Ubıhça

Ubıhça
Ubıhça
Telaffuz	[tʷaxəbza]
Bölge	Manyas
Etnisite	Ubıhlar
Ölü dil	Ekim 1992 Tevfik Esenç'in ölümü
Dil ailesi	Kuzeybatı Kafkas dilleri Ubıh Ubıhça; ;
Dil kodları
ISO 639-3	uby
	Ubıhça (tükenmiş)

Ubıhça veya Vubıhça (Ubıhça: tʷaxəbza veya paxəbza) Kuzeybatı Kafkas dillerinden bir tanesiydi. 1992'de bu dili konuşan son kişi Tevfik Esenç'in yaşamını yitirmesiyle birlikte ölü dil hâline geldi.^[1] Alfabesi yoktur.

Etimoloji

Ubıh sözcüğü Adigece "Vub Irmağı aşağısında oturanlar" anlamına gelen Vıbıyıh deyiminden gelmiştir. Ubıh dili "Ubuh", "Ubih", "Ibıh", "Wıbıh", "Vubıh" ya da "Wubıh" gibi değişik biçimlerde de yazılmaktadır. Adigece özgün telaffuz biçimi "Vıbıh" ya da "Wıbıh" iken diğerleri Rusça telaffuzundan aktarmadır.

Ubıhlar ise kendilerine "Kıyıda oturanlar" anlamına gelen Pehı ya da Tahe adını vermiş, dillerine de "Karadeniz kıyısında oturanların dili" anlamına gelenleri yani Pehıbze ya da Tahebze demişlerdir. Bze Ubıh ve Adige dillerinde "dil" demektir.

Sesbilim

Standart Ubıhçanın sesbilimi

Standart Ubıhçanın ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:

		Çiftdudaksıl		Dişyuvasıl			Artdişyuvasıl					Damaksıl	Artdamaksıl				Küçükdilsil					Gırtlaksıl
		Çiftdudaksıl		Dişyuvasıl			öndilsil kapalı		öndilsil		uçdilsil		Artdamaksıl				Küçükdilsil
		-	yut.	-	dud.	yan.	-	dud.	-	dud.	uçdilsil		dam.	-	dud.	yut.	dam.	-	dud.	yut.	yut. & dud.
Patlamalı	ötümsüz	[p]	[pˤ]	[t]	[tʷ]								[kʲ]	[k]	[kʷ]		[qʲ]	[q]	[qʷ]	[qˤ]	[qˤʷ]	[(ʔ)]
	ötümlü	[b]	[bˤ]	[d]	[dʷ]								[ɡʲ]	[ɡ]	[ɡʷ]
	dışgırtlaksıl	[pʼ]	[pˤʼ]	[tʼ]	[tʷʼ]								[kʲʼ]	[kʼ]	[kʷʼ]		[qʲʼ]	[qʼ]	[qʷʼ]	[qˤʼ]	[qˤʷʼ]
Patlamalı sürtünmeli	ötümsüz			[t͡s]			[t̠͡ʃ]		[ȶ͡ɕ]	[ȶ͡ɕʷ]	[ʈ͡ʂ]
	ötümlü			[d͡z]			[d̠͡ʒ]		[ȡ͡ʑ]	[ȡ͡ʑʷ]	[ɖ͡ʐ]
	dışgırtlaksıl			[t͡sʼ]			[t̠͡ʃʼ]		[ȶ͡ɕʼ]	[ȶ͡ɕʷʼ]	[ʈ͡ʂʼ]
Sürtünmeli	ötümsüz	[f]		[s]	[(sʷ)]	[ɬ]	[ʃ]	[ʃʷ]	[ɕ]	[ɕʷ]	[ʂ]			[x]			[χʲ]	[χ]	[χʷ]	[χˤ]	[χˤʷ]	[h]
	ötümlü	[v]	[vˤ]	[z]	[(zʷ)]		[ʒ]	[ʒʷ]	[ʑ]	[ʑʷ]	[ʐ]			[ɣ]			[ʁʲ]	[ʁ]	[ʁʷ]	[ʁˤ]	[ʁˤʷ]
	dışgırtlaksıl					[ɬʼ]
Genizsil		[m]	[mˤ]	[n]
Sürtünmesiz						[l]						[j]			[w]	[wˤ]
Titrek				[r]

Ubıhça 84 ünsüze karşın [a] ve [ə] olmak üzere yalnız iki ünlüye sahiptir.

