Uluslararası Adalet Divanı’nın yargı yetkisi

Uluslararası Adalet Divanı’nın yargı yetkisi iki yönlüdür: Devletler tarafından kendisine sunulan hukuki nitelikteki uyuşmazlıkları uluslararası hukuka uygun olarak karara bağlamak ve Birleşmiş Milletler organlarının, uzmanlık kuruluşlarının veya böyle bir talepte bulunmaya yetkili bir kuruluşun isteği üzerine hukuki sorunlar hakkında tavsiye niteliğinde danışma görüşleri vermektir.^[1] Uluslararası Adalet Divanı’nın gerçek bir zorunlu yargı yetkisi yoktur.^[2] Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’ nün 38.maddesi gereğince Divan kendisine sunulmuş olan uyuşmazlıkları hukuka uygun olarak çözmektedir.^[3]

Uluslararası Adalet Divanı Statüsü 2 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.’nün 34. maddesi gereğince Uluslararası Adalet Divanı’nın önündeki davalara sadece devletler taraf olabilmektedir.^[4] Mahkemede bir devletin diğer bir devlete karşı açmış olduğu davanın konusu devlet dışı çıkarlar da olabilmektedir. Örneğin, bir devlet, "diplomatik koruma" durumunda, uyruğunda bulunan vatandaşlarından veya tüzel kişilerden biri adına Uluslararası Adalet Divanı’nda dava açabilmektedir.

Tüm bağımsız devletler Uluslararası Adalet Divanı'na dava getirerek taraf olabilmektedir. İlk olarak Birleşmiş Milletler Andlaşması’na taraf olan devletler doğrudan Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’ne de taraf olduklarından dolayı Divan önünde davaya taraf olabilmektedir. Ayrıca Birleşmiş Milletler üyesi olmayan devletler de Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’ ne taraf olarak Divan nezdinde davaya taraf olabilmektedir. Bu durumda Birleşmiş Milletler Andlaşması'nın 93. maddesinin 2. fıkrası Birleşmiş Milletler üyesi olmayan bir devletin Güvenlik Konseyi'nin tavsiyesi üzerine Genel Kurul tarafından her durumda belirlenecek koşullarla birlikte Uluslararası Adalet Divanı Statüsü'ne taraf olabileceğini ifade etmektedir.^[5] Aynı zamanda hem Birleşmiş Milletler üyesi olmayan hem de Uluslararası Adalet Divanı Statüsü' ne taraf olmayan devletlerin de Divan önünde davaya taraf olabildikleri bilinmektedir. Uluslararası Adalet Divanı'nın 35. maddesinin 2. fıkrası gereğince mahkemenin hangi koşullarda diğer devletlere açık olacağı, yürürlükteki anlaşmalarda yer alan özel hükümler hariç olmak üzere, Güvenlik Konseyi tarafından belirlenmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bu bağlamda Güvenlik Konseyi, 1946(9) sayılı kararında Uluslararası Adalet Divanı'nın yetkilerine bir bildirim ile rıza gösterdiğini ifade eden devletlerin de divan önünde davaya taraf olabildiklerini bildirmiştir. Uluslararası Adalet Divanı'nı önünde bir uyuşmazlığın görüşülerek sonuca bağlanabilmesi için devletlerin sadece mahkeme önünde davaya taraf olabilmeleri yetmemektedir. Ayrıca Divan önünde bir uyuşmazlığın görüşülüp karara bağlanabilmesi için her uyuşmazlıkta tarafların ayrıca Divan'ın yargı yetkisini kabul etmesi gerekmektedir. Divanın yargı yetkisini kabul etmek dört yöntemle olabilmektedir. Bu yöntemler: Tahkimname, uluslararası andlaşma ve sözleşmelerde yargı yetkisinin kabulü, tek taraflı bildiri ile yargı yetkisinin kabulü ve forum prorogatum yöntemiyle yargı yetkisinin kabulüdür.^[6]

