Tınçtıkbek Çorotegin

Tınçtıkbek Kadırmambetoviç Çoroev / Çorotegin (Тынчтыкбек Чоротегин / Чороев) – Kırgız tarihçisi ve gazetecisi. Tarih Alanında Doktor (1998), Profesör (2002). Cengiz Aytmatov adındaki uluslararası Akademi üyesi. Milleti - Kırgız.

Kısa özgeçmişi

28 Mart 1959 yılında Kırgızistan'daki Narın vilayetinin Narın reyonundaki On-Arça kazasına bağlı olan Eçki-Başı köyünde dünyaya geldi.

Babası Kadırmambet Çoro Hacı oğlu Eçki-Başı köyünde kolhoz’da (kolektif ekonomisi) işçi, veteriner alanında uzman, inek çifçiliğinde müdür, daha sonra Narın reyonunda devlet hayvancılık hammadde kolektörü olarak çalışmış ve 1975 tarihinde 53 yaşında ölmüştür.

Büyük babası Çoro Aytı oğlu kendisi zengin olmuştur ve Mekkeye gıderek, Hacı olmuştur.

Annesi Aliya Kıdırali kızı kolhoz’da çalışmış, emekli olmuş ve 2001 tarihinde 77 yaşında ölmüştür. Aliyanın annesinin babası Malay ise 1916 yılı Rusyaya karşı isyan döneminde Rus çarizm askeri tarafından öldürülmüştür.

Tınçtıkbek, 1966-1974 yıllar arasında kendi köyündeki Eçki-Başı ortaokulunda sekizinci sınıfa kadar okumuştur.

Daha okul öğrencisiyken hikâyeler yazmaya başlamıştır. Hiciv ve mizah dolu küçük parçaları 1974 yılından itibaren Çalkan adlı dergide, reyon ve vilayetin gazetelerine yayımlanmaya başlamıştır.

1974-1976 yıllar arasında Narın şehrinde Toktogul adındaki numara birinci (9-10 sınıfları) ortaokulda eğitim görmüş, adı geçen okuldan gümüş madalyonla mezun olmuştur.

1976 yılında Bişkek’te Kırgız Devlet Üniversitesi (KMÜ, bu günlerde Kırgız Ulusal Üniversitesi) Tarih Fakültesi’ne girmiştir.

Üniversite öğrencisiyken her türlü gazetelerde Kırgız ve Rus dillerinde haber, makale dışında Kırgız dilindeki dergilerde almanaklarda hikâyeleri, ilmi makaleleri yayımlanmıştır.

Üniversite öğrencisiyken Dağ Yıldızları adlı kültürel faaliyete, Felsefe kulübüne, devlet çapındaki uluslararası toplantılara iştirak etmeye başlamıştır. Aynı zamanda Kırgız Devlet Radyosunda farklı konularda röportajlar sunmuştur.

1980 yılında daha üniversitede dördüncü sınıftayken o zamanki Danışmanı Prof. Anvarbek Hasanov tarafından Taşkent şehrine gönderildi, orada Özbekistan Devlet Arşivinden 1898 yılındaki Rusyaya karşı Andican isyanıyla alakalı arşiv belgelerini incelemiştir.

Doktora Tezi XV-XVIII. Yüzyıllardaki Kırgızistan Tarihiyle ilgili Fars kaynaklarını öğrenmeye yönelik olmuştur. Danışmanı Kırgız Milli Devlet Üniversitesi Doçenti, Tarih Doktoru (Dr.) Midil Camgırçinov olmuştur.

1981 yılında Kırgız Milli Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesini Üstün Başarıyla tamamlamış. Adı geçen üniversitede Eskiçağ ve Orta Çağ Dünya Tarihi kürsüsünde çalışmaya başlamıştır.

1983-1985 yıllar arası Taşkent Özbekistan Bilimler Akademisi’nde Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkiyat Enstitüsü’nde iki yıl stajerlük yapmış, Orta Çağ Arap kaynaklarını öğrenmiş ve okumuştur.

1985-1988 yıllar arasında ise, Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkiyat Enstitüsü’nde üç yıl Doktorasını (1985-1988) yapmıştır. Danışmanı Profesör (daha sonra Özbekistan Bilimler Akademisi Akademiği), Şarkiyatçı, İranist Börü Ahmedov olmuştur.

1986-1989 yıllara arasında Kırgızların Tarih, Kültürü alanında makaleleri Kırgızistan’daki basınlarda yayımlanmıştır ve fikirlerine iyi gözle bakılmıştır.

Aralık 1988 tarihinde Taşkent’teki Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni adındaki Şarkiyat Enstitüsü’nde Doktora Tezini Rus Dilinde savunmuştur.

3 Haziran 1989 yılında kurulan Kırgızistan Genç Tarihçiler Cemaati (KGTC) kurucu ve başkanlarından biridir.

1989 yılında birkaç müellifle beraber hazırladığı Kırgız Tarihi Programı Kırgızistan Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmış, aynı senede Eylül ayında Öğretmenler Gazetesi’nde okutulması şart program olarak Kırgız ve Rus Dillerinde yayımlanmıştır.

O yıllarda Kırgızistan Milli Üniversitesi’nde Şarkiyat Fakültesini açma teklifinde bulunmuş, ama bu ancak Kırgızistan egemenliğini aldıktan sonra gerçekleşmiştir.

Şubat 1990 yılında Bişkek’teki (Frunze) gençler tarafından düzenlenen antikomünist harekete katılmış, daha sonraki Şubat-Mart aylarındaki devlet yönetimiyle merkezdeki gençlerin vekilleriyle buluşma-konuşmalar düzenlemişlerin biriydi. Yönetimdekileri sulh şekilde toplumla bir araya gelerek reformlar yapılmasına teşvik etmiştir.

Nisan 1990 yılında Asaba siyasi harekâtı, 25-26 Haziran 1990 yılında Kırgızistan Demokratik Harekâtı’nın (KDH) kurulmasında iştirak etmiştir. KDH’nın Tüzüğünü hazırlamıştır.

Ekim 1990 yılında KDH’nın vekili olarak Ukrayna’nın başkenti Kiev’deki uluslararası toplantıya katılmıştır. Oradaki Kreşatik meydanındaki gençlerin antikomünist siyasi açlık harekâtını görmüştür.

22-28 Ekim 1990 yılında KDH’nın Bişkek’teki antikomünist siyasi açlık harekâtını düzenlemeye katılmış, hatta kendisi de şahsen açlık harekâtında iştirak etmiştir.

Nisan 1991 yılından itibaren pedagojik-ilmi çalışmaların dışında Özgür Avrupa / Özgürlük Radyosundaki (Radio Free Europe/Radio Liberty) Kırgız Servisinin (Azattık Radyosu’nun) yerli haber sunucu, 1992 yılında itibaren Azattık radyosunda Bişkek Büro Başkanı olmuştur. O senede Azattık radyosunun yerli grubu oluşturulmuştur.

1992 yılında Kırgızistan’ın Anayasası’nın alternatif Tüzüğünü hazırlamaya katılmış.

1992-1994 yıllar arasında Kırgızistan Milli Devlet Üniversitesi Asya ve Afrika Ülkeleri Tarih kürsüsünde Doçent, Kürsü Başkanı olarak çalışmıştır.

Gazeteciliği mesleğinden dolayı 1993 yılından itibaren siyasi teşkilatlardaki üyeliğini durdurmuştur.

1994-1997 yıllarında Kırgızistandaki Cusup Balasagın adında Kırgız Ulusal Üniversitesi’nde üç yıllık Doktorasını (Kırgızistan eğitim sistemindeki) yapmıştır. Kaşgarlı Mahmud devri, geçmişi ve ansiklopedik eseri ile ilgili tezini yazmıştır.

1992-1995 yıllar arasında Kırgızistan Eğitim Bakanlığı tarafından Türkiye’ye ortak Türk Tarihinin ders kitabını yazmak için onunla ilgili çıkan tüzük dolayısıyla Kırgızistan’dan katılmıştır.