Karacalar ağzının sesbilimi

Balıkesir'in Karacalar köyünde yaşayan Osman Güngör tarafından konuşulan ve farklı özellikler gösteren bir Ubıhça ağzı, 1960'lı yıllarda Georges Dumézil tarafından belgelenmiştir. Karacalar Ubıhçasının ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir:

		Dudaksıl			Dişyuvasıl			Artdişyuvasıl					Damaksıl	Artdamaksıl				Küçükdilsil					Gırtlaksıl
		Dudaksıl			Dişyuvasıl			öndilsil kapalı		öndilsil		uçdilsil		Artdamaksıl				Küçükdilsil
		yum.	güç.	yut.	yum.	dud.	yan.	yum.	dud.	yum.	dud.	uçdilsil		yum.	güç.	dud.	güç. dud.	yum.	güç.	dud.	güç. dud.	yut. dam.
Patlamalı	ötümsüz	[p]	[pː]		[t]									[k]	[kː]	[kʷ]		[q]	[qː]	[qʷ]	[qːʷ]	[(qˤʷ)]	[(ʔ)]
	ötümlü	[b]	[bː]	[(bˤ)]	[d]									[ɡ]	[ɡː]	[ɡʷ]
	dışgırtlaksıl	[pʼ]	[pːʼ]		[tʼ]									[kʼ]	[kːʼ]	[kʷʼ]		[qʼ]	[qːʼ]	[qʷʼ]	[qːʷʼ]
Patlamalı sürtünmeli	ötümsüz				[t͡s]			[t̠͡ʃ]		[ȶ͡ɕ]	[ȶ͡ɕʷ]	[ʈ͡ʂ]
	ötümlü				[d͡z]			[d̠͡ʒ]		[ȡ͡ʑ]	[ȡ͡ʑʷ]	[ɖ͡ʐ]
	dışgırtlaksıl				[t͡sʼ]			[t̠͡ʃʼ]		[ȶ͡ɕʼ]	[ȶ͡ɕʷʼ]	[ʈ͡ʂʼ]
Sürtünmeli	ötümsüz	[f]			[s]		[ɬ]	[ʃ]	[ʃʷ]	[ɕ]		[ʂ]		[x]				[χ]	[χː]	[χʷ]	[χːʷ]		[h]
	ötümlü	[v]	[vː]		[z]			[ʒ]	[ʒʷ]	[ʑ]		[ʐ]						[ʁ]	[ʁː]	[ʁʷ]	[ʁːʷ]
	dışgırtlaksıl						[ɬʼ]
Genizsil		[m]	[mː]		[n]
Sürtünmesiz							[l]						[j]			[w]	[wː]
Titrek					[r]

Gramer

İsimler

Çoğulluk

Ubıh isimleri çoğulluğu belirtmez ve çoğulluk gösteren tek durum ilişki eki olan -/na/ 'dır. Ancak çoğulluk fiilin köküyle (ör. /akʷən blas/ 'o arabanın içindedir' ve /akʷən blaʒʷa/ 'onlar arabanın içindedir') veya eklerle (ör. /akʲˈan/ 'gidiyor' ve /akʲˈaːn/ 'gidiyorlar') belirtilebilir.

Kesinlik

Belirlilik artikeli /a/- önekidir (/atət/ 'o adam"). Direkt olarak bir belirsizlik edatı bulunmamasına karşın Türkçedeki "-in biri" edatının karşılığı olan /za/-(kök)-/ɡʷara/ kalıbı bulunmaktadır. (ör. /zanajnʃʷɡʷara/ 'gencin biri')

İsmin hâlleri

Ubıhça'da iki adet temel hâl, dört adet temel olmayan hâl vardır. Temel haller şunlardır: ilişkisel, mutlak. Temel olmayan hâller ise şunlardır: zarf, bulunma, enstrümantal ve enstrümantal-komitatif.