Uluslararası Adalet Divanı Statüsü' nün 36. maddesinin 1. fıkrası gereğince uyuşmazlık içinde olan taraflar bu uyuşmazlığı Divan önüne getirip karara bağlamak için aralarında özel bir anlaşma yapmaktadırlar. Ayrıca taraflar aralarında yapmış oldukları bu anlaşmayı Uluslararası Adalet Divanı'nın Yazı İşleri Müdürlüğü’ne ileterek Divan'ın yargı yetkisini tahkimname yöntemi ile kabul etmiş olmaktadır.^[7] Tahkimname veya özel bir andlaşma yoluyla Divan'ın yargı yetkisinin kabul edilmesi yönteminde uyuşmazlığın taraflarının ve konusunun net bir şeklide belirtilmesi gerekmektedir.^[8] Uluslararası Adalet Divanı'na tahkimname yöntemi ile götürülen uyuşmazlıklara Sığınma Davası,^[9] Sınır Uyuşmazlığı Davası,^[10] Kıta Sahanlığı Davası^[11] örnek olarak gösterilebilmektedir.

Uluslararası Adalet Divanı Statüsü'nün 36. maddesinin 1. fıkrası gereğince Divan'ın yargı yetkisinin önceden uyuşmazlık tarafları arasında yapılmış bir uluslararası andlaşma ile tanınması mümkündür. Bu yöntemde uyuşmazlık tarafları arasında akdedilen andlaşma gereğince taraf devlet tek başına uyuşmazlığı Divan'a getirebilmektedir. Uluslararası Adalet Divanı'nın yargı yetkisinin kabul edildiği andlaşmalara örnek olarak Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi,^[12] Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi,^[13] Uyuşmazlıkların Barışçı Yoldan Çözümüne İlişkin Avrupa Sözleşmesi^[14] gösterilmektedir.^[15]

Tek taraflı bildirim ile Divan'ın yargı yetkisinin kabul edilmesi yönteminde bir devlet, Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği'ne vereceği tek taraflı bir bildiri ile Uluslararası Adalet Divanı'nın yargı yetkisine rıza gösterilebilmektedir. Tek taraflı bildiride bulunan devletlerin bu bildirilerini belli koşullara bağlayabilme ve bu bildirilerine çekince koyabilme hakları da bulunmaktadır.

Forum prorogatum, Uluslararası Adalet Divanı'nın yargı yetkisine rıza gösteren bir devletin rıza göstermeyen bir devlete karşı tek taraflı bir dilekçeyle aralarındaki uyuşmazlığı Divan'a getirebildikleri yönteme denmektedir. Aslında bu yöntemde Uluslararası Adalet Divanı, uyuşmazlığın tarafı olan bir devlet tarafından dolayı bir şekilde yetkilendirilmektedir. Forum prorogatum yönteminde zımni ve fiili olarak Divan'ın yargı yetkisi tanınmaktadır.^[16] Forum prorogatum yöntemi ile Uluslararası Adalet Divanı'na getirilmiş olan davalara Korfu Boğazı Davası 16 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.^[17] örnek olarak gösterilmektedir.

Uluslararası Adalet Divanı Statüsü 2 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.' nün 65. maddesi gereğince mahkeme, Birleşmiş Milletler Sözleşmesi uyarınca ya da bu Sözleşmeye uygun olarak danışma görüşü istemeye yetkili kılınan bir organın talebi üzerine, herhangi bir hukuki sorun hakkında tavsiye görüşü verebilmektedir. Devletler ise Divan'ın danışma görüşü verme yetkisi dışındadır. Uluslararası Adalet Divanı'nın vermiş olduğu danışma görüşleri tavsiye niteliğinde olduğu için bağlayıcı değildir. Bununla birlikte Divan'ın vermiş olduğu danışma görüşleri her ne kadar bağlayıcı nitelikte olmasa da uluslararası hukuk alanında büyük bir önem taşımaktadır.^[16]

• Uluslararası Adalet Divanı 4 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Resmi Site
• Uluslararası Adalet Divanı Statüsü 2 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Uluslararası Adalet Divanı Tarafından Verilen Tüm Davaların ve Danışma Görüşlerinin Listesi 28 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.