Yaz 1995 yılında Manas Destanı’nın binici yıl dönümü dolayısıyla Türk gençlerinin Isık-Göl’deki uluslararası toplantısını düzenleme kurumunda yer almıştır. O zaman Kırgızistan Genç Tarihçiler Teşkilatının Başkanlığını yapmıştır.

10 Nisan 1998 yılında Kırgızca yazdığı Büyük Doktora Tezi Kırgızistan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü’nde savunmuştur. Neticede Kırgızistan eğitim usulüne göre Doktora unvanını almıştır.

18 Nisan 1998-20 Temmuz 2000 yılına kadar İngiltere’nin başkenti Londra’da BBC Kırgızca Servisinin prodüseri olarak çalıştı.

25 Temmuz 2000-15 Ağustos 2011 tarihleri arasında Özgür Avrupa / Özgürlük Radyosundaki (Radio Free Europe/Radio Liberty) Kırgız Servisinin (Azattık’ın) Prag’daki ofisinde görevli olarak çalıştı.

1 Ocak 2003 - 1 Ekim 2010 tarihleri arasında ise, Özgür Avrupa / Özgürlük Radyosundaki (Radio Free Europe/Radio Liberty) Kırgız Servisinin (Azattık’ın) müdürü olarak çalıştı.

1999-Haziran 2008 yılına kadar her sene Kırgız Ulusal Üniversitesi’nde mesleki ders olarak (Çin Kırgızlardaki Arap alfabesini Öğretme, Kaynağa Giriş ) vererek, seminerler düzenledi.

2000-2011 yıllar arası Kırgızistan’daki ve başka devletlerdeki üniversitelerde öğrencilere ve genç araştırmacılara dersler verdi, seminerler düzenledi.

2 Şubat 2012 yılından itibaren Yusuf Has Hacib Balasaguni (Cusup Balasagın) adındaki Kırgız Ulusal Üniversitesi Tarih Fakültesi Bölgesel Tarih ve Kırgız Araştırma kürsüsünde Profesör olarak çaluışmaktadır.

11 Şubat 2012 tarihinde Kırgız Tarih Kurumu uluslararası organizasyonu başkanı olarak seçldi.

(Adı geçen organizasyon 14 Mart 2012 Kırgızistan Adalet Bakanlığı tarafından resmi kayıt olmuştur.)

Günümüzde hiçbir siyasi partide üye değildir.

Parlamento demokrasisi taraftarıdır.

2022. yılında

Bilimsel çalışmaları

Birkaç monografi (Kaşgarlı Mahmud ve Orta Çağ İç Asya Türkleri ile ilgili kendi eserleri, merhum Beyşe Urstanbekov ile beraber yazdığı Kırgız Tarihi: Kısaca Ansiklopedik Sözlük (1990), Profesör Toktorbek Ömürbekovla ders kitapları (1992, 1996-2009), Kıyas Moldokasımovla Kırgız Tarihi ders kitabı (Bişkek, 2002) ve yüzlerce ilmi makale, mizahlı broşürleri mevcuttur.

Kırgızistan, Türkiye, Özbekistan, Rusya, Kazakistan, ABD, İngiltere, Almanya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Ukrayna, Fransa’da her türlü bilimsel toplantılara katılmıştır.

Türkiye’de, Rusya’da Güney Sibirya’da (Ene-Say, Altay), Moğolistan’da, Kazakistan’da, İtil’de, Özbekistan’ın Cizak, Semerkant bölgelerinde, Çin’de (İç Moğolistan ve Şincan Uygur Otonom Bölgesi), Avrupa’da bulunmuştur.

Bilimsel çalışmaları Kırgız dili dışında Türk, İngiliz, Rus, Alman, Özbek ve Uygur dillerinde de yayımlanmıştır.

Orta Çağ Kırgız Tarihiyle ilgili makalesi UNESCO’nun Merkezi ve İç Asya uygarlığı Tarihi çok ciltli eserinde İngiliz Dilinde yayımlanmıştır. (‘The Kyrgyz’; in: The History of Civilisations of Central Asia, Vol. 5, Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century /Editors: Ch. Adle and Irfan Habib. Co-editor: Karl M. Baipakov. – UNESCO Publishing. Multiple History Series. Paris. 2003. - Chapter 4, p. 109 – 125. ISBN 92-3-103876-1.)

