İçeriğe atla

Ultraviyole astronomisi

Morötesi ışıkta sarmal gökada Messier 81'in bir GALEX görüntüsü. Kredi:GALEX/ NASA / JPL - Caltech .

Ultraviyole astronomisi (Mor ötesi ışın astronomisi), yaklaşık 10 ila 320 nanometre arasındaki ultraviyole dalga boylarında elektromanyetik radyasyonun gözlemlenmesidir; daha kısa dalga boyları — daha yüksek enerjili fotonlar — X-ışını astronomisi ve gama ışını astronomisi tarafından incelenir.[1] Ultraviyole ışık insan gözüyle görülmez.[2] Bu dalga boylarındaki ışığın çoğu Dünya atmosferi tarafından emilir, bu nedenle bu dalga boylarındaki gözlemler üst atmosferden veya uzaydan yapılmalıdır.[1]

Genel bakış

Ultraviyole çizgi spektrum ölçümleri (spektroskopi ), yıldızlararası ortamın kimyasal bileşimini, yoğunluklarını ve sıcaklıklarını ve sıcak genç yıldızların sıcaklık ve bileşimini ayırt etmek için kullanılır. UV gözlemleri ayrıca galaksilerin evrimi hakkında önemli bilgiler sağlayabilir. Daha soğuk bir yıldızın yörüngesindeki sıcak beyaz cücenin veya ana dizi yoldaşının varlığını ayırt etmek için kullanılabilirler.

Ultraviyole evren, görünür ışıkta görülen tanıdık yıldızlardan ve galaksilerden oldukça farklı görünüyor. Çoğu yıldız, elektromanyetik radyasyonlarının çoğunu tayfın görünür veya yakın kızılötesi kısmında yayan nispeten soğuk nesnelerdir. Ultraviyole radyasyon, tipik olarak evrimlerinin erken ve geç aşamalarında daha sıcak nesnelerin imzasıdır. Ultraviyole ışıkta görülen Dünya'nın gökyüzünde, yıldızların çoğu göze çarpardı. Bazı çok genç büyük kütleli yıldızlar ve doğumlarına veya ölümlerine yakın bir yerde daha sıcak büyüyen ve daha yüksek enerjili radyasyon üreten bazı çok yaşlı yıldızlar ve galaksiler görünür olacaktır. Gaz ve toz bulutları, Samanyolu boyunca birçok yönden görüşü engellerdi.

SDO ve SOHO gibi uzay tabanlı güneş gözlemevleri , Güneş ve onun korona üzerindeki aktiviteyi görüntülemek için (sırasıyla AIA ve EIT olarak adlandırılan) ultraviyole teleskopları kullanır. GOES-R serisi gibi hava durumu uyduları da Güneş'i ultraviyole ile gözlemlemek için teleskoplar taşır.

Hubble Uzay Teleskobu ve FUSE, gökyüzünün yakın ve uzak UV spektrumunu görüntülemek için en yeni büyük uzay teleskopları olmuştur, ancak diğer UV aletleri GALEX gibi daha küçük gözlemevlerinde, ayrıca sondaj roketleri ve Uzay Mekiği'nde uçmuştur.

Morötesi astronominin öncüleri arasında George Robert Carruthers, Robert Wilson ve Charles Stuart Bowyer bulunmaktadır .

Andromeda Galaksisi - yüksek enerjili X-ışını ve ultraviyole ışığında (5 Ocak 2016'da yayınlandı).

