İçeriğe atla

Ulahça

Ulahça
Limba armãneascã, Armãneashti Armãneashce, Makedon-armânâ.
Ana dili olanlarYunanistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Romanya, Bulgaristan
Konuşan sayısı300.000 - 700.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Hint-Avrupa dilleri
Dil kodları
ISO 639-2rup
ISO 639-3

Ulahça (veya Arumence, Makedo-Rumence ve Ulahçada limba armãneascã, armãneashti veya armãneashce; Yunanca: Βλάχικα Vlahika (Türkçedeki "Ulahça" adı Yunancadan türetilmiştir) Balkanlar'da konuşulan doğu Romen dilidir.[1][2]

Balkanlar'daki Roma fethinden sonra düzenlenmiş ve çağdaş Rumencenin grameri ve morfolojisi gibi birçok özellik paylaşıyor. Rumence ve Ulahçanın arasında en büyük farkı söz varlığıdır. Rumence komşu Slav dilleriden çok etkilendi; ama Ulahça, tarihsel olarak Yunanca ile çok yakın ilişkilere sahip olduğu için Yunancadan çok etkilendi. Bu dillerin arasında bir tane daha önemli fark kökenleridir. Ulahça formunda üç farklı katmanlara sahiptir: eski katmanı (Epirus, Tesalya, İllirya ve Makedonya'da konuşulan dilden kaynaklanıyor), Latince katmanı (Roma İmparatorluğu kökenli insanların konuştuğu dil olması sebebi ile) ve Yunan veya Hellenik katmanı (Roma ve Doğu Roma İmparatorluğu dönemindeki Yunancadan gelen sözcükler). Slavca katmanı: özellikle Güney Slavcası ve Bulgarcadan gelen sözcüklerden oluşur. Osmanlılar döneminde de bu dile eklenen bazı Türkçe ve Arapça sözcükler vardır.

Küresel dağıtım

Kuzey Makedonya Cumhuriyeti'nde Ulahlar ve Ulah dili resmî tanınmaya sahiptir, ama en büyük Ulah topluluklar Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan'da bulunmaktadır. Batı Makedonya'daki Moskopol ve Grammos kentlerinin yıkılmalarından sonra Balkanlar'dan Romanya'ya birçok Ulah da taşındı.

Resmî durum

Ulahça Makedonya'da bir tür resmî duruma sahiptir. Üsküp, Kruşevo ve Manastır'ın ilkokullarında Ulahça seçimli bir derstir ve Ulahça konuşanlar mahkemede bu dili kullanma hakkına sahipler. 2006 yılından itibaren Kruşevo'da Ulahça ikinci resmî dili (Makedoncadan sonra) oldu.

Tarih

Ulahça Rumenceye çok benzerdir. Rumencede daha çok Slavik kelime bulunur, Ulahça daha çok Yunanca kökenli kelimeye sahiptir.

Genellikle, 800-1200 yıl önce Roma İmparatorluğun Balkan illerinde konuşulan Kaba Latince dört ayrı dillere bölündüğünü inanılıyor: Dako-Rumence (bugünkü Rumence dili), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence. Bazı dilbilimciler Ulahçanın Proto-Rumence olduğunu inanmıyorlar.

Yunan etkileri Ulahçada diğer doğu Romen dillerinin arasında en çok görünendir. Bunu sebebi Ulahların Bizans ve Osmanlı döneminde ağırlıklı olarak Rumlar ile etkileşimde bulunmalarıdır. Ancak Rumenler, İtalyanca ve Fransızca gibi diğer Latin dillerinin etkisinde daha fazla kalmışlardır.

Türkler Balkanlar'a geldiklerinde Ulahça Türkçeden birkaç söz ekledi, ama Ulahçanın sözcüksel kompozisyonu hâlâ en çok Latincedir.

