Turgai Nehri Muharebesi

Turgai Nehri Muharebesi (Turgai Nehrindeki Buluşma olarak da bilinir), Harezmşahlar devleti ile Moğol İmparatorluğu arasındaki ilk muharebedir. Muharebe Turgai nehri sahilinde gerçekleştiği için böyle isimlendirilir. 1219 senesinin Nisan ayında gerçekleşen muharebenin kesin tarihi bilinmemektedir. Günümüz tarihçileri muharebenin sonuçsuz bittiği görüşündedirler.

Harezmşah Alaaddin Muhammed'in Karahanlılar devletininin topraklarını ele geçirmesinden sonra Cengiz Han liderliğindeki Moğol İmparatorluğu ile Harezmşahlar devleti sınır komşusu oldular. Moğolistanı terk etmek zorunda kalan Merkitler de Harezmşahlar sınırlarında olan Kıpçaklara yerleşmesinden sonra Cengiz han komutanı Sübetayı Olbari Kıpçak topraklarına sefere gönderir geriye kalan Merkitleri katletmesi için. Cengiz Hanın oğlu Cuci de Subutay ile beraber gönderilir. Cengiz hanın diğer bir komutanı Cebe ise Nayman kabilesinin son yöneticisi Kuçluk'u öldürmesi için gönderilir. Bu 2 ordu 1219 yılının Mart ayında Karahanlı topraklarında birleşirler.

Bu görevler peşinde olan bu 3 komutanın Harezm sınırlarını ihlal etmesi ve Harezm topraklarında yaptıkları katliamlar Harezmşah Muhammed'in kulağına gitmesinden sonra Harezmşah Muhammed Cend şehrine doğru yola çıkar.

Subutay önderliğindeki Moğol ordusu Kıpçak muhafızları katleder ve hedeflerini ele geçirerek Moğolistana geri dönmekteler iken Muhammed II onlara yetişir 4 aylık yolculuktan sonra. Muhammed II'yi gören Moğol komutanlar savaşmak için gelmediklerini, hedeflerinin başka olduğunu belirterek ele geçirdikleri esirleri ve ganimetleri Muhammed II isterse ona teslim edeceklerini ve savaşa gerek olmadığını bildirerek elçi gönderirler. Muhammed II bu teklifi reddeder ve Moğolları savaşmaya zorlar. Alâeddin Atâ Melik Cüveynî, Şah'ın amacının bir taş ile iki kuş vurmak olduğunu aktarır.

2 tarafın da asker sayısı hakkında günümüz tarihçileri fikir ayrılığı içerisindedir.^[]

Tarihçi Carl Sverdrup muharebeye Moğolların en az 10,000 asker ile geldiğini ve Harezmlilerin de benzer sayıda asker ile geldiğini söyler ve Harezmlilerin daha ağır süvarilere sahip olmuş olabileceğini ekler.

Celalledin Harezmşah'ın katibi Muhammed en-Nesevî Sultan Alaaddin Muhammedin bu muharebeye 60,000 askerden oluşan ordu ile katıldığını aktarmıştır.

Bir diğer tarihçi Frank Mclynn de benzer şekilde Harezmliler için 60,000, Moğollar için ise 20,000 asker tahmininde bulunur.

Amerikalı tarihçi Richard A. Gabriel Cebe'nin 20,000 asker ile yola çıktığını, Subutay'ın da 20,000 asker ile yola çıktığını belirterek muharebedeki Moğol asker sayısını 40,000-e eşitler. Hollandalı tarihçi ve Moğol tarihi uzmanı Leo de Hartog da Subutay ve Cebe her ikisinin de 20,000 kişilik ordularla yola çıktığını belirtirek muharebe öncesi Moğol ordu sayısını 40,000-e eşitler.

