Türk savunma sanayii

Türk savunma sanayii, Türkiye'nin askeri ihtiyaçlarını karşılamak ve savunma yeteneklerini geliştirmek amacıyla ülkenin kendi sınırları içinde üretim, tasarım ve Ar-Ge faaliyetlerini yürüten bir sektördür. Bu sanayi; askeri araçlar, silah sistemleri, iletişim teknolojileri, siber güvenlik ve diğer savunma alanlarındaki ürün ve hizmetleri kapsar. Türk savunma sanayiinin büyümesi, yerli üretimi teşvik etme ve dışa bağımlılığı azaltma hedefleri doğrultusunda stratejik bir öneme sahiptir.^[1]

Tarihsel gelişim

Genel

Türkiye'de savunma sanayiinin (Osmanlı Türkçesi: İmalat-ı Harbiye) kurulmasına yönelik ilk girişim Osmanlı İmparatorluğu dönemine dayanır. 17. yüzyıla kadar güçlü bir konumda olan savunma sanayii, 18. yüzyıldan itibaren Avrupa'daki teknolojik gelişmelerin dışında kaldı ve I. Dünya Savaşı'ndan itibaren etkisini tamamen kaybetti.

Bu nedenle, Cumhuriyet'in ilk yıllarında önemli bir savunma sanayii altyapısı mevcut değildi ve bu alandaki faaliyetler, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara yakınlarında yeni tesislerin kurulmasıyla sınırlıydı. Savunma sanayiini, genel sanayileşme ve kalkınmanın bir parçası olarak gören Cumhuriyet yönetimi, ilk planlama döneminde sanayileşmede devletin rehberliğini ve dolayısıyla savunma sanayiini destekledi. Ülkede uçak üretimi gibi bazı faaliyetler yürütülse de, iç ve dış koşullar nedeniyle güçlü bir altyapı kurulamadı.

II. Dünya Savaşı sonrası dönemde, Cumhuriyet'in ilk yıllarında başlatılan savunma sanayii faaliyetleri, devlet desteğinin yetersizliği nedeniyle yeterli olamadı. Amerika Birleşik Devletleri ile ikili ilişkilerin geliştirilmesi ve Türkiye'nin NATO'ya üyeliği sonucunda alınan yabancı askeri yardımlar nedeniyle durma noktasına geldi.

Ancak, 1960'larda Türkiye'nin karşılaştığı bölgesel sorunlar, 1963 ve 1967 yıllarındaki Kıbrıs krizleri, 1974 Kıbrıs Harekâtı ve harekât sonrasında uygulanan silah ambargosu, milli kaynaklara dayalı bir savunma sanayii geliştirilmesini zorunlu kıldı. 1974'ten sonra bu anlayışla Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı kuruldu ve bazı sınırlı yatırımlar başlatıldı.

Yerli kabiliyetlerin sürdürülmesi ve geliştirilmesindeki idari ve mali zorlukların yanı sıra, sınırlı milli kaynaklar ve tedarik politikaları, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin savunma ekipmanları konusundaki artan açığı kapatmada yetersiz kaldı.

1923-1950

I. Dünya Savaşı'nın sonunda İstanbul ve çevresinden gizlice transfer edilen makine, zanaatkar ve işçiler, Kurtuluş Savaşı'nın kazanılmasında kritik bir rol oynadı. Ankara, Konya, Eskişehir, Keskin ve Erzurum'daki küçük ölçekli ve basit atölyeler, hafif silahlar ve mühimmat sağlamakla kalmayıp sağlam bir yerli savunma sanayii altyapısının temellerini attı.

1921 yılında Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü kuruldu. Silah ve mühimmat sanayiinin kurulması ilk kez İzmir İktisat Kongresi'nde tartışıldı. 1924'te Ankara'da hafif silahlar ve topçu tamiri için bir tesis ve mühimmat ve marangozluk için bir başka tesis;^[2] 1924'te Ankara'da yeni bir mühimmat tesisi; 1930'da Kayaş'ta bir kapsül tesisi; 1931'de Kırıkkale'de bir enerji santrali ve çelik tesisi; 1936'da barut, tüfek ve top üretimi için bir tesis; 1943'te Mamak'ta bir gaz maskesi tesisi kuruldu. Ayrıca, 1930 yılında Haliç bölgesinde Nuri Killigil tarafından kurulan tesis, o dönemde silah üreten iki özel firmadan biriydi. Bu tesis, tabanca, 81 mm havan ve mühimmatı, patlayıcılar ve piroteknik üreterek II. Dünya Savaşı sırasında Türk Silahlı Kuvvetleri'ne destek sağladı.

1924'te Yavuz zırhlısının bakımı için Gölcük Donanma Tersanesi kuruldu. 1941'de Taşkızak Tersanesi yeniden faaliyete geçti.