Bazı bilimsel çalışmaları dışında (Nobel ödüllü, iktisatçı ve düşünür Friedrich von Hayek ve tarihçi William H. McNeill, Mahatma Gandhi v.s. eserlerini İngilizceden Kırgız diline çevirmiştir.

İngilizceden Kırgızcaya çevirilen bazı eserlerin editörlüğünü yapmıştır. Makaleleri yazar Keneş Cusupov’un Kırgızlar adlı çok ciltli eserinde yer almıştır.

Onun danışmanlığında iki Büyük Doktora Tezi (Kırgızistan sistemine göre) ve dört Doktora Tezi yapılmıştır.

Ödülleri ve onursal unvanları

2022 - UNESCO himayesindeki Uluslararası Göçebe Medeniyetler Araştırma Enstitüsü Akademik Konseyi üyesi, Ulanbator, Moğolistan
2019 - Işenalı Arabayev adını taşıyan Kırgız Devlet Üniversitesi (KMU), Satıbaldı Naamatov adını taşıyan Naryn Devlet Üniversitesi (NarınMU) ve Talas Devlet Üniversitesi (TalMU) fahri profesörü
2016 - Kırgızistan Cumhüriyeti Manas dekorasyonü
2015 – Uluslararası Türk Akademisi Onur Belgesi (Astana, Kazakistan, Ağustos 2015)
2013 - IV. TürkSOY Basın Ödülü, Ankara, Türkiye
2011 - Kırgızistan Cumhüriyeti Görkem (Dank) madalyonu
2003 - Kırgız Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı'nın "En İyi Eğitimci" rozeti
1995 - Cengiz Aytmatov adındaki uluslararası Akademi üyesi
1992 - Kırgızistan Cumhüriyeti Gençler Ödülü sahibi
1989 - Özbekistan Taşkent vilayeti Lenin adındaki Gençler bilimsel ödülü (XI. Yüzyıldaki Kaşgarlı Mahmut ve o’nun dönemini araştırma üzerindeki makalelerinin yekunü için)