İsmin hâlleri
	tekil	çoğul
ilişkisel	-/n/	-/na/
mutlak	-/Ø/
zarf	-/n(ə)/
bulunma	-/ʁa/
enstrümantal	-/awn(ə)/
enstrümantal-komitatif	-/aːla/

İlişkisel hâl

Bu durum; ergatif, genitif ve datif işlevi görür. Tekillikte -/n/, çoğunlukta -/nə/. Bu hal, çoğulluk farkı barındıran tek haldir.

sətʷ	aməzən	jəbjaq'a
sə-tʷ	a-məzə-n	Ø-jə-bja-q'a
benim-baba.MUTLAK	artikel-çocuk-ergatif	onu-o-gör-geçmiş zaman
babam	çocuğu	gördü

Mutlak hâl

Yalın kökle belirtilir. Geçişsiz fiilin nesnesini, geçişli fiilin direkt öznesini belirtir. (ör. /tət/ 'bir adam')

sətʷ	akʲ'aq'a
sə-tʷ	a-kʲ'a-q'a
benim-baba.MUTLAK	o-git-geçmiş zaman
babam	gitti

Zarf hâli

-/n(ə)/; ismin durum, değişim ve oluş durumlarını bildiren ektir

Bulunma hâli

Türkçedeki karşılığı -de/-da olan -/ʁa/ ekidir.

Enstrümantal hâl

-/awn(ə)/, işin yapılmasına araç olan nesneyi belirtir.

Enstrümantal-Komitatif hâl

-/ala/, "ile" manasına gelir.

Diğer ekler

Sentetik datif oldukları kaydedilen ancak kendi başlarına birer hâl olmayan bir çift sonek de vardır: -/laːq/ '-a doğru' ve -/ʁaːfa/ 'için. ör. /aχʲə```laːq``` aːstadaw/ 'onu prense göndereceğim'.

Sıfatlar

Sıfatlar isme eklenerek sonek gibi davranırlar: /tʃəbʒəja/ 'biber' kelimesi /pɬə/ 'kırmızı' kelimesiyle beraber /tʃəbʒəjapɬə/ 'kırmızı biber' olur.

Zamirler

Serbest kişilik zamirleri
		1. Şahıs	2. Şahıs		3. Şahıs
		1. Şahıs	Normal	Şakacı	3. Şahıs
Tekil	Standard	/s(ə)ʁʷa/	/(w(ə))ʁʷa/	/χaʁʷa/	/aːʁʷa/
Tekil	Ali Bilaş	/(s)χa/	/(w(ə))ʁʷa/	/χaʁʷa/	/aːʁʷa/
Çoğul	Standard	/ʃəʁʷaɬa/	/ɕʷəʁʷaɬa/		/aːʁʷaɬa/
	Tevfik Esenç	/ʃaɬa/	/ɕʷaɬa/
	Osman Güngür	/ʃəʁʷa/	/ɕʷəʁʷa/

"Standart" zamirler, hızlı konuşma nedeniyle belirli konuşmacıların kullandığı varyasyonlarla birlikte görüntülenir. Tüm konuşmacılar Tevfik Esenç'in /ʃaɬa/ kullanımını kınadılar ancak Esenç'in tüm kayıtları ne olursa olsun /ʃaɬa/ içeriyor.

İyelik

İyelik ekleri
	1. Şahıs	2. Şahıs		3. Şahıs
	1. Şahıs	Normal	Şakacı	3. Şahıs
Tekil	/sə/-	/wə/-	/χa/-	/ʁa/-
Çoğul	/ʃə/-	/ɕʷə/-	/χa/-	/aːʁa/-

İyelik ekleri, kendi çoğul eklerine sahiptir. /-aw-/.

ʃawtʃə

ʃ(ə)-aw-tʃə

bizim-çoğul-at

atlarımız

Fiiller

Uzlaşım

1. yalın dışı hâlin belirteçleri, bir ismin ilişkisel bi önekten önceki uzlaşımını belirtmekle sınırlıdır ve 1. yalın dışı hâlin belirteçleri, yanlışca bulunma ve yönsel öneklerle değil, aynı zamanda basit yalın dışı veya datif, argümanlarla da uzlaşımı belirtmek için kullanılır.^[2]

Adıl görevi gören uzlaşım belirteçleri
		Mutlak	(1 ve2.) yalın dışı	Ergatif
1. Şahıs	tekil	/s(ə)/-]	/s(ə)/-] ~ /z/	/s(ə)/-] ~ /z/
1. Şahıs	çoğul	/ʃ(ə)/-]	/ʃ(ə)/-] ~ /ʒ/-]	/ʃ(ə)/-] ~ /ʒ/-]
2. Şahıs	tekil	/wə/-]	/w(ə)/-]	/w(ə)/-]
	çoğul	/ɕʷ(ə)/-]	/ɕʷ(ə)/-] ~ /ʑʷ(ə)/-]	/ɕʷ(ə)/-] ~ /ʑʷ(ə)/-]
	tekil şakacı	/χa/-]	/χa/-]	/χa/-]
3. Şahıs	tekil	/aː/-, /jə/-, /ə/-, /Ø/-]	/Ø/-]	[n(ə)/- /Ø/-]
3. Şahıs	çoğul	/aː/-, /jə/-, /Ø/-]	/aː/-]	/aː/-, /naː/-]

İkinci kişi [ /χa/-], atıfta bulunulan kişinin bir kadın olduğunu veya konuşmacının sözünü keserek yorum yaptığını göstermek için kullanılan arkaik bir zamirdir. Son konuşmacıların erkek olması nedeniyle dilin ölümünden önce yok oldu.