Bazı diğer tarihçiler Cebe ve Subutay gibi Cuci'nin de 20,000 askere komutanlık etmiş olması gerektiğini öne sürerek Moğol tarafının da muharebeye 60,000 asker ile gelmiş olabileceğini öne sürer ve Sverdrup gibi her 2 ordunun da savaşa eşit sayıda asker ile katıldığını belirtirler. Örneğin, "Sübe'etei Ba'atur, Anonymous Strategist" adlı makalesinde Carl Sverdrup Cebe ve Subutay'ın ordularının birleştiği anda Cucinin Moğolistandan yedek kuvvetlerle geldiğini belirtir.

Moğol ordusunun başındaki Subutay merkezde yer almıştır, Moğol ordusunun sağ kanadını Cuci, sol kanadını ise Cebe komuta etmiştir. Harezm ordusuna komutanlık eden Muhammed II merkezde, 20 yaşındaki oğlu Celaleddin Harezmşah sağ kanada komutanlık etmiştir. Harezm ordusunun sol kanadına kimin komutanlık ettiği dönemin tarihçileri tarafından aktarılmamıştır.

Savaştan kaçınmak istemesine rağmen savaşa zorlanan Moğol ordusunun sağ kanadındaki şehzade Cuci muharebeyi başlatmıştır. Cuci Harezm ordusunun sol kanadına saldırmış ve ağır hasar vermiştir. Aynı şekilde Harezm ordusunun sağ kanadı da şehzade Celaleddin önderliğinde Moğol sol kanadını bitirmiş, Cebeyi saf dışı bırakmıştır. 300e yakın korumasından oluşan özel kuvvetlerini ve kontrol ettiği kanattan bir miktar asker yanına alan Celaleddin Harezmşah sağ kanada geçmiş, Cuciyi geri püskürterek 300 korumasını ve diğer askerlerini sağ kanatta bırakmak zorunda kalmış ve kendi kanatına geri dönmüştür.

Cebe'nin komuta ettiği ordunun imha edilmesi ve Cuci ordusunun savaş alanından kaçmakta olduğunu gören Muhammed II savaşın kazanıldığını, düşman askerlerinin komutadan çıktığını düşünerek tüm ordusuna saldırmak ve kaçan askerleri kovalamak emrini vermesine rağmen Celaleddin Harezmşah emre uymamış, 700 korumasından oluşan kendi özel kuvvetleriyle geride kalmıştır. Moğol çekilmesi bir tuzak taktiği çıkmış, Subutay ve Cuci ihtiyat kuvvetleriyle birlikte dağılmış Harezm ordusuna karşı karşı-saldırıya geçmiş ve Subutay Harezmşah Muhammed II'yi kuşatmıştır. Muhammed II'nin ele geçirilmesine ramak kala Celaleddin Harezmşah kendi kanatını toparlamış, 700 kişilik özel kuvvetlerini de alarak Subutaya saldırıp Subutayı geri çekilmek zorunda bırakmıştır. 13.yüzyıl sonunda kaleme alınan Gürcüstan Kraliyet kayıtları bu savaş hakkındaki kayıtlarında Celaleddin Harezmşah hakkında "maddeötesi doğaya sahip korkusuz şövalye olan Celaleddin Harezmşah babasını esir düşmekten kurtardı" diye bahseder. Gürcü kayıtları ve Cüveyni gibi dönemin tarihiçileri ve Dmitry Timohkin, Carl Sverdrup gibi günümüz bazı tarihçileri Celaleddin Harezmşahı bu savaşta Harezmlileri mağlubiyetten kurtaran isim olarak gösterirler. Tarihçi Barthold ise Celaleddin Harezmşahın katibi Muhammet Nesevinin bu bireysel şöhretten bahsetmemesini gerekçe göstererek bu hususa kuşkuyla yaklaşır.

Karanlık çökmesi ile her 2 ordu çadırlarına çekilmiş, ertesi şafak vakti Harezmliler saldırıya geçecek iken fark etmişlerdir ki Subutay geride birkaç asker bırakarak tüm gece ateş yaktırmış ve gizlice savaş alanını terk etmiş.

Muharebeden sonra Harezmşah Muhammed II kendisinin o savaşta olmadığını ve savaş onun emri, bilgisi ve izni olmaksızın ani gelişen bir şey olduğunu yaymıştır. Muhammed II bu muharebedeki Moğol ordusunun üstünlüğünü görmüş ve sarsılmıştır. Cüveyni ve günümüz bazı tarihçileri bu sarsılmayı Muhammed II'nin Moğol istilasındaki açık alan çarpışmasından kaçınmasının sebebi olarak gösterir. Muhammed II'nin bu muharebede bulunmadığı ve muharebenin kendisinden habersiz ani gerçekleşen bir gelişme olduğunu yayması Cengiz Han'ın bu muharebeyi savaş sebebi saymamasına ve bu muharebeyi misillenmesi gereken bir şey değilmiş gibi lanse etmesine imkan vermiştir lakin Muhammed II'nin Cengiz han elçilerini öldürtmesinin Cengiz hana ulaşması ve Moğolistanda yayılması nedeniyle Cengiz han Harezmlilere karşı savaş başlatmak zorunda kalmıştır.

Bozkır Arslanı Celaleddin dizisinin ilk sezonu Turgai nehri muharebesinin eşiğinde biter. Tarihi kayıtların aksine dizide Moğol ordusunun başında Subutay değil Cuçi vardır.

Turgai nehri muharebesi Yavuz Bahadıroğlu'nun "Buhara Yanıyor" adlı tarih-kurgu romanında da yer alır. Tarihsel kayıtların aksine romanda Moğol ordusunu Subutay değil Cuçi komuta etmektedir, cengi başlatan taraf Moğollar değil Harezmliler olmuştur, Moğolların gizli çekilmesi muharebe sonrası değil öncesinde olmuş olup bir Moğol taktiğidir ve bu taktikle Harezmlileri tuzağa çekerek ihtiyat kuvvetleriyle kuşatmışlardır. Tarihi kayıtların aksine muharebede Muhammed Şah'ı esir düşmekten kurtaran oğlu Celaleddin değil komutanı Timur Melik olmuştur.

2004 yılı Çin yapımı Cengiz han dizisinde de bu muharebe işlenmiştir. Dizide, Harezm tarafından Muhammed Harezmşah, Celaleddin Mengüberti ve İnalçuk Kadir han komutan olarak gösterilmişken Moğol tarafından Cebe gösterilmiştir.

• Sverdrup, Carl (2017). The Mongol Conquests The Military Operations of Genghis Khan and Sübe'etei. West Midlands: Helion & Company Limited. ISBN 978-1-910777-71-8
• Barthold, W. (1968). Turkestan down to the Mongol Invasion. Great Britain: Love and Brydon (Printers) Ltd.
• Gabriel, Richard A. (2004). Subotai the Valiant Genghis Khan's Greatest General. ISBN 0-275-97582-7.
• Mclynn, Frank (2015). Genghis Khan His Conquests, His Empire, His Legacy. De Capo Press. p. 255. ISBN 978-0-306-82396-1.
• Sverdrup, Carl (2013). "Sübe'etei Ba'atur, Anonymous Strategist". Journal of Asian History. 47, No. 1: 36.
• Timokhin, Dmitry (2013). "ХОРЕЗМИЙСКАЯ АРМИЯ ДЖАЛАЛ АД-ДИНА МАНКБУРНЫ В ПЕРИОД МОНГОЛЬСКОГО ВТОРЖЕНИЯ В ЦЕНТРАЛЬНУЮ АЗИЮ 24 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkçe: Orta Asyaya Moğol istilası döneminde Celaleddin Harezmşahın ordusu)" (PDF). ЗОЛОТООРДЫНСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. 2: 43.
• De Hartog, Leo (2004). Genghis Khan: Conqueror of the World. New York: Tauris Parke Paperbacks. p. 89. ISBN 1 86064 972 6.
• Wilson, Jack (September 2020). SUBUTAI BAATAR: GENERAL OF THE KHAN].
• Bahadıroğlu, Yavuz. Buhara yanıyor.
• https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/67791