Ultraviyole uzay teleskopları

Astro 2 UIT yakalar M101 ile ultraviyole mor gösterilen
  • Amerika Birleşik Devletleri - Far Ultraviolet Camera/Spectrograph Apollo 16 üstünde (Nisan 1972)
  • Amerika Birleşik Devletleri + ESRO - TD-1A (135-286 nm; 1972–1974)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Uydusal Astronomik Gözlemevi (#2:1968-73. #3:1972-1981)
  • Sovyetler Birliği - Orion 1 ve Orion 2 Uzay Gözlemevleri (#1: 200-380 nm, 1971; #2: 200-300 nm, 1973)
  • Amerika Birleşik Devletleri + Hollanda - Astronomik Hollanda Uydusu (150-330 nm, 1974–1976)
  • Amerika Birleşik Devletleri + Avrupa Birliği - Uluslararası Ultraviyole Gezgini (115-320 nm, 1978–1996)
  • Sovyetler Birliği - Astron-1 (150-350 nm, 1983–1989)
  • Sovyetler Birliği - Glazar 1 ve 2 Mir Uzay İstasyonu (in Kvant-1, 1987–2001)
  • Amerika Birleşik Devletleri - EUVE (7-76 nm, 1992–2001)
  • Amerika Birleşik Devletleri - FUSE (90.5-119.5 nm, 1999–2007)
  • Amerika Birleşik Devletleri + Avrupa Birliği - Aşırı Ultraviyole Görüntüleme Teleskobu (on SOHO imaging Sun at 17.1, 19.5, 28.4, and 30.4 nm)
  • Amerika Birleşik Devletleri + Avrupa Birliği - Hubble Uzay Teleskobu (çeşitli 115-800 nm,1990-1997-) (STIS 115–1030 nm, 1997–) (WFC3 200-1700 nm, 2009–)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Swift Gamma-Ray Burst Mission (170–650 nm, 2004-)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Hopkins Ultraviolet Telescope (flew in 1990 and 1995)
  • Almanya - ROSAT XUV[3] (17-210eV) (30-6 nm, 1990–1999)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Far Ultraviolet Spectroscopic Explorer (90.5-119.5 nm, 1999–2007)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Galaxy Evolution Explorer (135–280 nm, 2003–2012)
  • Japonya - Hisaki (130-530 nm, 2013 -)
  • Çin - Lunar-based ultraviolet telescope (LUT) (on Chang'e 3 lunar lander, 245-340  nm, 2013 -)
  • Hindistan - Astrosat (130-530 nm, 2015 -)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Colorado Ultraviolet Transit Experiment (CUTE) - (255-330 nm spektrograf, 2021-)
  • Almanya - Public Telescope (PST)[4] (100-180 nm,2015'te önerildi, AB tarafından finanse edilen çalışma)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Viewpoint-1 SpaceFab.US (200-950 nm, 2022 planlı uçuş)[5]

Gezegensel uzay aracındaki ultraviyole aletleri

  • Amerika Birleşik Devletleri - UVIS (Cassini) - 1997 (2004 - 2017 arası Satürn'de)
  • Amerika Birleşik Devletleri - MASCS (MESSENGER) - 2004 (2011 - 2015 arası Merkür'de)
  • Amerika Birleşik Devletleri - Alice (New Horizons) - 2006 (2015 yılında Plüton uçuşu)
  • Amerika Birleşik Devletleri - UVS (Juno) - 2011 (2016'dan beri Jüpiter'de)
  • Amerika Birleşik Devletleri - IUVS (MAVEN) - 2013 (2014'ten beri Mars'ta)

Ayrıca bakınız

  • Markaryan galaksisi – Olağanüstü büyük miktarda ultraviyole yayan çekirdeğe sahip galaksi
  • Pea galaksisi – Muhtemelen çok yüksek oranda yıldız oluşumu geçiren bir tür parlak mavi kompakt gökada

Kaynakça

  1. ^ a b Allen's Astrophysical Quantities. New York: Springer-Verlag. 2000. ISBN 0-387-98746-0. 
  2. ^ "Ultraviolet Light". 13 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2017. 
  3. ^ "R. Staubert, H. Brunner,1 H.-C. Kreysing - The German ROSAT XUV Data Center and a ROSAT XUV Pointed Phase Source Catalogue (1996)". 20 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021. 
  4. ^ Ein privates Weltraumteleskope für Amateure und Profis 29 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Spektrum DE. June 2015
  5. ^ "Space Telescopes". 10 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

Elektromanyetik tayf veya elektromanyetik spektrum (EMS), evrenin herhangi bir yerinde fizik kurallarınca mümkün kılınan tüm elektromanyetik radyasyonu ve farklı ışınım türevlerinin dalga boyları veya frekanslarına göre bu tayftaki rölatif yerlerini ifade eden ölçüt. Herhangi bir cismin elektromanyetik tayfı veya spektrumu, o cisim tarafından çevresine yayılan karakteristik net elektromanyetik radyasyonu tabir eder.

<span class="mw-page-title-main">Teleskop</span> uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen, astronomların kullandığı, bir rasathane cihazı

Teleskop veya ırakgörür, uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı, bir rasathane cihazıdır. 1608 yılında Hans Lippershey tarafından icat edilmiştir ve 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan gelen görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar; kozmos hakkında bilgi toplamak için çok gerekli kanıtlardır. Bu kanıtlar, klasik manada optik teleskoplarla ya da çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.