Üçüncü kişi uzlaşım belirteçleri, izlemesi gereken kurallar nedeniyle adil bir varyasyona sahiptir.

mutlak belirteçler
Belirteç	Kural	Örnek
/aː/-]	Cümlede başka üçüncü şahıs nesnesi yoktur.	/a-qʼa-qʼa/ "o dedi" – /a-z-bja-n/ "onu gördüm"	Sonraki belirteç de 3. şahıs olduğunda görünür.	/jə-Ø-ja-qʼa/ "X, Y'ye vurdu"
/ə/-]	/jə/-]'nin nadir bir allofonudur ve genellikle sonraki belirteç vurgu taşıdığında belirir.	/ə̍-Ø-tʷʼa-qʼa/ "X, Y'yi kazıyor"
/Ø/-]	Sonraki belirteç 3. çoğul şahıs olduğunda belirir.	/Ø-áː-ʃ-tʷʼə-n/ "onlara X'i veriyoruz"

Çoğul belirteçler, tekil /aː/-]'nın silinebileceği ancak çoğul /aː/-] silinemeyeceği durumalr dışında, tekil kurallarla aynı kurallara tabidir.

Dinamik Fiil Çekimi

Dinamik Ubıh fiilleri iki gruba ayrılır: basit zamanları içeren Grup I ve türetilmiş muadil zamanları içeren Grup II. Sadece Karacalar lehçesi aşamalı zaman kullanır ve çoğul bilinmemektedir.

Tekil-çoğul ayrım, özne, ergatif, tekil veya çoğul olduğunda kullanılır.

Köşeli parantezler yutulmuş ünlüleri gösterir; parantez, sapın isteğe bağlı kısımlarını gösterir; ve kolon bir morfemin sınırını gösterir.^[2]

fiil çekimi
Grup I
	Tekil	Çoğul
Geçmiş	-/qʼa/	-/qʼa-n(a)/
Mişli geçmiş	-/jtʼ/	-/jɬ(a)/
Şimdiki	-/n/	-/aː-n/
Gelecek I	-/aw/	-/n[a]-aw/
Gelecek II	-/aw:t/	-/n[a]-aw:t/
(Aşamalı)	-/awə:n/	?
Grup II
Geçmiş zamanın hikâyesi	-/qʼa:jtʼ/	-/qʼa:jɬ(a)/ ~ -/qʼa:na:jtʼ/
Şimdiki zamanın hikâyesi	-/na:jtʼ/	-/a;-na:jɬ(a)/
Şartlı I	-/awə:jtʼ/	-/n[a]-awə:jɬ(a)/
Şartlı II	-/aw:tʷ:qʼa/	-/(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/

Basit Geçmiş Zaman

Basit geçmiş zamanlı fiil tekil durumda -/qʼa/ ile ve çoğul durumda -/qʼa-n(a)/ ile çekimlenir.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼa-qʼa/ o söyledi
/fə/ – yemek → /a-fə-qʼa/ o yedi
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼa-qʼa/ o bildi
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼa-qʼa/ o gitti

Çoğulluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-qʼa/	Yedim
	2. Şahıs	/wə-fə-qʼa/	Yedin
	3. Şahıs	/a-fə-qʼa/	Yedi
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-fə-qʼa-n(a)/	Yedik
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fɨ-qʼa-n(a)/	Yediniz
	3. Şahıs	/a-fə-qʼa-n(a)/	Yediler

Mişli Geçmiş Zaman

Tekil durumlarda -/jtʼ/ ile, çoğul durumlarda -/jɬ(ɜ)/ ile çekimlenir.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼa-jtʼ/ demiş
/fə/ – yemek → /a-fə-jtʼ/ yemiş
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼa-jtʼ/ bilmiş
/kʲʼa/ – gitmiş → /a-kʲʼa-jtʼ/ gitmiş