Lehçeler

Arnavutluk ve Yunanistan'da bulunmakta olan Ulahça lehçeler var: Moskopol lehçesi ve Grammos lehçesi. Diğer lehçeler de var: Malovista, Gopeş, Beala Supra ve Kruşevo lehçeleri.

Gramer

Ulahçanın grameri ve morfolojisi Rumenceye çok benzerdir. Belirli tanımlığı kelimenin sonuna ekleyen klitik cüzüdür; hem belirli hem de belirsiz tanımlıkları çekilebilirler; ve isimler üç ayrı cinste sınıflandırılmış.

Fiiler

Ulahça gramer Rumenceden kendisini ayıran bazı özelliklere sahiptir, en önemli özelliklerinden biri mastar kullanmadığıdır. Bu nedenle, Rumencede mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler (örneğin: basit gelecek zaman veya şart kipi), Ulahçada diğer yöntemlerde yapılıyor. Ayrıca, sözlüklerde fiiller bildirme kipi, şimdiki zaman ve birinci insanda veriliyor.

Ulahça fiiler dört fiil çekime sınıflandırılıyorlar. Aşağıdaki tablo birkaç örnek veriyor, Rumencesi ile.

Fiil çekimiUlahça
(bild. şimd. 1. tek.)
Rumence
(bild. şimd. 1. tek.)
Rumence
(mastar)
Türkçe
I cãntu
dau
lucredzu
cânt
dau
lucrez
a cânta I
a da I
a lucra I
şarkı söylemek
vermek
çalışmak
II ved
şedu
armãn
văd
şed
rămân
a vedea II
a şedea II
a rămâne III (or a rămânea II)
görmek
oturmak
kalmak
III duc
cunoscu
ardu
duc
cunosc
ard
a duce III
a cunoaşte III
a arde III
taşımak, götürmek
bilmek
yanmak
IV mor
fug
îndulțescu
mor
fug
îndulcesc
a muri IV
a fugi IV
a îndulci IV
ölmek
koşmak
tatlılaştırmak

Gelecek zaman

Gelecek zaman, "va" yardımcı değişmeyen cüzü ve dilek kipi kullanarak, aynen eski Rumence gibi oluşturuluyor.

UlahçaRumence
(eski)
Türkçe
va s-cãntuva să cântşarkı söyleyeceğim
va s-cãntsãva să cânţişarkı söyleyeceksin
va s-cãntãva să cânteşarkı söyleyecek
va s-cãntãmva să cântămşarkı söyleyeceğiz
va s-cãntatsva să cântaţişarkı söyleyeceksiniz
va s-cãntãva să cânteşarkı söyleyecekler

Geçmiş zaman

Rumencede geçmiş zaman sentetik olarak (Portekizce gibi) oluşturuluyor, ama Ulahça "am" (sahip olmak) yardımcı fiili bitmemiş bir eylemi gösteren zamanı (aveam) ve geçmiş zaman cüzü olarak dolaylı anlatılmış yapı kullanıyor. Ulahça bu özelliği Megleno-Rumence ve Balkan dil birliğinde bazı dillerle paylaşıyor.

Bir tek yardımcı fiil sayı ve kişiye bağlı çekim yapılabiliyor: aveam, aveai, avea, aveamu, aveatã, avea, ama geçmiş sıfatı değişmiyor.

UlahçaMegleno-RumenceRumenceTürkçe
avea mãcatãvea mancatmâncase(o) yemiş
vea durmitdormise(o) uyumuş

Fiilden türetilen isimler

Ulahça'nın fiilden türetilen isimleri sadece bazı fiilerle kullanıyor, her fiile değil. Bu fiiler:

  • 1. sınıf: acatsã (acãtsãnda(lui)), portu, lucreashce, adiljeashce.
  • 2. sınıf: armãnã, cade, poate, tatse, veade.
  • 3. sınıf: arupã, dipune, dutse, dzãse, featse, tradze, scrie.
  • 4. sınıf: apire, doarme, hivrie, aure, pate, avde.

Yunanistan'daki durum

Yunan devletine Ulahça konuşan bölgeler eklenmeden önce bile Ulahça, Yunancaya karşı madundu ve geleneksel olarak Yunanca, Ulahların eğitimsel ve dinî dilidi. Özellikle Moskopol'un istilasından sonra eğitim ve din kullanarak Yunancalaştırma işlemi iyice çalıştı.

Kaynakça

  1. ^ Stwertka, Albert (2018). A guide to the elements (4. bas.). New York, NY: Oxford University Press. ISBN 978-0190682347. 
  2. ^ Keridis, Dimitris (2009). Historical Dictionary of Modern Greece. Scarecrow Press. ISBN 978-0810859982. 

Ayrıca bakınız

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Yunanca</span> Hint-Avrupa dili

Yunanca (Yunanca: Ελληνικά Elliniká veya Eλληνική γλώσσα Ellinikí Glóssa

<span class="mw-page-title-main">Rum</span>

Rum, Doğu Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşamış ve Roma yurttaşı haklarına sahip olmuş halk veya kişidir. Bu kimselerin çeşitli etnisiteye sahip bireylerden oluşan bir topluluk olmalarına karşın ilerleyen zamanda bu kimselerin konuştukları Latinceyi bırakarak Yunancayı benimsemeleri ve çoğunluğun Müslümanlardan oluştuğu yerlerde yaşamaları nedeniyle daha sonradan bu kelime, Yunanistan dışında Müslüman ülkelerde oturan Yunan asıllı kimseleri ifade etmek için kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Rumence</span> Romanyanın resmî dili

Rumence, Romanya'nın resmî dilidir ve Latin dillerinin doğu koluna mensuptur. Çoğunluğu Romanya ve Moldova'da yaşayan 28 milyon kişi tarafından konuşulur. Moldova'nın resmî dili Moldovaca da Rumence ile aynı olmasına rağmen ülke yasaları kapsamında ülkenin resmî dili Moldovaca olarak yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Manastır, Kuzey Makedonya</span> Kuzey Makedonyada bir yerleşim yeri

Manastır, Kuzey Makedonya’nın güneybatısında yer alan şehir, ülkenin ikinci büyük şehridir.

Vlahlar veya Ulahlar, Kuzey Makedonya'da ve Romanya'da yaşayan bir etnik grup.

Balkan dil birliği, Balkanlar’da konuşulan ve özünde çok farklı olan diller arasında dil bilgisi, söz dizimi, sözcük dağarcığı ve ses bilimi açısından mevcut bazı benzerlikleri açıklamak için ortaya atılmış bir dilbilim kuramıdır. Kuramın Türkçeyi ilgilendiren yönleri de bulunmaktadır. Ancak öncelikle, hepsi özgün birer Hint-Avrupa dili olan Yunanca ve Arnavutça, üç Slav dili ve dört Latin dili arasındaki ilişkileri konu etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Balkanlar</span> Avrupanın güneydoğusunda kalan bölge

Balkanlar veya Balkan Yarımadası, Avrupa kıtasının güneydoğu kesiminde, İtalya Yarımadası'nın doğusu, Anadolu'nun batısı ve kuzeybatısında yer alan coğrafi ve kültürel bölgedir. Bölge için bazı yayınlarda Güneydoğu Avrupa terimi de kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Lazca</span> Laz halkı tarafından kullanılan dil

Lazca Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne uzanan bölgede yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu düşünülen Zanik bir Güney Kafkas dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Latin dilleri</span>

Latin veya Romen dilleri, kökeni Roma İmparatorluğu'nda konuşulmuş Latince lehçelerine dayanan, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna mensup bir dil grubudur. Dünya çapında Latin dillerini anadil olarak konuşan 600 milyondan fazladır. Dil grubunun modern dağılımı Amerika, Avrupa ve Afrika kıtalarında yoğunlaşmakla birlikte, genel olarak dünyada geniş bir yayılıma sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Abhazca</span>

Abhazca, Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. Esas olarak Abhazya, Türkiye’de, Suriye, Almanya, Hollanda, Rusya ve Acaristan 'da konuşulur. Abhazya Cumhuriyeti’nin Rusça ile birlikte resmi dilidir. Abhazca, Abhazya’da yaklaşık 150 bin kişi tarafından konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Megleno-Rumenler</span>

Megleno-Rumenler, Meglen Vlahları, Moglenite Vlahları, Megleniti veya Karacaovalılar olarak adlandırılan halk Yunanistan Makedonya'sı içerisinde yedi köyde ikamet etmektedirler. Yunanistan'ın Moglena (Karacaova) bölgesinde, Yunanistan Makedonya'sı merkez valiliğine bağlı Pella ve Kılkış şehirlerinde ve bölgelerdeki diğer bazı köylerde, sınırın diğer tarafında Kuzey Makedonya'daki Huma köyünde hala yaşayan topluluklar vardır. Aromanlar'dan farklı olarak bu Vlah topluluğu geleneksel olarak yerleşik bir tarım topluluğudur; yaylacı veya göçer değillerdir. Türkiye'de en çok Edirne, Tekirdağ, Kırklareli ve Kütahya'da yaşamaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Megleno-Rumence</span>

Megleno-Rumence bir Latin dilidir, Arumence ve Rumenceyle diyalektik olarak aynıdır. Megleno-Rumen halkının yaşadığı Yunan Makedonyası'nın Moglena (Μογλενά) bölgesi, Makedonya, Romanya'nın birkaç köyünde ve Türkiye'de Karacaovalılar olarak bilinen küçük bir grup tarafından konuşulmaktadır. Tehlike altındaki diller arasındadır.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Latin dilleri</span>

Doğu Latin dilleri Latin dillerinin Balkanlarda gelişmiş bir grubudur. Rumence (Daçya-Rumence), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence dillerini içerir.

Halk Latincesi, Latin dilinin halk lehçelerinin ve sosyolektlerini kapsayan bir genel terimdir. Bu farklı lehçeler Orta Çağların başlarında birbirlerinden farklılaşarak 9. yüzyılda Latin dillerine dönüştüler.

Biçimbilim, yapıbilim, biçim bilgisi, şekil bilgisi, morfoloji veya yapı bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt dalıdır. Temel inceleme nesnesi, dilin anlam taşıyan en küçük parçaları olan biçimbirimlerdir. Biçimbilim, sözcükleri, nasıl oluşturulduklarını ve diğer sözcüklerle ilişkilerini inceler ve sözcüklerin kök, gövde ve ek gibi bileşenlerinin yapısını çözümler.

Fransızca dil bilgisi, diğer Latin dilleri dil bilgileriyle benzerlikler barındıran, Fransızcanın yani Fransız dilinin kullanımındaki kuralların bütünü, dil bilgisidir.

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.

Gramerde subjonktif kip, genelde yan cümlelerde kullanılan bir fiil kipidir. Dilek, his, ihtimâl, hüküm, görüş, ihtiyaç veya henüz gerçekleşmemiş bir fiil gibi çeşitli gerçekleşmemiş durumları ifade etmek için kullanılır. Bazen konjonktif kip veya şart kipi olarak da değinilebilir, konjonksiyonları (bağlaçları) izlediği için. Subjonktifin kullanımına dair ayrıntılar dilden dile değişir.

<span class="mw-page-title-main">İlinden İsyanı</span>

İlinden İsyanı veya İlinden-Başkalaşım İsyanı Ağustos-Kasım 1903 tarihleri arasında Makedonya'da Osmanlı İmparatorluğu'na karşı İç Makedon Devrimci Örgütü tarafından gerçekleştirilen bir isyandır.

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.