Bazı Eserleri

A. Kendisi

Çorotegin, Tınçtıkbek. Mahmud Kaşgari Barskaninin «Divanu lugati t-türk» emgegi türk elderinin tarihi boyunça köönörgüs bulak: İlimiy basılış / Redkollegiya: K.S.Moldokasımov (töraga), j.b.; ilimiy redaktorlor T.Ömürbekov, K.Moldokasımov. – Bişkek: “Turar” bsması, 2017. - 376 b., süröt, karta. – “Muras” fondu. [“Tarıh jana muras” türmögü]. - “Kırgız Tarıh Koomu” el aralık koomduk birikmesi. - ISBN 978-9967-15-701-9.
Historiography of Post-Soviet Kyrgyzstan, in: International Journal for Middle East Studies, 2002, Vol. 34, p. 351-374 (USA); (2002 Cambridge Un-ty Press 0020-7438/02 )
The Republic of Kyrgyzstan, in: The Turks (English language edition) / Edited by Hasan Celal Güzel, C. Cem Oguz, and Osman Karatay; Published by Yeni Turkiye Research & Publishing Center. Ankara, 2002. Hard cover, 6 volumes, 6000 pages, 975-6782-55-2. (this chapter is in the 6th vol., pp. 201–213.).
Etnicheskiye situatsii v tyurkskikh regionakh Tsentral'noi Azii domongol'skogo vremeni: Po musul'manskim istochnikam IX-XIII vv., edited by Professor Bori Ahmedov. - Bishkek, 1995. – 208 p., ill., map. (in Russian);
Makhmud Kashghari (Barskani) jana anyn "Divanu lughati t-turk" söz jyinaghy: (1072–1077), edited by Omurkul Kara-uulu. Bishkek, 1997. – 160 p., ill., map. (in Kyrgyz); (5-655-01222-7)
‘The Kyrgyz’; in: The History of Civilisations of Central Asia, Vol. 5, Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century /Editors: Ch. Adle and Irfan Habib. Co-editor: Karl M. Baipakov. – UNESCO Publishing. Multiple History Series. Paris. 2003. - Chapter 4, p. 109 – 125. (92-3-103876-1) See: http://www.unesco.org/culture/asia/12 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ocherki istorii kyrgyzov i Kyrgyzstana: (From Ancient Times Until the End of the 18th Century), in: Kyrgyzy: 14-ti tomnik. 11-i tom. Istochniki, istoriya, etnografiya, kul'tura, fol'klor / Sostaviteli Kengesh Jusupov, Kanybek Imanaliev; redaktory Temir Asanovm Ryskul Joldoshov. - Bishkek: Biyiktik Publishing House, 2011. - P. 157-195. – 978-9967-13-792-9. (In Russian.)
Kratkiy kurs po izucheniyu arabskoi grafiki sovremennykh kyrgyzov KNR: Uchebnoie posobiye dlya studentov-istorikov / Otv. red. Prof. T.N.Omurbekov. - Bishkek: Kyrgyznatsuniversitet, 2002. - 22 p. – 9967-403-49-7. (In Russian.)
Chorotegin T. A New Book On Törökul Aitmatov, His Life Journey And His Era: Tarïxtïn Aktay Baraktarï [The Blank Pages Of History]:2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Roza Törökulovna Aitmatova. Edited By T. Shaydullaeva And N. Jeenalieva. - Bishkek: Uchkun, 2013. 216 Pages. (In Kyrgyz). Journal of Central and Inner Asian Dialogue. Volume 2, Issue No. 1, Winter 2015. ISSN 2330-6610. pp. 78–82.
Çorotegin Tınçtıkbek. Kırgız Devletinin Oluşumu: Eski Çağ Ve Erken Orta Çağ // I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Kırgız Türk İlişkileri Sempozyumu Bildirileri (3–5 Mayıs 2013 Bursa) / Kitabı yayına hazırlayan ve editçrü Prof. Dr. Gülzura Cumakunova. – Bursa, Bilnet Matbaacılık ve Ambalaj San. A.Ş., 2017. – T.C. Uludağ Üniversitesi Yayınları. – 1. Baskı. –– XXII+428 s. – ISBN 978-975-6149-83-6. – S. 61–76.
Çorotegin, Tınçtıkbek. Kırgızlar // Yeni Türkiye Dergisi. Ankara: YTSAM, 2023. – Ocak – Şubat 2023. Yıl 29. No. 129. ISSN 1300-4174. S. 37–48.