Çoğul	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-jtʼ/	Yemişim
	2. Şahıs	/wə-fə-jtʼ/	Yemişsin
	3. Şahıs	/a-fə-jtʼ/	Yemiş
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-fə-jɬ(a)/	Yemişiz
	2. Şahıa	/ɕʷ(ə)-fə-jɬ(a)/	Yemişsiniz
	3. Şahıs	/a-fə-jɬ(a)/	Yemişler

Şimdiki Zaman

Tekilde -/n/, çoğulda -/a-n/ ile çekimlenir.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼa-n/ söylüyor
/fə/ – yemek → /a-fə-n/ yiyor
/tɕʼa/ – bilmem → /a-tɕʼa-n/ biliyor
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼa-n/ gidiyor

Çoğulluk	Şahos	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-n/	Yiyorum
	2. Şahıs	/wə-fə-n/	Yiyorsun
	3. Şahıs	/a-fə-n/	Yiyor
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-f-a-n/	Yiyoruz
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-f-a-n/	Yiyorsunuz
	3. Şahıs	/a-f-a-n/	Yiyorlar

Gelecek I

Tekilde -/aw/, çoğulda -/n[a]-aw/. Kesinlik, dolaysızlık, yükümlülük veya niyet duygusu taşır.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼ-aw/ söyleyecek
/fə/ – yemek → /a-f-aw/ yiyecek
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼ-aw/ bilecek
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼ-aw/ gidecek

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-f-aw/	Yiyeceğim
	2. Şahıs	/wə-f-aw/	Yiyeceksin
	3. Şahıs	/a-f-aw/	Yiyecek
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-fə-n[a]-aw/	Yiyeceğiz
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fə-n[a]-aw/	Yiyeceksiniz
	3. Şahıs	/a-fə-n[a]-aw/	Yiyecekler

Gelecek II

Tekilde -/aw:t/, çoğulda -/n[a]-aw:t/. Geleceğin genel bir duygusunu ve aynı zamanda teşvik edici bir duyguyu iletir: /ʃə-kʲʼa-n[a]-aw/ (gidelim!).

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼ-aw:t/ söyleyecek
/fə/ – yemek → /a-f-aw:t/ yiyecek
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼ-aw:t/ bilecek
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼ-aw:t/ gidecek

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-f-aw:t/	Yiyeceğim
	2. Şahıs	/wə-f-aw:t/	Yiyeceksin
	3. Şahıs	/a-f-aw:t/	Yiyecek
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-fə-n[a]-aw:t/	Yiyeceğiz
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fə-n[a]-aw:t/	Yiyeceksiniz
	3. Şahıs	/a-fə-n[a]-aw:t/	Yiyeceksiniz

Geçmiş Zamanın Hikayesi

Tekil, -/aw/, çoğul -/n[a]-aw/.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼa-qʼa:jtʼ/ söylemişti
/fə/ – yemek → /a-f-qʼa:jtʼ/ yemişti
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼa-qʼa:jtʼ/ bilmişti
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼa-qʼa:jtʼ/ gitmişti

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-qʼa:jtʼ/	Yemiştim
	2. Şahıs	/wə-fə-qʼa:jtʼ/	Yemiştin
	3. Şahıs	/a-fə-qʼa:jtʼ/	Yemişti
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(a)-fə-qʼa:jɬ(a)/	Yemiştik
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fə-qʼa:jɬ(a)/	Yemiştiniz
	3. Şahıs	/a-fə-qʼa:jɬ(a)/	Yemişlerdi

Şimdiki Zamanın Hikayesi

Tekil -/na:jtʼ/, çoğuk -/a-na:jɬ(a)/.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼ-na:jtʼ/ söylüyordu
/fə/ – yemek → /a-f-na:jtʼ/ yiyordu
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼ-na:jtʼ/ biliyordu
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼ-na:jtʼ/ gidiyordu

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-na:jtʼ/	Yiyordum
	2. Şahıs	/wə-fə-na:jtʼ/	Yiyordun
	3. Şahıs	/a-fə-na:jtʼ/	Yiyordu
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-f-a-na:jɬ(a)/	Yiyorduk
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-f-a-na:jɬ(a)/	Yiyordunuz
	3. Şahıs	/a-f-a-na:jɬ(a)/	Yiyordular

Şartlı I

Tekil -/awə:jtʼ/, çoğul -/n[a]-awə:jɬ(a)/.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼ-ɜwə:jtʼ/ söylerdi
/fə/ – yemek → /a-f-awə:jtʼ/ yerdi
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼ-awə:jtʼ/ bilirdi
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼ-awə:jtʼ/ giderdi

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-f-awə:jtʼ/	Yerdim
	2. Şahıs	/wə-fə-n[a]-awə:jtʼ/	Yerdin
	3. Şahıs	/a-fə-n[a]-awə:jtʼ/	Yerdi
Çoğul	1. Çoğul	/ʃ(ə)-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/	Yerdik
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/	Yerdiniz
	3. Şahıs	/a-fə-n[a]-awə:jɬ(a)/	Yerdiler

Şartlı II

Tekil -/aw:tʷ:qʼa/, çoğul -/(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/.