Türk havacılık sanayii, 1926'da Tayyare ve Motor Türk AŞ (TOMTAŞ) kurulmasıyla başlatıldı.^[3] Kayseri'de kurulan TOMTAŞ tesisleri, 1928'de üretime başladı; 1939'a kadar toplamda 112 uçak üretildi: 15 Alman Junkers A-20, 15 Amerikan Hawk avcı uçağı, 10 Amerikan Fledgling eğitim uçağı, 15 Alman Gotha haberleşme uçağı. Türk Hava Kuvvetleri envanterindeki uçakların bakımının tamamlanmasının ardından TOMTAŞ, 1939'da uçak üretimini durdurdu.

1936'da İstanbul'da Nuri Demirağ tarafından kurulan uçak tesisinde 65 planör yapılarak Türk Hava Kurumu'na teslim edildi. Nu.D-36 adıyla 24 eğitim uçağı üretildi.^[4]^[5] Nu.D-38 adıyla üretilen 6 kişilik uçak Türkiye'nin ilk yolcu uçağı olmuştur.^[6]^[7] Ancak bu özel firma 1943 yılında kapandı.

Havacılık sanayiindeki ilk büyük girişim, 1941'de Türk Hava Kurumu tarafından Etimesgut Uçak Fabrikası'nın kurulması oldu.^[8] 1944'te üretime başlayan bu tesis, 80 Miles Magister eğitim uçağı^[9], iki motorlu ambulans uçağı, THK-10 hafif nakliye uçağı, 60 tane MKE Uğur 44 iki kişilik eğitim uçağı ve çeşitli tiplerde planörler üretti. İlk uçak motoru tesisi, 1945'te Ankara'da kuruldu ve 1948'de üretime başladı. II. Dünya Savaşı sırasında Birleşik Krallık'tan tedarik edilen uçakların bakım ve onarımı amacıyla 1942 ve 1943 yılları arasında Malatya'da çeşitli tesisler kuruldu.

Türkiye'nin NATO üyeliğinin ardından başlayan ve kısa sürede artan yabancı askeri yardımlar, yerli savunma sanayinin gelişimini durma noktasına getirdi.

1950-1960

Bu dönemde yerli savunma sanayiini geliştirmek yerine, yabancı yardım ve yabancı tedarik yolları tercih edilmiştir. II. Dünya Savaşı sonrası Soğuk Savaş ve askeri-politik kutuplaşma nedeniyle Türkiye, savunma ihtiyaçlarını NATO çerçevesinde ve yardımlarıyla karşıladı.

II. Dünya Savaşı sonrasında artan yabancı yardımın etkisiyle yerli savunma sanayiinin geliştirilmesine yönelik çabalar yavaşladı; Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yerli tedarikçilerden siparişleri azaldı ve bu nedenle askeri tesisler, 15 Mart 1950'de bir Devlet İktisadi Teşebbüsü olarak kurulan Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK)'nun bir parçası haline geldi.

Türk Silahlı Kuvvetleri envanterindeki silah ve teçhizatın geliştirilmesi, 1954 yılında Savunma Bakanlığı bünyesinde kurulan Araştırma ve Geliştirme Dairesi tarafından gündemde tutuldu; 1970 yılında savunma sanayinin geliştirilmesi çalışmaları yeniden canlandırıldı.

1960-1970

Bu dönem, bölgesel çatışmalar ve Kıbrıs sorununun damgasını vurduğu bir dönemdir. 1963 ve 1967 yıllarındaki Kıbrıs krizleri ve 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sonucunda Türkiye'ye uygulanan silah ambargosu, milli bir savunma sanayiine duyulan ihtiyacı açıkça ortaya koydu. Krizler sırasında Türkiye, dış tedarike bağımlılığın getirdiği zorluklarla karşı karşıya kaldı. Bu dönemde yaşanan çıkmaz, milli savunma sanayiini yeniden canlandırma yollarının aranmasına yol açtı. İthal ikamesine dayalı yatırımların yaygın olduğu bu dönemde, MKEK'in Alman lisanslarıyla G-3 ve MG-3 tüfekleri üretmesi, bu politikanın somut örneklerinden biri olarak uygulamaya kondu.

1970-1980

1970'ler, milli bir savunma sanayii kurma yönünde ciddi girişimlerin hayata geçirildiği bir dönem olmuştur. Türkiye'ye uygulanan silah ambargosuna karşı milli bir tepki olarak Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı kuruldu.^[10] Bu vakıflar, ASELSAN (1975), ASPİLSAN (1981), HAVELSAN gibi kuruluşları bağışlar sayesinde kurmuş olsa da çağın gerektirdiği savunma sanayii ihtiyacının vakıflar aracılığıyla karşılanamayacağı kısa sürede anlaşıldı.

