Türkiye'de anarşizm

Makale serilerinden
Anarşizm
Tarihi Ana hatları
Gelenekler Budist Hristiyan Kollektivist Komünizm Egoist Varoluşçu Feminist Yeşil Bireyci Infoanarşizm İsyancı Solcu Mutualist Milliyetçi Nihilist Naturist Pasifist Felsefi Platformist Post-anarşist Post-kolonyal Post-sol Primitivist Sosyal Sendikacı Sentezci Vegan Gönüllücü Sıfatsız
Teori Pratik Anarşizm Anarşist Siyah Haç Anti otoriteryenizm Antimilitarizm Üye grubu Kara Blok Sınıf mücadelesi Komünler Oydaşmacı demokrasi Vicdani ret Adem-i merkeziyetçilik Derin ekoloji Doğrudan eylem Doğrudan demokrasi İkili iktidar Especifismo Kamulaştırıcı anarşizm Serbest çağrışım Nikahsız birliktelik Özgür okul Özgür düşünce Yataycılık Kanundışıcılık Bireycilik Bireyci ıslah İsokrasi Hukuk Katılımcı siyaset Kalıcı özerk bölge Tasarlanan siyaset Eylemli propaganda Çalışma reddi Devrim Geridönüş Sosyal merkez Sosyal ekoloji Social eklenti Someterapi Doğal düzen İşgal Evi Geçici özerk bölge Egoistler birliği
Kişiler William Godwin Josiah Warren Pierre-Joseph Proudhon Henry David Thoreau Max Stirner Mihail Bakunin Louise Michel Pyotr Kropotkin Benjamin Tucker Errico Malatesta Johann Most Lev Tolstoy Emma Goldman Émile Armand Nestor Mahno Rudolf Rocker Buenaventura Durruti Alexander Berkman Francesc Ferrer i Guàrdia Volin Murray Bookchin Colin Ward Noam Chomsky Alfredo M. Bonanno John Zerzan Jacques Ellul Voltairine de Cleyre
Sorunlar Anarko-kapitalizm Hayvan hakları Kapitalizm Eğitim Eleştiriler İslam LGBT hakları Yaşam tarzı Marksizm Milliyetçilik Ortodoks Musevilik Din Cinsellik/Aşk Şiddet
Tarih Paris Komünü Lahey Kongresi Roma Uluslararası Konferansı Otuzun davası Haymarket Olayı Bir Mayıs Anarşistleri dışlama yasası Amsterdam Kongresi Trajik Hafta Kotoku Olayı Onaltılar Manifestosu 1917 ABD Anarşist bombalı saldırıları Biennio rosso Bavyera Sovyet Cumhuriyeti Kronstadt Ayaklanması Üçüncü Rus Devrimi Free Territory Amakasu Olayı Escuela Moderna Avrupa'da bireyci anarşizm Fransa'da bireyci anarşizm İspanyol Devrimi Barselona Mayıs Günleri Kırmızı ters üçgen Labadie Koleksiyonu May 1968 Provo LIP Kate Sharpley Kütüphanesi Avustralya Anarşist Kutlamaları Sermaye Karşıtı Karnaval 1999 DTÖ Konferansı protestoları İşgal hareketi
Kültür Anarşist filmler Anarşist Kitap Fuarı Anarko-punk Sanat Siyah anarşizm Kültür paraziti Kendin yap etiği Freeganizm Bağımsız Medya Merkezi Infoshop Enternasyonal Musevi anarşizmi Toprak ve özgürlük Hayat tarzı anarşizmi Popüler eğitim Mülkiyet hırsızlıktır! Ne Tanrı, ne efendi Radikal amigoluk Radikal çevrecilik İzinsiz yerleşme Sembolizm Terimler A las barricadas
Ekonomi Komünleşme Kooperatifler Karşı ekonomi Ekonomik demokrasi Ücretsiz dükkan Armağan ekonomisi Infoanarşizm Pazarın kaldırılması Karşılıklı yardımlaşma Mutualist Katılımcı ekonomi Planlı ekonomi Really Really Free Market Ücretli kölelik Özyönetim
Bölgelere göre Afrika Arjantin Avustralya Brezilya Kanada Çin Küba Ekvator İngiltere Fransa Almanya Yunanistan Hindistan İzlanda İrlanda İsrail İtalya Japonya Kore Meksika Polonya Rusya İspanya İsveç Türkiye Ukrayna ABD Vietnam
Listeler Anarko-punk grupları Topluluklar Hayali karakterler Musevi anarşistler Müzisyenler Kuruluşlar Yayınlar Şairler Pornocular Rus anarşistler Filmler
İlgili konular Liberter Antifaşizm Antikapitalizm Antikonsümerizm Antikorporatizm Antimilitarizm Devletçilik karşılığı Emek hareketi Epistemolojik kargaşacılık Küreselleşme karşıtlığı Liberteryen perspektifinde devrim Liberteryenizm Otonomizm Özerkçilik Özgürlükçü sosyalizm Savaş karşıtlığı Sitüasyonist Enternasyonal Sol komünizm
Anarşizm listesi Siyaset portalı

Türkiye’de anarşizm, 12 Eylül 1980 darbesinin ardından, özellikle de 1986 yılında Kara dergisinin yayınlanmaya başlamasıyla görünürlük kazanan, radikal bir sol harekettir. Öncesinde Türkiye siyaset sahnesinde anarşist hareketin bir gelenek ihtiva ettiği söylenemese de, Türkiye’de bir anarşist geleneğin oluşumuna dair “yüzyıllık gecikme”ye^[1] rağmen, Anadolu topraklarında anarşizmin tarihsel köklerine dair izlere rastlamak da mümkündür.^[2][3]

Osmanlı döneminde anarşizme dair ilk belirtiler Ermeni entelektüeller etrafında ortaya çıkar. Ermeni Devrimci Federasyon’un öncül isimlerinden Aleksandr Atabekyan tarafından 1895'te yayınlanan Hamanykh (komün) dergisi, gerek anarşist felsefeye, gerek Ermeni devrimci hareketine dair zengin bir içeriğe sahiptir. Aynı dönemde, Kıbrısizade Osman Bey’in Fransızca eseri Socialisme et Anarchisme (1895) Osmanlı’da yayınlanan ilk anarşist kitap olur.^[4]
1910’da Haydar Rıfat tarafından yayınlanan Beynelmilel İhtilal Fırkaları adlı eserde, “Anarşist Fırkalar” ve “Proudhon-Bakunin” başlıklı iki makaleye yer verilir. Sıklıkla ilk Türk anarşist olarak kabul edilen Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd (1913) kitabında yeni çağın anarşizme varacağını öne sürerek, ücretli kölelikten sosyalizme, sosyalizmden de anarşizme ulaşılacağını belirtir.^[2]

Anarşizme dair Türkçe ilk yazılı kaynak, çevirisi Ahmet Ağaoğlu tarafından yapılan ve 1935 yılında yayınlanan Kropotkin’in Etika adlı eseridir.^[2] Her ne kadar Cumhuriyet döneminin ilk yarısında anarşizmin neden alternatif bir sol siyaset olarak görünürlük kazanamadığı üzerine süregiden bir tartışma söz konusu olsa da,^[1][2][5] genel kabul 1980’lere kadar anarşizmin daha çok terör ve kaos ile eşdeğer görüldüğü yönündedir.
1970'lerde sol görüş içerisinde Marksist ve sosyalist yaklaşımlar ağırlık kazanırken, sol yayıncılıkta anarşizme dair ilginin sönük kaldığı görülür. 1960’larda yayınlanan Yeni Ufuklar dergisinde anarşizm üzerine makalelere yer verilirken, 1970'lerin başlarında Proudhon’un Mülkiyet Nedir? kitabı Türkçeye çevrilerek yayınlanır.^[2]

12 Eylül 1980 darbesi, 1960’lardan itibaren Türkiye’de yükselişe geçen sol hareket için büyük bir kopuş teşkil eder. Darbe rejiminin yarattığı fiziki baskının yanında sosyalist görüşün yaşadığı kriz ile beraber sol cenahta yeni eğilimler ortaya çıkmaya başlar. Anarşizm, bu dönemde Türkiye siyaset sahnesindeki yerini alır.

İlk belirtiler, Türkiye’den önce Almanya’da, 12 Eylül darbesinden kaçarak buraya sığınan Türkiye kökenli göçmen topluluklarında görülür. Almanya’nın Tübingen kentinde, 1981 yılında Anarko adlı bir Türkçe dergi yayınlanmaya başlar. Aynı dönemde İsyan (1981), İsyan Bayrağı (1985), Anarşizm Bugün (1986) ve Doğrudan Eylem (1988) dergileri Almanya’da Türkçe anarşist yayınlar arasında yer alır. 1987’de Köln’de kurulan Liberter Yayınları anarşist kitaplar basar.^[2]

1986 yılında yayınlanmaya başlayan Kara dergisi, Türkiye’de anarşist hareket açısından bir milat noktası olarak alınır. Henüz askerî darbenin şokunun atlatılamadığı ve solun bunalımdan çıkamadığı bir dönemde yayınlanan dergi, ilk etapta “anarşizm” yerine “liberter” tanımını kullanır. Bunun sebebi, anarşi kelimesinin genel algılanışına yönelik bir çekinceden ileri gelir:^[6]

"Dergi çıkarken renkte bir sorun yoktu ama ‘anarşi’ kelimesinin kullanılmasında kafamız karışıktı. Trafik keşmekeşine ‘trafik anarşisi’, yumurtaya yapılan zamma ‘yumurta anarşisi’, her türlü negatif olaya şu bu anarşisi denilen, darbecilerin dilinden yıllarca düşürmedikleri bir ‘terör ve anarşi ortamı’ gevezeliklerinin pek revaçta olduğu bir dönemdi. Soldan yeni kopmuşuz, otorite, birey, tahakküm gibi konularda kendi çapımızda keşiflerde bulunuyoruz ama ‘halkımız ne der’ gibi bir kaygımız da var bir yandan. Bir de tırsıyoruz, hiçbir toplumsal şemsiyemiz yok. İllegal örgütlenmeye karşıyız, legal alanda polis anarşiye ne kadar tahammül gösterir bilemiyoruz. Liberter kelimesi sokaktaki insana hiçbir anlam ifade etmese de bizi de bir kadar korur diyerekten kendimizi yazılı alanda böyle adlandırdık."^[6]

Kara dergisini takiben, 1988 yılında Efendisiz, 1991 yılında Amargi, 1992’de Ateş Hırsızı ve 1994'te Apolitika dergileri yayın hayatına başlar.^[6]
Efendisiz dergisi yaklaşık bir sene içerisinde yayın hayatını sonlandırırken diğerleri 1990’lar boyunca farklı aralıklarla yayınlanmayı sürdürür. İzmirli bir anarşist grup tarafından kurulan Amargi, bir “anarşist platform dergisi” olarak tanımlanırken, Ateş Hırsızı ise toplumsal devrimi hedefleyen bir çizgide ilerler. Ateş Hırsızı aynı zamanda Zazaca ve İngilizce makalelere de yer verir. Apolitika ise anarşistleri “politik bir merkez” etrafında örgütleme arayışındadır.^[2]

Türkiye’de anarşist görüş, sadece yayınlar etrafında örgütlenmez; özellikle 90’lardan itibaren toplumsal hareketler de anarşizm ile omuz omuza yol alır. 1990’ların yoğun militer atmosferi içerisinde, olağanüstü hâl ve askerî müdahalelerin gölgesinde, Türkiye’de antimilitarist hareketin örgütlenmeye başladığı görülür. Bu hareket, ilk vicdani retçilerin beyanlarına ve Savaş Karşıtları Derneği’nin kuruluşuna da sahne olur.^[7] Aynı zamanda LGBTİ, feminist, ekolojist, anti-otoriter hareketler de anarşist görüşle sürekli bir paslaşma içerisindedir. Örneğin 1999’da Ankara’da bir grup anarşist tarafından kurulan kültür kooperatifi, anti-militaristleri, vicdani retçileri, ekolojistleri de bir araya getirir.^[8]
Bu dönemde, toplumsal hareketlerin yanında, doğrudan anarşizm felsefesi etrafında örgütlenen gruplar da ortaya çıkar. 1998’de Anarşist Gençlik, 2005'te Anarşist Komünist İnisiyatif ve Devrimci Anarşist Federasyonu (DAF) kurulur.

2000’li yıllara gelindiğinde, anarşi kelimesi artık kaos ve terör ile eşanlamlı olmaktan çıkar ve bir siyaset felsefesi, bir eylem pratiği olarak görülmeye başlar. Bugün Türkiye’deki anti-otoriter ve yatay örgütlenme eğilimli pek çok siyasi hareketin anarşizmin 80’lerden gelen mirasıyla serpildiği gözlemlenir.^[9] Kürt hareketinden kadın hareketine, Emek sineması protestolarından Gezi’ye uzanan geniş bir yelpazede anarşist yaklaşımın izleri takip edilebilmektedir.

2013 yılında Ankara Tuzluçayır'da Sosyal İsyan adında yasadışı anarşist bir grup kuruldu. Gruptaki kişiler kendilerini Yeşil Anarşist olarak tanımlarlar. Günümüzde grup Enternasyonal Özgürlük Taburuna ve Birleşik Özgürlük Güçlerine bağlıdır.

2021 yılında Devrimci Anarşist Federasyonu (DAF) kendini feshetti.^[10][11]

Bunun yanında İzmir,^[12][13][14] Eskişehir,^[15][16] Ankara^[17] gibi illerde yerel anarşist inisiyatifler faaliyet gösterir.

2015 Suruç Saldırısı'nda ölen vicdani retçi ve Eskişehir Anarşi İnisiyatifi üyesi Alper Sapan,^[18] Türkiye'de anarşist mücadele uğrunda ölen ilk anarşist olarak kabul edilir.^{[19][20][21][22]}