Örnekler:

/qʼa/ – söylemek → /a-qʼ-aw:tʷ:qʼa/ söyleyecekti
/fə/ – yemek → /a-f-aw:tʷ:qʼa/ yiyecekti
/tɕʼa/ – bilmek → /a-tɕʼ-aw:tʷ:qʼa/ bilecekti
/kʲʼa/ – gitmek → /a-kʲʼ-aw:tʷ:qʼa/ gidecekti

Çoğuluk	Şahıs	Ubıhçası	Manası
Tekil	1. Şahıs	/s(ə)-fə-aw:tʷ:qʼa/	Yiyecektim
	2. Şahıs	/wə-fə-aw:tʷ:qʼa/	Yiyecektin
	3. Şahıs	/a-fə-aw:tʷ:qʼa/	Yiyecekti
Çoğul	1. Şahıs	/ʃ(ə)-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/	Yiyecektik
	2. Şahıs	/ɕʷ(ə)-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/	Yiyecektiniz
	3. Şahıs	/a-fə-(n[a]-)aw:tʷ:qʼa(-n)/	Yiyecektiler

Durgun Fiil Çekimi

Tüm lehçe ve konuşmacılarda yalnızca iki durgun zaman vardır: geçmiş ve şimdiki zaman.


	Tekil	Çoğul
Şimdi	-/Ø/	-/n(a)/
Geçmiş	-/jtʼ/	-/jɬ(a)/

Görünüş

Ubıh zaman sistemindekilerin dışında beş temel görünüş vardır: rutin, yinelemeli, kapsamlı, aşırı ve potansiyel.

Bir konuşmacı, kiplerle birlikte daha karmaşık yönleri iletmek için bu yönlerden birini diğeriyle birleştirebilir.^[2]


Görünüş	Ek	/fə/ ('yemek')		/dʑʷa/ ('içmek')
Görünüş	Ek	Ubıhça	Türkçe	Ubıhça	Türkçe
Rutin	-/gʲa/	/asfəɡʲan/	Hep yerim	/azdʑʷaɡʲan/	Hep içerim
Yinelemeli	-/aj(ə)/	/asfajən/	Yine içiyorum	/azdʑʷajən/	Yine içiyorum
Kapsamlı	-/la/	/asfəlan/	Hepsini yiyorum	/azdʑʷalan/	Hepsini içiyorum
Aşırı	-/tɕʷa/	/asfətɕʷan/	Çok yiyorum	/azdʑʷatɕʷan/	Çok içiyorum
Potansiyel	-/fa/	/asfəfan/	Yiyebiliyorum	/azdʑʷafan/	İçebiliyorum

Ruh hâli

Ubıhça'da on bir farklı ruh hâli vardır. Gösteren; doğrudan, kibar ve empatik olmak üzere üç türü bulunan zorunluluk; potansiyel ve sinir bozucu olarak ayrılmak üzere istek; irrealis ve realis olarak ayrılmak üzere koşullu; ikili ve karmaşık olarak ayrılmak üzere soru.^[2]

Gösteren

Bunun için bir belirteç yoktur.

Zorunluluk ruh hâlleri

Zorunluluğun iki biçimi vardır: resmi, daha kibar bir zorunluluk ve doğrudan, kısa bir zorunluluk.

Doğrudan

Doğrudan zorunluluk genellikle tekil kip belirteçinin ihmal edilmesidir

wəkʲʼa

wə-kʲʼa

sen-git

Git!

Kibar

Bu, fiil köküne bir -/ə/ soneki eklenerek oluşturulur. Ancak bu bazen atlanır.

Empatik

Bu, zorunlu bir fiilin sonuna -/maɕ/ eklenerek oluşturulur.

İstek ruh hâlleri

Mevcut iki istem form vardır: potansiyel ve sinir bozucu istek.

Potansiyel

Fiil köküne -/χ/ soneki veya /ə/'dan sonra gelen bir /aχ/ sonekiyle oluşturulur.

