İçeriğe atla

Uluslararası Fonetik Alfabe

Uluslararası Fonetik Alfabe
X-ışınları ile çekilmiş bir görüntü, çeşitli ünlü seslerin söylenimi sırasında ağzın hareketleri.

Uluslararası Ses Abecesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe (sesçil alfabe, sesçil abece, İngilizce: International Phonetic Alphabet, IPA), seslerin kâğıt üzerinde gösterilebilmesi için oluşturulmuş standart alfabedir.[1] Tüm dillerdeki konuşma seslerini bir örnek biçimde kodlayabilmek için oluşturulmuş işaretler ve simgeler sistemidir. Bu sistemden en çok dilbilimde ve sözlüklerin hazırlanmasında yararlanılır.[2]

Dillerin doğru telaffuz edilmesini sağlamak, tutarsız ve keyfi yazımlarla çok sayıda transkripsiyon (yazı çevirimi) sisteminin doğurduğu karışıklıkları önlemek amacıyla geliştirilmiş alfabedir. IPA'nın bir amacı da bir sözcüğü diğerlerinden ayırmaya yarayan her ses için ayrı bir sembol geliştirmektir.

IPA'da temel olarak Latin harfleri kullanılır. Bunun dışında başka alfabelerden harf alınmış (örneğin Yunan Alfabesi), bunlar Latin harflerine uyacak biçimde değiştirilmiştir. İnce ses ayırımları ve genizsilleşen ünlülerle sesin uzunluk, vurgu ve titreşimi, harflerin üstüne veya altına konan çeşitli işaretlerle belirtilir.

IPA dar ve geniş yazı çevrimlerinde kullanılabilir. Mesela anadili İngilizce olanlar tek bir /t/ sesi ayırt ederler. Bu sebeple geniş yazı çevriminde bu sese karşılık tek bir sembol yeterlidir. Ama /t/'nin “tap”, “pat” ve “stem” gibi sözcüklerdeki söylenişlerinin birbirinden biraz farklı olduğunu belirtmek için dar yazıçevrimi yani /t/'nin altına veya üstüne belli işaretler koymak gerekir.

Uluslararası Ses Abecesi umulduğu kadar başarılı olamamıştır. ABD'de Avrupa'ya nazaran daha az kullanılmıştır. Latin alfabesinin yanı sıra çok sayıda özel işarete yer verdiği için basım ve daktilo etme güçlüğü vardır. Daktilo güçlüğünü engellemek için X-SAMPA geliştirilmiştir. Yer kazanmak ve kolaylık sağlamak gayesiyle IPA işaretleri ekseriyetle değiştirilerek veya birbirlerinin yerine kullanılır.

Alfabe

Ünsüzler

Akciğer ünsüzleri
Eklemleme yeri → DudaksılTaçsıl Damaksıl Köksül Gırtlaksıl
Çiftdudaksıl Dişsil-dudaksıl DişsilDişyuvasılArtdişyuvasılÜstdamaksıl(Ön) Damaksıl ArtdamaksılKüçükdilsil Yutaksıl Üstgırtlaksıl
Eklemleme biçimi ↓
Patlamalı [p] [b][t] [d][ʈ] [ɖ][c] [ɟ][k] [ɡ][q] [ɢ][ʡ][ʔ]
Genizsil [m][ɱ][n][ɳ][ɲ][ŋ][ɴ]
Titrek [ʙ][r][ʀ]
Çarpmalı [ⱱ][ɾ][ɽ]
Sürtünmeli[ɸ] [β][f] [v][θ] [ð][s] [z][ʃ] [ʒ][ʂ] [ʐ][ç] [ʝ][x] [ɣ][χ] [ʁ][ħ] [ʕ][ʜ] [ʢ][h] [ɦ]
Yansürtünmeli [ɬ] [ɮ]
Sürtünmesiz [ʋ][ɹ][ɻ][j][ɰ]
Yansürtünmesiz [l][ɭ][ʎ][ʟ]
Notlar
  • Çift olarak yazılan sembollerden soldaki ötümsüz, sağdaki ötümlü ünsüzleri gösterir.
  • Koyu alanlar, sesletimi imkânsız olduğu değerlendirilen ünsüzleri gösterir.
Akciğer dışı ünsüzler
Şaklamalar Ötümlü içpatlamalılar Dışgırtlaksıllar
[ʘ]Çiftdudaksıl [ɓ]Çiftdudaksıl [ʼ]Örnekler:
[ǀ]Dişsil [ɗ]Dişsil/dişyuvasıl [pʼ]Çiftdudaksıl
[ǃ](Art)dişyuvasıl [ʄ]Damaksıl [tʼ]Dişsil/dişyuvasıl
[ǂ]Dişyuvasıl-damaksıl [ɠ]Artdamaksıl [kʼ]Artdamaksıl
[ǁ]Yandişyuvasıl [ʛ]Küçükdilsil [sʼ]Dişyuvasıl sürtünmeli
Diğer simgeler
[ʍ]Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl sürtünmeli
[w]Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl sürtünmesiz
[ɥ]Ötümlü dudaksıl-damaksıl sürtünmesiz
[ɫ]Artdamaksıllaşmış dişyuvasıl yansürtünmesiz
[ɕ]Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli
[ʑ]Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli
[ɧ]Ötümsüz artdişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli
  • [ɧ] sesinin çıkış yeri tartışmalıdır.
Patlamalı sürtünmeliler
Çubuklu Çubuksuz Tanım
[t͡s][ʦ]Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli
[d͡z][ʣ]Ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli
[t͡ʃ][ʧ]Ötümsüz artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli
[d͡ʒ][ʤ]Ötümlü artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli
[t͡ɕ][ʨ]Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli
[d͡ʑ][ʥ]Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli
[t͡ɬ] – Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli
[d͡ɮ] – Ötümlü dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli
Eşzamanlı ünsüzler
[k͡p] – Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı
[ɡ͡b] – Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı
[ŋ͡m] – Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl genizsil

Ünlüler

  Ön
(İnce)		Öne
yakın		MerkezArkaya
yakın		Arka
(Kalın)
Kapalı (Dar)
i •y
ɨ •ʉ
ɯ •u
ɪ •ʏ
e •ø
ɘ •ɵ
ɤ •o
ɛ •œ
ɜ •ɞ
ʌ •ɔ
a •ɶ
ɑ •ɒ
  Kapalıya yakın
Yarı kapalı
Orta
Yarı açık
Açığa yakın
Açık (Geniş)
Bölümler arasında bazı bölümlerde iki adet ünlü vardır. Bu ikili grupta
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.


Kaynakça

  1. ^ "The International Phonetic Alphabet". Le Maître Phonétique. 27 (64): 1-53. 1949. ISSN 1016-832X. 14 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2023. 
  2. ^ "Uluslararası Fonetik Alfabe-I*1. Dil Araştırmaları, Çukurova Üniversitesi" (PDF). 24 Ekim 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2020. 

Dış bağlantılar

Ses dosyaları

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk alfabesi</span> Türkçenin yazımında kullanılan alfabe

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “Alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir.

Modern Kırım Tatar dili için Latin ve Kiril alfabeleri kullanılmıştır.

Yunan alfabesi, tarihî dönemden çağdaş döneme kadar çeşitli değişikliklerle aslen Yunancanın yazımında kullanılan alfabedir. Aslen Fenike alfabesinden türetilmiş ve ilk olarak MÖ 9. yüzyıl sonlarında ya da MÖ 8. yüzyıl başlarında kullanılmaya başlanmıştır. Latin ve Kiril alfabelerinin atasıdır. Günümüzde Yunanca yazmak dışında matematikte, temel bilim ve mühendislik bilimlerinde bilimsel gösterimler olarak kullanılır. Alfabe, yedisi ünlü, on dördü ünsüz, üçü ise birleşik yirmi dört harften oluşur:

<span class="mw-page-title-main">Yazı sistemi</span> kağıda veya başka bir ortama kaydedilmiş görsel dillerin sistemi, dilde ifade edilebilecek ögeleri temsil etmek için kullanılır

Yazı sistemi, bir dildeki unsurları ve tarif edilebilir durumları temsil etmek için kullanılan bir çeşit semboller sistemidir.

Transkripsiyon, çevriyazı ya da çeviri yazı konuşmadaki sesleri, onları sonradan tekrar üretebilmek için özel yazılı sembollerle kaydetmektir. Dil bilimciler fonetik transkripsiyon için Uluslararası Fonetik Alfabe'yi kullanırlar. Bunun ASCII karşılığı SAMPA'dır. Örneğin bazı Anadolu ağızlarında "değil", "Gelecek misin?", "Gelemem." sözlerinin söylenişlerine göre "da´l", "del"; "gelcemin?", "gelecaññi?" şekillerinde yazılması gibi.

Ses bilgisi ya da fonetik dilsel seslerin öğelerini araştıran modern dilbilim, biyoloji, akustik bilimi, sinirbilim, tıp ve diğer bilimlerle ilişkili olan kendine özgü, disiplinler arası bir alandır. Ses bilgisinin araştırma nesnesi, konuşulan dildir. Dilde gerçekleşen ses olayları da bu bilim dalının konularından biridir.

<span class="mw-page-title-main">Ünlü (dilbilim)</span>

Ünlü, sesli veya vokal; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi. Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.

Ukrayna alfabesi Ukrayna'nın resmî dili olan Ukraynacayı yazmak için kullanılan alfabedir. Kiril alfabesi'nin ulusal varyasyonlarından biridir.

Fonetik transkripsiyon, semboller kullanılarak konuşma seslerinin her birinin bir karakterle gösterilmesidir. Fonetik transkripsiyonun en yaygın hali, bir fonetik alfabe kullanılarak yapılan çeşididir, bunun en bilineni Uluslararası Fonetik Alfabe’dir (IPA).

<span class="mw-page-title-main">Kapalı ön düz ünlü</span> "i" sesine benzer bir ünlü

Kapalı ön düz ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Kapalı merkez düz ünlü</span>

Kapalı merkez düz ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Kapalı merkez yuvarlak ünlü</span>

Kapalı merkez yuvarlak ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Kapalı arka düz ünlü</span>

Kapalı arka düz ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Kapalı arka yuvarlak ünlü</span>

Kapalı arka yuvarlak ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Yarı kapalı ön düz ünlü</span> bazı dillerde kullanılan bir ünlü ses

Yarı kapalı ön düz ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Yarı kapalı arka yuvarlak ünlü</span>

Yarı kapalı arka yuvarlak ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Orta merkez ünlü</span>

Orta merkez ünlü sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünlü sestir. IPA'da bu ses olarak gösterilir.

<span class="mw-page-title-main">Üstdamaksıl ünsüz</span>

Üstdamaksıl ünsüzler, eklemlemenin diş yuvası sırtı ile sert damak arasında yer aldığı ünsüzlerdir. Bunlar bir tür taçsı ünsüz olup dilin ön tarafının kullanıldığı seslerdir. Eklemleme sürecinde dil, düz, içbükey veya kıvrak bir şekil alıp eklemleme yerine değdirilir.

Sürtünmeli ünsüzler, birbirine çok yakın konulmuş iki farklı eklemleyicinin arasındaki dar aralıktan havanın geçmesiyle üretilen ünsüz sesleridir. Eklemleyicilerin arasındaki darlık, aralıktan geçen hava akımının çalkıntılı olmasına ve bir sürtünme etkisinin oluşmasına neden olur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.