B. Beraberlikte.

B.Urstanbekov ile: Kyrgyz tarykhy: Kyskacha entsiklopediyalyk sözdük, Frunze, Kyrgyz Sovet Entsiklopediyasynyn Bashky redaktsiyasy, 1990. – 288 pages. (in Kyrgyz); (5-89750-028-2)
T.Ömürrbekov ile: "Tündük Kyrgyzstandyn Orusiiaga karatylyshy (1855–1868)", Bishkek, 1992 (in Kyrgyz);
T.Ömürrbekov ile: Kyrgyzdardyn jana Kyrgyzstandyn tarykhy: Ezelki zamandan VII k. bashyna cheyin: 6-klass, Bishkek, 1997 (in Kyrgyz); (re-published in new version in 2002. Bishkek.)
T.Ömürrbekov ile: Kyrgyzdardyn jana Kyrgyzstandyn tarykhy: VII k. bashy - XVIII k. ayaghy: 7-klass, Bishkek, 1998 (in Kyrgyz); (re-published in new version in 2002. – Edited by Oskon Osmonov. Bishkek. 2002. – 202 pages, ill., map. 5-655-01416-5)
T.Ömürbekov ile: Kyrgyzdardyn jana Kyrgyzstandyn tarykhy: (XIX k. bashy - 1917-jyl): 8-klass, Bishkek, 1998 (in Kyrgyz); (re-published in new version in 2003. – Bishkek.)
Ömürbekov Toktorbek, Marchenko Larisa ile. Istoriya Kyrgyzstana: (S drevneishih vremion do nachala IX v. n. e.): Nachal’niy kurs. 6-y klass. / Spets. Redactor Murat Imankulov. Translated from Kyrgyz into Russian by J.Judemisheva and J.Alymkulov. – Bishkek: Pedagogika Printing House. 2001. – 152 pages, ill. Map. (9967-415-41-X)
Ömürbekov Toktorbek ile. Istoriya Kyrgyzstana: (IX – XVIII vv.). 7-y klass. / Spets. Redactor Oskon Osmonov. Translated from Kyrgyz into Russian by J.Judemisheva. – Bishkek: Izdatel'skiy tsentr Ministerstva obrazovaniya I kul’tury "Tekhnologiya". 2003. – 184 pages, ill., map. (5-85580-007-5)
Ömürbekov Toktorbek ile. Istoriya Kyrgyzstana: (XIX v. – 1917 g.). 8-y klass. / Spets. Redactor Oskon Osmonov. Translated from Kyrgyz into Russian by M. Nurtumova. – Bishkek: Izdatel'skiy tsentr Ministerstva obrazovaniya I kul’tury "Tekhnologiya". 2003. – 192 pages, ill. (5-85580-007-5)
T.Ömürbekov ile: Kyrgyzdardyn jana Kyrgyzstandyn tarykhy: XVII - XX k. bashy, Bishkek, 1995 (in Kyrgyz);
K.Moldokasymov ile: Kyrgyzdardyn jana Kyrgyzstandyn kyskacha taryhy, Bishkek, 2000 (in Kyrgyz);
K.Moldokasymov ile: Istoriya Kyrgyzstana; in: Kyrgyzstan: Entsiklopediya, Bishkek, 2001 (in the separate Kyrgyz and Russian editions);
Ü.A.Asanov, A.Z.Jumanazarova ile: Kto est' kto v kyrgyzskoi nauke: Bio-bibliograficheskiy spravochnik, Bishkek, 1997 (in Russian);
Ü.A.Asanov, A.Z.Jumanazarova ile: Kyrgyzskaia nauka v litsah: Kratkiy istoricheskiy I bio- bibliograficheskiy svod / Otv. Red. U.A.Asanov. – Bishkek: Tsentr gosyazyka I entsiklopedii. 2002. – 544 pages, ill., map. (5-89750-142-4)

Kaynakça

Asanov Üsön, Cumanazarova Asılkan, Çorotegin Tınçtıkbek. Kırgız İlminde Kimdir. Bişkek, 1997. (Кто есть кто в кыргызской науке / У. А. Асанов, А. З. Жуманазарова, Т. К. Чоротегин. — Бишкек, 1997.)
Asanov Üsön, Cumanazarova Asılkan, Çorotegin Tınçtıkbek. Kırgız İlmi Kişiliklerde. Bişkek, 2002. (Асанов У. А., Джуманазарова А. З., Чоротегин Т. Кыргызская наука в лицах. — Бишкек: Главная редакция энциклопедии и Центра госязыка. 2002. — С. 499.) — ISBN 5-89750-142-4.
Gundula Salk. Die Sanjira Des Togolok Moldo (1860—1942). Wiesbaden. Harrassowitz Verlag. 2009. — S. 2-3. — ISBN 978-3-447-06161-2
Karatayev, Olcobay; Yılmaz, Mehmet Serhat; Yakuboğlu, Cevdet. “Dîvânu Lugâti't-Türk” Adlı Eserin Tamamlanmasının 940. Yıldönümü: Şarkiyatçı, Tarihçi, Antropolog Prof. Dr. Tınçtıkbek K. Çorotegin’in Araştırmaları (940th Anniversary of the Completion of “Dîvânu Lugâti'tTürk”: Researches of Orientalist, Historian, Anthropologist Prof. Dr. Tınçtıkbek K. Çorotegin) // Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi. - Kastamonu Üniversitesi, 2017. - Volume 1 (2). pp. 89 – 99. - ISSN 2564-6583.
Tchoroev (Tchorotegin) T. Historiography Of Post-Soviet Кyrgyzstan // Int. J. of Middle East Stud. 34 (2002), p. 351-374. Cambridge University Press, Printed in the United States of America.