Sinir bozucu

-/daχ/ soneki.

Şartlı ruh hâlleri

Realis ve irrealis olarak ayrılır.

Realis

-/da(n)/ soneki.

İrrealis

-/ba/ soneki.

Soru ruh hâlleri

Açık sorular -/ɕ/ ile, kapalı sorular -/j/ ile oluşturulur.

Varlık Koşaçları


Tekil		Çoğul		Manası
durgun	hareketli	durgun	hareketli	Manası
/sə/	/w(ə)s/	/ʒʷa/	/kʲʼaʒʷa/	(küçük bir nesne için) oturma pozisyonunda olmak
/tʷə/	/w(ə)tʷ/	/xa/	/wəxa/ ya da /kʲʼaxa/	(büyük bir nesne için) ayakta duruyor olmak
/ʁə/	/wʁʷə/	/ʁʲa/		asılmış olmak, asılı duruyor olmak
/ɬə/	/wəɬ/	/ɬa/	/kʲʼaɬa/	yatıyor durumda olmak

Zarf-fiiller

Ubıh, karmaşık cümleleri iletmek için serbest bir zarf-fiil kullanımına sahiptir.


Zarf-fiil	Manası
/ɡʲə/ ~ /j(ə)/	Birincil fiil ile anlık eylem.
/ɕa/	Birincil fiil ile devam eden eylem.
/msa/	/ɕa/ ile benzer ancak fiilin doğada devam ettiğini veya uzadığını ima eder.
/ɡʲəmsa/ ~ /j(ə)msa/	'Vasıtasıyla' gibi enstrümantal benzeri çağrışımlar.
/ʃa/	İstenenin ne olduğunu belirtmek için sadece /ʁʷa/ ('istemek') ile kullanılır.
/n(ə)/ ~ /n(aʁʷada(n)/	Mutlak belirteçe benzer ve "X ve sonra Y" hissine sahiptir. Genellikle bu kullanıldığında fiillerde kip kullanılmaz.
/ma/	Koşullu veya hafif bir zorunlu güç oluşturur. Genellikle Gelecek I ve Gelecek II zamanlarına eşlik eder.
/tala/	Her zaman Gelecek I'e eşlik eder. Son derece nadirdir, bu yüzden nüansı bilinmemektedir.
/adʷan/	Bir hedef duygusu vardır ve işaretlediği fiilin gerekli olduğunu, ancak görevin yerine getirilmediğini ve tamamlandığını ima eder.

Tarihçe

Ubıh dili, 1864'te Ubıhların diğer Çerkes toplulukları ile birlikte Türkiye'ye sürülmelerinden önce, Çerkesya'nın Karadeniz kıyısında, kuzeyde Şahe (Şex-Шэх) Irmağından güneyde Adler'e değin uzanan bir alana yayılmış Ubıhlar tarafından konuşulmuştur. Fransız Lullié'ye göre, 1846'da sadece 1-2 köy halkı tarafından konuşulmaktaydı.^[3] Lavrov'a göre de Ubıhların bir bölümü, Ubıhça dışında Adığece ve Ciget Abhazcasını benimsemişti.^[4]

Osmanlı'ya göç

1864'te Osmanlı Türkiyesi'ne yapılan göçler sonucu Ubıhların bir bölümü, diğer Çerkeslerle birlikte, Kuzey Anadolu ve Balkan topraklarına yerleştirildi, boşaltılan yerler ise gerilla tipi direnişlerin temizlenmesinden yani 1880 yılından sonra Rus yerleşimine tahsis edildi.^[5] 1864'te Orta Laba Irmağı soluna yerleştirilen ya da saklandıkları dağlardan sağ kurtulup Kuban Irmağı civarına yerleşmiş olan Ubıhların çoğu ise, Rus yönetiminin baskıları sonucu, özellikle 1878 yılından sonra, diğer Adigelerle birlikte Türkiye'ye göç etmiştir. Bunun sonucunda Kafkasya'da artık bir Ubıh yerleşimi kalmamıştır. Kafkasya'da kalmış Ubıh sayısı 1880'de 80'e düşmüş, bu Ubıhlar da, oralardaki Şapsığ ve diğer Adigelere karışmışlardır. Örneğin İlk Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carıme Ubıh asıllıdır.