1980-1985

1980'lerde, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin modernizasyonunu gerçekleştirmek ve çağdaş teknolojiye dayalı bir milli savunma sanayii kurmak amacıyla devlet girişimi başlatıldı. Bu yönde atılan ilk adım, bir devlet teşekkülü olarak Savunma Ekipmanları Müdürlüğü'nün kurulması oldu. Ancak devlet bağlılığından kaynaklanan eksiklikler başarıyı engelledi ve bu teşekkülün tüm yetkileri, 1985 yılında 3238 sayılı Kanun ile kurulan Savunma Sanayii Müsteşarlığı'na (SSM) devredildi.

1985-günümüz

SSM'nin temel görevlerinden biri, savunma sanayiinin gereksinimlerini karşılamak, yeni girişimleri teşvik etmek ve bunları entegrasyon ve ihtiyaçlara göre yönlendirmek, yabancı sermaye ve teknoloji katkısı için olanaklar aramak, mevcut ulusal sanayini yeniden düzenlemek ve entegre etmektir. İşletmeler için ve bu konuda devlet katılımı için planlar yapmaktadır.

Savunma Sanayii Müsteşarlığı kuruluşundan bu yana geçen 35 yılda ve özverili çabalar sonucunda, Türkiye'de modern bir ulusal savunma altyapısının oluşturulmasında gerçek başarılar elde etti ve bazı hayati alanlarda oldukça başarılı sonuçlar aldı. Her biri faaliyet alanlarında önemli bir boşluğu dolduran Türk Silahlı Kuvvetleri'nin ihtiyaçlarını yerel kaynaklardan karşılamak üzere kilit savunma sanayi kuruluşları kurulmuştur.

Ayrıca projeler ve sanayileşme faaliyetleri çerçevesinde bazı önemli yetenekler elde edilmiştir. Kısaca bunlar şu şekildedir:

Teknoloji altyapısı
İhracat altyapısı
Yan sektörlerin güçlendirilmesi
Yeniden yapılanma sektörü
Uzmanlık

Türk savunma sanayii artık özgün ürünler üretebiliyor ve ana destekçisinin TÜBİTAK olduğu geniş bir araştırma ve geliştirme programına sahip.

SSM projeleri sonucunda artık Türkiye bir savunma sanayiine sahip. Teknokent'te, küçük ve orta ölçekli işletmelerde, araştırma kurumlarında ve üniversitelerde çok yeterli düzeyde alt sistem üreticisi, firma bulunmaktadır. Bu, artan silah ihracatı ile daha da arttı.

En son BM rakamları, Türkiye, Çin ve Çek Cumhuriyeti'nin ABD'nin başını çektiği dünyanın en büyük hafif silah ihracatçıları listesine girdiğini gösteriyor.^[11]

Türkiye'nin savunma sanayii, son yıllarda önemli bir büyüme ve dönüşüm geçirmiştir. Bu dönüşüm, yabancı tedarikçilere olan bağımlılığı azaltma ve ulusal güvenlik yeteneklerini artırma stratejik vizyonuyla yönlendirilmiştir. Bu süreç, yerli üretimin artması, araştırma ve geliştirmeye yapılan büyük yatırımlar ve büyüyen ihracat pazarlarıyla karakterize edilmiştir.

Zorluklar ve gelecek yönelimler

Bu ilerlemelere rağmen Türkiye, diplomatik ilişkilerle savunma ihtiyaçlarını dengelemek gibi zorluklarla karşı karşıya kalmaktadır. S-400 tedariki nedeniyle Türkiye'nin F-35 programına katılımının iptal edilmesi, bu savunma stratejilerindeki karmaşıklıklara dikkat çeken önemli bir örnektir.

Geleceğe bakıldığında, Türkiye savunma teknolojisinde yenilik ve öz yeterlilik yolundaki ilerleyişini sürdürmeyi hedeflemektedir. TUSAŞ Kaan savaş uçağı ve Hisar-U (SİPER) uzun menzilli hava savunma sistemi gibi devam eden projeler, Türkiye'nin savunma sanayiinin gelecekteki yönelimlerini, yerli kabiliyetlere ve stratejik işbirliklerine odaklanarak ortaya koymaktadır.^[12]

Şirketler

Hava platformları, pil ve güç sistemleri, elektronik ve yazılım gibi çeşitli alanlarda birçok Türk savunma sanayi şirketi bulunmaktadır.

Ürünler

Türk savunma sanayi kara, hava ve deniz ortamlarında çalışabilen yüksek teknolojili ürünler ortaya çıkarabilmektedir. Çoğu çalışma devlet destekli yürütülmektedir fakat Otokar ve Baykar gibi firmaların da ürün ortaya çıkarmasıyla birlikte özel sektör de bu alanda pay almaya başlamış ve devam etmektedir.