<span class="mw-page-title-main">Gözlemsel astronomi</span>

Gözlemsel astronomi astronomi bilimlerinin, teorik astrofizikten farklı olarak veri almayla ilgilenen bir dalıdır. Ana olarak fiziksel modellerin ölçülebilir içeriklerini bulmaya dayanır. Uygulama olarak, Teleskop ve diğer astronomi araç gereçleri kullanılarak gökcisimlerinin gözlenmesidir.

<span class="mw-page-title-main">Andromeda Galaksisi</span> Andromeda Takımyıldızında bulunan sarmal bir galaksi

Andromeda Galaksisi, Andromeda Takımyıldızı'nda bulunan sarmal bir galaksidir. Mitolojik bir kavram olan Andromeda'nın Türkçedeki karşılığı, zincire vurulmuş kız anlamına gelmektedir. Ayrıca Messier 31, M31 ve NGC 224 olarak da bilinir. Galaksi, Spitzer Uzay Teleskobu'ndan elde edilen verilere göre bir trilyon yıldıza ev sahipliği yapmaktadır. Samanyolu galaksisi ile arasındaki uzaklık yaklaşık olarak 2,54 milyon ışık yılıdır. 2006 ölçümlerine göre Samanyolu, Andromeda'nın kütlesinin ancak ~80%'ine sahiptir. Andromeda'nın bir diğer özelliği ise çıplak göz ile Dünya'dan görülebilen en uzak gök cismi olmasıdır. Ayrıca Samanyolu'na en yakın büyük galaksidir.

<span class="mw-page-title-main">Hubble Uzay Teleskobu</span> Uzay teleskobu

Hubble Uzay Teleskobu (HUT), ismi Amerikalı astronom Edwin Hubble'ın anısına verilmiş; Nisan 1990'da STS-31 Görevi esnasında Uzay Mekiği Discovery tarafından Dünya etrafındaki yörüngesine taşınmış bir uzay teleskobudur. İlk uzay teleskopu olmamasına rağmen, HUT en büyüklerindendir ve birçok üstün özelliğe sahiptir. Ayrıca hem hayati öneme sahip bir araştırma aracı olması hem de astronomi için etkili bir halkla ilişkiler unsuru olması nedeniyle çok tanınmıştır.

Ultraviyole (UV) veya morötesi; dalga boyu görünür ışıktan kısa, ancak X-ışınlarından uzun olan bir elektromanyetik radyasyon şeklidir. Güneş ışığında bulunur ve Güneş'ten çıkan toplam elektromanyetik radyasyonun yaklaşık %10'unu oluşturur. Ayrıca elektrik arkları, Çerenkov radyasyonu, cıva buharlı lambalar, bronzlaşma lambaları ve siyah ışık gibi kaynaklar tarafından üretilir. Uzun dalga boylu UV fotonları atomları iyonize edecek enerjiye sahip olmadığı için iyonlaştırıcı bir radyasyon olarak kabul edilmese de, kimyasal reaksiyonlara neden olabilir ve birçok maddenin parlamasına neden olabilir. Kimyasal ve biyolojik etkiler de dahil olmak üzere pek çok pratik uygulama, UV radyasyonunun organik moleküllerle etkileşime girmesinden türer. Bu etkileşimler emilimi veya ısıtma dahil moleküllerdeki enerji durumlarının ayarlanmasını içerebilir.

<span class="mw-page-title-main">Kuasar</span> Gazca zengin, çok yüksek enerjili astronomik cisim

Kuasar, kütlesi milyonlarca ila on milyarlarca güneş kütlesi arasında değişen, bir gaz diski ile çevrili bir süper kütleli kara delik tarafından desteklenen son derece parlak bir aktif galaksi çekirdeğidir (AGN). Kara deliğe doğru düşen diskteki gaz sürtünme nedeniyle ısınır ve elektromanyetik radyasyon şeklinde enerji açığa çıkarır. Kuasarların ışıma enerjisi muazzamdır; en güçlü kuasarlar, Samanyolu gibi bir galaksiden binlerce kat daha fazla parlaklığa sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Fotoreaktivasyon</span>

UV ile meydana gelen mutasyonları içeren hücreler, mavi spektrum içeren görünür ışığa maruz bırakıldıklarında, geriye dönüşüm yapıp düzelir. Bu olaya fotoreaktivasyon denir.

<span class="mw-page-title-main">Kızılötesi</span> dalga boyu görünür ışıktan uzun, fakat terahertz ışınımından ve mikrodalgalardan daha kısa olan elektromanyetik ışınımdır

Kızılötesi, görünür ışıktan daha uzun ancak mikrodalgalardan daha kısa dalga boylarına sahip elektromanyetik radyasyondur (EMR). Kızılötesi spektral bant, kırmızı ışığınkinden biraz daha uzun dalgalarla başlar, bu nedenle IR insan gözü için görünmezdir. IR'nin genellikle yaklaşık 750 nm (400 THz) ila 1 mm (300 GHz) arasındaki dalga boylarını içerdiği anlaşılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Radyasyon</span> Uzayda hareket eden dalgalar veya parçacıklar

Radyasyon veya ışınım, elektromanyetik dalgalar veya parçacıklar biçimindeki enerji yayımı ya da aktarımıdır. "Radyoaktif maddelerin alfa, beta, gama gibi ışınları yaymasına" veya "Uzayda yayılan herhangi bir elektromanyetik ışını meydana getiren unsurların tamamına" da radyasyon denir. Bir maddenin atom çekirdeğindeki nötronların sayısı, proton sayısına göre oldukça fazla veya oldukça az ise; bu tür maddeler kararsız bir yapı göstermekte ve çekirdeğindeki nötronlar alfa, beta, gama gibi çeşitli ışınlar yaymak suretiyle parçalanmaktadırlar. Çevresine bu şekilde ışın saçarak parçalanan maddelere radyoaktif madde denir.

<span class="mw-page-title-main">İyonlaştırıcı olmayan radyasyon</span> Düşük frekanslı radyasyon

İyonlaştırıcı olmayan radyasyon, bir atomdan veya molekülden bir elektronu tamamen koparabilmek için atomları veya molekülleri iyonlaştırabilecek yeterli enerji taşıyan kuantumlara sahip olmayan herhangi bir elektromanyetik radyasyon türüdür. Elektromanyetik radyasyon, maddenin içinden geçerken yüklü iyonlar üretmez. Yalnızca, bir elektronu daha yüksek enerji seviyesine çıkaran uyarım için yeterli enerjiye sahiptir. İyonlaştırıcı olmayan radyasyondan daha yüksek bir frekansa ve daha kısa dalga boyuna sahip olan iyonlaştırıcı radyasyon birçok kullanım alanına sahiptir, ancak sağlık için bir tehdit olabilir. İyonlaştırıcı radyasyona maruz kalmak yanıklara, radyasyon hastalıklarına, kansere ve genetik hastalıklara sebep olabilir. İyonlaştırıcı radyasyon kullanmak, iyonlaştırıcı olmayan radyasyon kullanılırken genelde gerekli olmayan dikkatli ve özenle alınmış radyolojik korunma önlemleri gerektirir.

Sönme, gözlemci ve astronomik obje arasında ortaya çıkan gaz ve tozun oluşturduğu elektromanyetik radyasyonun serpintisini ve emilimini (absorbasyonunu) anlatmak için kullanılır. Yıldızlararası sönümleme Robert Julius Trumpler tarafından 1930 yılında tanındı. Ancak, etkileri Friedrich Georg Wilhelm von Struve'nin tarafından 1847 yılında belirtilmiştir. Ve bu yıldızların renkleri üzerindeki etkisi, onu galaktik tozun genel varlığı ile irtibatlamamış bazı kişilerce gözlemlenmiştir. Samanyolu'nun düzlemine yakın uzanan yıldızlar dünyanın birkaç bin parseki içinde olup V bandındaki tükenme kiloparsec başına 1,8 büyüklüğündedir.

<span class="mw-page-title-main">Very Large Telescope</span> Şilinin Atacama Çölünde, 2635 m yükseklikte dev teleskop

Very Large Telescope (VLT) Şili'nin Atacama Çölü'nde, 2635 metre yükseklikte Cerro Paranal dağında yerleşik bulunan ve Avrupa Güney Rasathanesi tarafından işletilen dev teleskoptur. VLT, Mapuche dilinde astronomik nesneler için kullanılan Antu, Kueyen, Melipal ve Yepun olarak bilinen dört ayrı optik teleskoptan oluşmaktadır ve çok yüksek bir açısal çözünürlük elde etmek için bunlar birlikte kullanılabilmektedir. Teleskopların her biri 8.2 m çapında bir birincil aynaya sahiptir. Teleskoplar 1,8 m açıklığı olan dört hareketli yardımcı teleskop (ATs) tarafından tamamlanan bir dizi oluşturmaktadırlar. Bu teleskoplar, ayna çapı 200 metre olan bir teleskop gibi işlevleri olan bir interferometre oluşturarak birlikte çalışabilirler ya da ayrı ayrı kullanılabilirler.

<span class="mw-page-title-main">Milimetre-altı astronomi</span>

Milimetre-altı astronomi, elektromanyetik spektrumdaki milimetre-altı dalga boyunda çalışmaların yapıldığı gözlemsel astonominin bir dalıdır. Gök bilimciler kızılötesi ve mikrodalga bandı arasındaki milimetre-altı dalgaboyunda, genellikle birkaç yüz mikrometre ve mikrodalga arasında çalışırlar. Milimetre-altı astronomide halen yaygın olarak dalga boyuna mikron ya da eski ismiyle mikrometre denmektedir.

<span class="mw-page-title-main">X ışını astronomisi</span>

X-ışını astronomisi, astronomik nesnelerin X-ışınının gözlem ve algılama çalışmalarıyla uğraşan astronominin bir dalıdır. X-ışınları Dünya’nın atmosferi tarafından emildiği için x-ışınlarını tespit eden balon, sondaj roketleri ve uydular belirli bir yükseklikte bulunmalıdır. X-ışını astronomisi, Mauna Kea Gözlemevlerindeki gibi standart ışık emilimi olan teleskoplardan daha ilerisini gören uzay teleskopları ile ilgili bir uzay bilimidir.

<span class="mw-page-title-main">Kızılötesi astronomi</span>

Kızılötesi astronomi, kızılötesi radyasyon ile görüntülenebilen astronomik nesnelerin incelendiği astronomi dalıdır. Kızılötesi ışığın dalga boyu 0.75 ile 300 mikrometre arasında değişir. Kızılötesi, 380 ila 750 nanometre arasında değişen görünür radyasyon ile milimetre altı dalgalar arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Ultraviyole mikrop öldürücü ışınlama</span>

Ultraviyole mikrop öldürücü ışınlama (UVGI) mikroorganizmaların nükleik asitleri yok edip DNA'larını bozarak hayati hücresel işlevleri yerine getiremez hale getirip öldürmek veya etkisizleştirmek için kısa dalga boylu ultraviyole ışığı kullanan dezenfeksiyon yöntemidir. UVGI gıda, hava ve su arıtma gibi çeşitli uygulamalarda kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Antiseptik lamba</span> Ultraviyole C (UVC) ışığı üreten elektrik ışığı

Antiseptik lamba, ultraviyole C (UVC) ışığı üreten bir elektrik ışığıdır. Bu kısa dalgalı ultraviyole ışık DNA baz eşleşmesini bozarak pirimidin dimerlerinin oluşumuna neden olur ve bakteri, virüs ve protozoayı etkisizleştirir. Sudaki mikroplardan arındırmada ozon üretmek için de kullanılabilir.

<span class="mw-page-title-main">UBV fotometrik sistemi</span> Astronomide kullanılan bir sistem

UBV fotometrik sistemi veya Johnson sistemi, elektromanyetik spektrumun geniş bir merkezi bandıdır ve genellikle yıldızları renklerine göre sınıflandırmak için kullanılır. Bilinen ilk standartlaştırılmış fotometrik sistemdir. U, B ve V harfleri bir yıldız için ölçülen ultraviyole, mavi ve görsel büyüklükleri temsil eder; daha sonra bu sistem tarafından verilen daha teknik, formülsel değerlerde sınıflandırmak için belirli bir sırayla iki çıkarma gerçekleştirilir. Böylelikle, insan gözü bu dalga boylarının ilk iki grubunu görüntülemek için daha az belirgin olana odaklanabilir. Bu da, görünürdeki mutlak büyüklükteki değerler ile maksimum konsantrasyon sağlar.

<span class="mw-page-title-main">Kızılötesi teleskop</span>

Kızılötesi teleskop, gök cisimlerini kızılötesi ışık kullanarak tespit eden bir tür teleskoptur. Kızılötesi ışık elektromanyetik spektrumda görünür hale gelen birkaç radyasyon tipinden biridir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.