Balkanlara yerleştirilen Ubıhların tamamı, 1878 Berlin Antlaşması gereğince, diğer Çerkeslerle birlikte, Osmanlı'nın Asya ve Afrika'daki topraklarına göç etti. Ubıhça konuşmakta olan küçük kalıntı gruplar da şimdiki Kocaeli'nin Maşukiye köyü ile Sakarya ilinin Sapanca ilçesinin Kırkpınar ve Yanık köylerine yerleşti. Ayrıca daha fazla sayıda olmak üzere Manyas'ta yerel halkın Boğaz, Adigelerin Psışha dedikleri Kocaçay Irmağı vadisi boyunca yukarı doğru sıralanan Hacıyakup (hepsi Ubıh), Işıklar (birkaç hanesi Ubıh), Değirmenboğazı (hepsi Ubıh idi), Darıca (200 hane içinde en son 20 hanesi Ubıh kalmıştı) ve Hacıosman (Ubıhça adı: Lek'uaşe, hepsi Ubıh) köylerine yerleştiler. Ubıhların tamamı Adigece, azı da Adigece ile birlikte Ubıhça konuşuyordu. Kafkasya'da iken üç dil (Adige, Ubıh ve Ciget dili) konuşan Ubıhlar da vardı.

Tükeniş

Ubıhça en son Hacıosman köyü yaşlıları arasında konuşuluyor, diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor, ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son birey olarak kabul edilen Tevfik Esenç'in 8 (7?) Ekim 1992'de ölmesiyle de Ubıh dili bir ölü dil olarak sınıflandırılmaya başlandı. Bugün sadece Adigece konuşmakta olan Ubıhlar, Sakarya, Balıkesir, Bilecik, Sinop, Samsun, Kahramanmaraş ve birçok ilde Adigelerle beraber yaşamaktadır.

Ubıh dili üzerine Dirr, Dumézil, Mészaros, Vogt ve Özsoy gibi dilbilimciler çalışmalarda bulunmuşlardır.^[6] Ubıh dilinin Abhaz-Adige dil grubu içindeki konumu ise halen araştırılmaktadır.^[7]^[8]

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ ^a ^b ^c ^d Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; fenwick2 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
^ Prof. Dr. Sumru Özsoy, Nart dergisi, sayı 50 eki, Ankara, 2006, s.44.
^ L. İ. Lavrov, Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma, Kafkasya Gerçeği, sayı 8, Samsun, 1992, s.47.
^ Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, Şubat 2007.
^ Nart dergisi, sayı 50 eki.
^ Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Marje dergisi, tanıtım sayısı, s.37-38.
^ Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Nart dergisi, sayı 8, s.13.

Dış bağlantılar

http://www.omniglot.com/writing/ubykh.htm19 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Gülcan Altan - Setenay (Ubıhça) 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ubıhça şarkı - Ҳаҟоуп ҳара 8 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 18 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.

[fenwick2-2] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; fenwick2 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )

[3] Prof. Dr. Sumru Özsoy, Nart dergisi, sayı 50 eki, Ankara, 2006, s.44.

[4] L. İ. Lavrov, Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma, Kafkasya Gerçeği, sayı 8, Samsun, 1992, s.47.

[5] Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, Şubat 2007.

[6] Nart dergisi, sayı 50 eki.

[7] Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Marje dergisi, tanıtım sayısı, s.37-38.

[8] Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Nart dergisi, sayı 8, s.13.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Etimoloji

Sesbilim

Standart Ubıhçanın sesbilimi

Karacalar ağzının sesbilimi

Gramer

İsimler

Çoğulluk

Kesinlik

İsmin hâlleri

İlişkisel hâl

Mutlak hâl

Zarf hâli

Bulunma hâli

Enstrümantal hâl

Enstrümantal-Komitatif hâl

Diğer ekler

Sıfatlar

Zamirler

İyelik

Fiiller

Uzlaşım

Dinamik Fiil Çekimi

Basit Geçmiş Zaman

Mişli Geçmiş Zaman

Şimdiki Zaman

Gelecek I

Gelecek II

Geçmiş Zamanın Hikayesi

Şimdiki Zamanın Hikayesi

Şartlı I

Şartlı II

Durgun Fiil Çekimi

Görünüş

Ruh hâli

Gösteren

Zorunluluk ruh hâlleri

Doğrudan

Kibar

Empatik

İstek ruh hâlleri

Potansiyel

Sinir bozucu

Şartlı ruh hâlleri

Realis

İrrealis

Soru ruh hâlleri

Varlık Koşaçları

Zarf-fiiller

Tarihçe

Osmanlı'ya göç

Tükeniş

Kaynakça

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri