Teleskop veya ırakgörür, uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı, bir rasathane cihazıdır. 1608 yılında Hans Lippershey tarafından icat edilmiştir ve 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan gelen görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar; kozmos hakkında bilgi toplamak için çok gerekli kanıtlardır. Bu kanıtlar, klasik manada optik teleskoplarla ya da çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.
Oküler diğer adıyla göz merceği, mikroskop, teleskop vb. sistemlerde kullanılan gözün hemen önündeki genelde akromatik mercek grubudur. Asıl amacı önündeki mercek sisteminin renk ve şekil alanlarındaki kusurlarını asgariye indirerek kullanıcıya net bir görüntü sağlamak görüntü kalitesini arttırmadır.
Ankara Üniversitesi Gözlemevi, 1959 yılında Ahlatlıbel, Ankara'da, astrofizikçi Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken tarafından kurulmuştur.
Bulgaristan Rojen Ulusal Astronomi Gözlemevi, Güneydoğu Avrupa ve Balkanların en büyük astrofizik araştırma merkezidir. Gözlemevinin MPC kodu 071'dir. Rodop Dağları'nda bulunan yapı Rozhen tepesine kurulmuştur. Deniz seviyesinden yüksekliği 1740 metredir. Rojen Ulusal Astronomi Gözlemevi, Bulgar Bilimler Akademisi, Astronomi Enstitüsüne aittir.
Bernhard Woldemar Schmidt Alman optik mühendisi. 1930 yılında Schmidt teleskopu'nu icad etti. Schmidt teleskobu, optik aberasyon ve astigmatlık problemlerini ortadan kaldırdı. Astronomik ve bilimsel araştırma için kullanılan geniş açılı, çok geniş ve kısa flaş süreli fotoğraf makineleri ve dijital teleskopların temelini atmıştır.
Optik teleskoplar esas olarak elektromanyetik spektrumun görünür ışık kısmından ışığı toplayan ve odaklayan teleskop çeşididir. Kullanım amacı bakılan nesnenin doğrudan görünümü için büyütülmüş görüntüsünü oluşturmak, fotoğrafını çekmek ya da elektronik görüntü sensörleri üzerinden veri toplamaktır.Optik teleskop, başlıca elektromanyetik spektrumun görünür bölgesinden olmak üzere direkt görüş için büyütülmüş bir imaj oluştururken, bir fotoğraf yaratırken ya da elektronik imaj sensörleri boyunca veri toplarken ışığı odaklar ve toplar.
Magnifikasyon bir şeyin fiziksel boyutunu değil, yalnızca görünüşünü büyütme işlemidir. Bu büyütme işlemi hesaplanmış bir sayı olan ve yine ‘magnifikasyon (büyütme)’ olarak adlandırılan bir değerle gösterilir. Bu sayı 1'den küçük olduğunda, bazen minifikasyon veya de-magnifikasyon olarak adlandırılan, boyutlarda bir azalmaya tekabül eder.
Kırılmalı teleskop veya refraktör, bir görüntüyü görüntülemek için lens (mercek) kullanan bir optik teleskop türüdür.Işığı kırmak yoluyla görüntüyü elde eder.Bunun için tüp sonunda odak dediğimız en büyük merceğin olduğu kısim vardir.ışık buradan görerek tüpün ucuna kadar ilerler tüp ucunda ise gözlemcinin büyütmede kullandığı mercek oküler bulunur. Sonradan çıkan aynalı teleskop'dan bu yönleri ile ayrılır. İlk ve uzun dönemden beri bilinen teleskop türüdür. Kırılmalı teleskop tasarımı başlangıçta casusluk camları ve astronomik teleskoplarda kullanıldı halen de belli ölçekte kullanılmaktadır ancak aynı zamanda uzun odaklı kamera mercekleri için de kullanılmaktadır. Bir refraktörün büyütmesi, objektif merceğinin odak uzunluğunun okülerinkine bölünmesiyle hesaplanır. Kırılma teleskoplarının tipik olarak önde bir lensi, ardından uzun bir tüp, daha sonra teleskop görüntüsünün odaklandığı arkada bir mercek veya enstrümantasyon bulunur. Başlangıçta teleskopların merceği bir elementdi, ancak bir asır sonra iki ve hatta üç elementli lensler yapıldı. Kırılma teleskopu teknolojisi, dürbün ve büyüteç lensleri gibi diğer optik cihazlarda sıklıkla uygulanan bir teknolojidir.
Doğu Anadolu Gözlemevi, Türkiye'nin Erzurum ilinde yer alan astronomik gözlemevidir. Palandöken ilçesine bağlı Konaklı Mahallesi'ndeki 3.170 metre (10.400 ft) yüksekliğe sahip bir tepede 2012'de inşa edilmeye başladı. Atatürk Üniversitesi bünyesinde hayata geçirilen gözlemevi, 4 metre (13 ft) çapıyla Türkiye'nin en büyük ve ilk kızılötesi teleskobuna ev sahipliği yapacaktır. Teleskobun testlerinin Lecco, İtalya'da yapıldığı ve Ekim 2019 itibarıyla tamamlanacağı duyuruldu.
Newton teleskobu, İngiliz bilim insanı Isaac Newton (1642-1727) tarafından icat edilen, 1668'de tamamlanan ve bilinen en eski fonksiyonel yansıtıcı teleskoptur. Newton teleskobunun basit tasarımı, amatör teleskop yapımcıları arasında çok popüler olmuştur.
Schmidt–Cassegrain teleskobu (SC), basit küresel yüzeyleri kullanarak kompakt bir astronomik alet yapmak için bir Cassegrain reflektörünün optik yolunu bir Schmidt düzeltici plakayla birleştiren bir katadioptrik teleskoptur. Bu teleskoplar kırılmalı teleskop ile Newton teleskobunun bir melezidir. Teleskopta Schmidt–Cassegrain veya Maksutov-Cassegrain türlerinde olduğu gibi Newtonyan teleskoplardaki aynalar ve kırılmalı teleskoptaki mercekler bir arada kullanılabildiği gibi yine bu teleskop ailesinin özel bir türü olan düzeltici merceğe ihtiyaç duymayan Ritchey-Chretien tipi teleskoplarda ise sadece çukur aynalar kullanıldığı görülmektedir.
Maksutov, tüm yüzeylerin neredeyse "küresel olarak simetrik" olmasından yararlanan bir tasarımda küresel bir aynayı zayıf negatif bir menisküs merceğiyle birleştiren bir katadioptrik teleskop tasarımıdır. Negatif mercek genellikle tam çaplıdır ve teleskopun giriş göz bebeğine yerleştirilir. Tasarım, yansıtıcı teleskoplarda bulunan koma gibi eksen dışı sapmaların sorunlarını düzeltirken aynı zamanda renk sapmalarını da düzeltir. 1941 yılında Rus optisyen Dmitri Dmitrievich Maksutov tarafından patenti alındı. Maksutov, tasarımını, küresel bir birincil aynadaki zıt hataları düzeltmek için negatif bir merceğin küresel hatalarını kullanan Schmidt kamerasının arkasındaki fikir üzerine kurdu. Tasarım en yaygın olarak, tüm küresel elemanları kullanabilen, böylece üretimi basitleştiren entegre bir ikincil mercek ile bir Cassegrain varyasyonunda görülür. Maksutov teleskopları, 1950'lerden beri amatör piyasada satılmaktadır.
Bir hava teleskopu, 17. yüzyılın ikinci yarısında Kepler teleskobu prensiplerine göre inşa edilmiş, ilk versiyonları tüplü sonraki versiyonları tüp kullanmayan çok uzun odak uzaklığına sahip bir kırılmalı teleskop türüdür. Bunun yerine objektif, döner bir mafsal üzerindeki bir direğe, ağaç, kule, bina veya başka bir yapıya monte edildi. Gözlemci yerde durmuş ve bir ip veya biyel ile hedefe bağlı olan göz merceğini tutmuştur. Gözlemci, ipi sıkı tutarak ve göz merceğini hareket ettirerek, teleskopu gökyüzündeki nesnelere yöneltebilir. Bu tür teleskop fikri, 17. yüzyılın sonlarında Hollandalı matematikçi, astronom ve fizikçi Christiaan Huygens ve kardeşi Constantijn Huygens, Jr. tarafından ortaya çıkmış olabileceği düşünülmektedir, ancak onların bunu gerçekten ilk olarak icat edip etmedikleri belli değildir.
Bir katadioptrik optik sistem biri kırılma ve yansıma genellikle lens ve kavisli aynalar (katoptrik) yoluyla bir optik sistem içinde bir araya getirilmiştir. Katadioptrik kombinasyonlar, projektörler, farlar, erken deniz feneri odaklama sistemleri, optik teleskoplar, mikroskoplar ve telefoto lensler gibi odaklama sistemlerinde kullanılır. Lensleri ve aynaları kullanan diğer optik sistemlere, gözetleme katadioptrik sensörleri gibi "katadioptrik" de denir.
Vatikan İleri Teknoloji Teleskobu (VATT) olarak bilinen Alice P. Lennon Teleskobu ve Thomas J. Bannan Astrofizik Tesisi, Amerika Birleşik Devletleri'nin Arizona eyaletinin güneydoğusundaki Graham Dağı'nda bulunan optik ve kızılötesi gözlem yapan bir Gregoryen teleskobudur. Genişliği 183 m (600 ft) olan teleskop ilk ışığını 1993 yılında almıştır. VATT, Graham Dağı Uluslararası Gözlemevi'nin bir parçasıdır ve dünyanın en eski astronomik araştırma kurumlarından biri olan Vatikan Gözlemevi tarafından Arizona Üniversitesi ile ortaklaşa işletilmektedir.
Aşağıdaki liste, Türkiye'de halen faal olan gözlemevlerinin listesidir.
- Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi
- İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi
- TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG)
- Ege Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi
- Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi ve Deprem Araştırma Enstitüsü
- Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM) ve Ulupınar Gözlemevi
- Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM)
- Ondokuz Mayıs Üniversitesi Gözlemevi
- Çukurova Üniversitesi Uzay Bilimleri ve Güneş Enerjisi Araştırma ve Uygulama Merkezi (UZAYMER)
- Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi (UZAYBİMER)
- İnönü Üniversitesi Gök Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi (GOKBAUM)
- Adıyaman Üniversitesi Gözlemevi
- Eskişehir Teknik Üniversitesi Astrofizik Eğitim ve Araştırma Birimi
- Türksat Gözlemevi
- Akdeniz Üniversitesi Fen Fakültesi Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümü Teleskobu
- Doğu Anadolu Gözlemevi
- İstanbul Aydın Üniversitesi Gözlemevi
- Çağ Üniversitesi Gözlemevi
Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Erciyes Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü tarafından işletilen bir radyo astronomi gözlemevidir. Türkiye'nin merkezinde yer alan Kayseri ilinin Melikgazi ilçesindeki üniversite kampüsü içerisinde bulunmaktadır.
İnönü Üniversitesi Gök Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi, İnönü Üniversitesi rektörlüğü tarafından işletilen bir gözlemevidir. Malatya ilinin Battalgazi ilçesindeki üniversite yerleşkesi içerisinde yer alır.
Xinglong İstasyonu, Çin'in Hebei eyaletinin Chengde kentindeki Xinglong İlçesindeki Yan Dağları'nın ana zirvesinin güney kısmında konuşlu bir gözlemevidir. Tesis bünyesinde yedi adet teleskop kuruludur. Bunlar; bir adet Mark-III fotoelektrik usturlap; 60 cm'lik reflektör; 85 cm'lik reflektör; 60/90 cm'lik Schmidt teleskopu ; 1,26 metrelik kızılötesi teleskop ve 2,16 metrelik bir teleskoptur. En yeni teleskop 4m LAMOST'tur. 2014 yılı itibarıyla gözlemevi, Gama ışını astronomi programının bir parçası olarak, agresif odak uzaklığı nedeniyle halk arasında Sām Tām olarak bilinen 5,2 metrelik bir teleskop kurulumu yapılmıştır.
Siding Spring Gözlemevi Avustralya Ulusal Üniversitesi'ndeki (ANU) Astronomi ve Astrofizik Araştırma Okulu'nun (RSAA) bir parçası olan Coonabarabran, Yeni Güney Galler, Avustralya yakınlarında bulunan bir gözlemevidir. Diğer birtakım teleskoplarla birlikte Anglo-Avustralya Teleskobunu da bünyesinde barındırmaktadır. Gözlemevi Woorat Dağı'ndaki Warrumbungle Milli Parkı'nda deniz seviyesinden 1.165 metre (3.822 ft) yüksekte konuşlanmıştır. Bu dağ ayrıca Siding Spring Dağı olarak da bilinmektedir. Siding Spring Gözlemevi, Avustralya Ulusal Üniversitesi(ANU) bünyesinde yer almakta olup, Stromlo Dağı ve Siding Spring Gözlemevleri araştırma okullarının da bir parçasıdır.
Wikimedia Commons'ta ilgili ortam