İçeriğe atla

Turfan Karızı

Turpan Su Müzesi'ndeki bir Turpan su sistemi modeli: Su dağlardan toplanır ve yeraltından tarım alanlarına yönlendirilir.

Çin'in Sincan Özer Bölgesi'ndeki Turfan Depresyonu'nda bulunan Turfan'daki Turpan su sistemi ya da Turfan su sistemi (halk arasında karez, Uygurca: كارىز, USY: кариз) Turfan halkı tarafından uyarlanan dikey bir tünel sistemidir. Yerel Uygur dilinde karız (bkz. kehriz) kelimesi "kuyu" anlamına gelmektedir.[1] Turfan, karız su sistemini ve diğer tarihî eserleri sergilemeye adanmış Turfan Su Müzesi'ne (bir Çin Halk Cumhuriyeti Korunan Alanı) de ev sahipliği yapmaktadır.

Turfan'ın kuyu sistemi, Turfan'ın çorak ve vahşi Taklamakan Çölü'nü aşan antik İpek Yolu üzerinde önemli bir vaha olarak gelişmesinde çok önemliydi. Turfan, refahını karız kuyu sisteminin sağladığı suya borçludur.[2]

Açıklama

Karız su sistemi, birbirine bağlı kehriz ağından oluşur.
Turfan, Sincan, Çin yakınındaki Karız galerisi

Turpan'ın karız su sistemi, Tanrı Dağları'nın ve yakındaki Yanan Dağlar'ın tabanındaki su havzası yüzey akışından su toplamak için yatay yeraltı su kanalları ile birbirine bağlanan bir dizi dikey kazılmış kuyudan oluşur. Kanallar suyu Turfan Depresyonu'ndaki aşağı doğru eğiminin yer çekimi ile sağlanan akımından yararlanarak yüzeye yönlendirir. Kanallar çoğunlukla su buharlaşmasını azaltmak ve eğimi sadece yer çekimi ile beslenen uzak mesafelere ulaşacak kadar uzun yapmak için yeraltındadır.[3]

Sistemde suyu depolamak ve su akış miktarını kontrol etmek için inşa edilmiş kuyular, barajlar ve yeraltı kanalları vardır. Dikey kuyular, kaynağında, dağ akışının eğimli araziden aşağı yeraltı suyuna bağlanması için çeşitli noktalarda kazılır. Su daha sonra bir kuyunun dibinden bir sonraki kuyuya ve daha sonra istenen hedefe, Turfan'ın sulama sistemine kazılan yeraltı kanalları ile kanalize edilir.[3] Özel bağlantılı bu kuyuların sulama sisteminin İran'dan (örneğin, kehriz sistemi), yerli kaynaklardan veya Çin'in diğer bölgelerinde icat edildiği iddia edilmiştir. Hem tarihi hem de arkeolojik araştırmalar, bu teknolojinin kökenlerinin yerli yeniliklerle birlikte daha batı bölgelerden geldiğini işaret etmektedir.[4]

Sincan'da, en fazla sayıda karız kuyusu, bugün 5.000 kilometre (3.100 mi) uzunluğu aşan 1100'den fazla karız kuyusu ve kanalının bulunduğu Turfan Depresyonu'nda yer almaktadır. Yerel coğrafya, karız kuyularını tarımsal sulama ve diğer kullanımlar için pratik hale getirir. Turfan, 4.000 kilometrekare (1.500 sq mi) alandan daha geniş bir alanla fazla ile dünyanın ikinci en derin coğrafi depresyonunda, deniz seviyesinin altındaki ve sağlam bir havza oluşturan topraklı arazide yer almaktadır.[3] Yağmur mevsimi boyunca çölün altındaki alçak depresyon havzasına doğru su, doğal olarak yakındaki dağlardan aşağı akar. Turfan yazları çok sıcak ve kuraktır, rüzgar ve um fırtınası görülür.

Önem

İpek Yolu'ndaki Turfan'ın (sağ üst) konumunu gösteren harita

Turfan için bol su çok önemliydi, böylece vaha şehri, İpek Yolu üzerindeki birçok kervanın Taklamakan Çölü'nü aşan bir yolun üzerinde konaklamasına hizmet edebiliyordu. Kervanlar tüccarlar ve misyonerler ile silahlı refakatçileri, develeri de dahil olmak üzere bazen binlerce hayvanları, deve sürücülerini, ajanları bir hafta veya daha fazla süre kendilerine eşlik edecek diğer kişileri içeriyordu. Kervanlar, hayvanları için otlaklara, dinlenme tesislerine, iş yapmak için çarşılara, yiyecek ve su ikmaline ihtiyaç duyuyordu.[2]

Küresel ısınmanın tehdidi

Sincan'da 20.000 buzul bulunur - bu sayı Çin'deki buzulların neredeyse yarısını ifade eder. Yeraltı kanalları üzerinden buzullardan gelen su, binlerce yıldır mevsimden bağımsız olarak yıl boyunca istikrarlı bir su kaynağı sağlamıştır.[1] Ancak 1950'lerden bu yana, Sincan buzulları, küresel ısınma nedeniyle yüzde 21 ile yüzde 27 arasında geriledi ve bölgenin tarımsal verimliliğini tehdit etti.[5]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b "Karez Well". www.xj.gov.cn. 27 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007. 
  2. ^ a b Silk Road: Monks, Warriors & Merchants. Hong Kong: Odessey Books & Guides. 2005. ss. 148–149, 201. ISBN 978-962-217-721-5. 
  3. ^ a b c "Karez (Qanats) of Turpan, China". water history.org. 25 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007. 
  4. ^ "The hydraulic systems in Turfan (Xinjiang)". The Silk Road. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016. 
  5. ^ "'Impossible To Save': Scientists Are Watching China's Glaciers Disappear". NPR.org (İngilizce). 21 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Sincan Uygur Özerk Bölgesi</span> Çin Halk Cumhuriyetinde özerk bölge

Sincan veya Şincan Uygur Özerk Bölgesi, Türkiye Türkçesinde yazılmış resmi Çin devlet kaynaklarında Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi veya sadece Xinjiang olarak geçer, Çin'in kuzeybatısında bulunan bir özerk bölge. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1.664.897,17 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti'nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti Urumçi, resmî dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.

<span class="mw-page-title-main">Taklamakan Çölü</span> Dünyanın ikinci, Çinin en büyük kum çölü

Taklamakan Çölü,, Rub' ul-Hali'den sonra Asyanın ikinci büyük aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Anaasya'dan kuzeybatı Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden Tarım Havzasının batı bölgesinden 218 numaralı Anayola kadar uzanır. Bu anayolun doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur. Önceleri Taklamakan Çölü ve Lop Nur Çölü Tarım Nehri, Konçe Derya ve Çerçen Derya nehirleri ile ayrılırdı, fakat Tikenlik'in güneyi son on yıldan beri kurudu.

<span class="mw-page-title-main">Uygurlar</span> Doğu Türkistanda yaşayan Türk soylu halk ve bu halktan olan kimse

Uygurlar veya Uygur Türkleri, Orta ile Doğu Asya'dan kaynaklanan ve kültürel olarak bu bölgelerle bağlı bir Türk azınlık etnik grubudur. Uygurlar Çin'in resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlıktan biridir. Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Uygurların memleketi olarak tanınır. Bununla birlikte, Çin Hükûmeti, Uygurları yalnızca çok kültürlü bir ulusa ait olan bölgesel bir azınlık olarak tanır ve Uygurların yerli bir halk olduğu yönündeki kavramı reddetmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Akifer</span>

Ekonomik olarak önemli miktarda suyu depolayabilen ve yeterince hızlı taşıyabilen (iletken) geçirimli jeolojik birimlerdir. Akiferler, yer altı sularını tutması ve çekilebilmesi için, yüksek porozite (gözeneklilik) ve permeabiliteye (geçirgenlik) sahip olmalıdır. Pekişmemiş kumlar ve çakıllar, kum taşları, konglomeralar, kireç taşları, dolomitler, bazalt akıntıları, çatlaklı plütonik ve metamorfik kayaçlar akifer olarak nitelendirilen kayaçlardır.

Tarih boyunca tüm kültürlerde olduğu gibi insan yaşamını ve yerleşimini belirleyici öğelerinden birisi tuz ise diğeri de su olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Sulama</span>

Sulama, mahsullerin, peyzaj bitkilerinin ve çimenlerin büyümesine yardımcı olmak için toprağa kontrollü olarak su verilmesidir. Sulama, 5.000 yılı aşkın bir süredir tarımın ana özelliklerinden biri olmuştur ve dünya çapında birçok kültür tarafından geliştirilmiştir. Sulama, kuru alanlarda ve ortalamanın altında yağış alınan zamanlarda mahsullerin yetiştirilmesine, peyzajın korunmasına ve bozulmuş toprakların yeniden yeşillendirilmesine yardımcı olur. Bu kullanımlara ek olarak sulama, mahsulleri dondan korumak, tahıl tarlalarında yabani ot büyümesini engellemek ve toprak konsolidasyonunu önlemek için de kullanılır. Ayrıca hayvanları serinletmek, tozu azaltmak, kanalizasyon suyunu bertaraf etmek ve madencilik faaliyetlerini desteklemek için de kullanılır. Yüzey ve yüzey altı sularının belirli bir yerden uzaklaştırılmasını sağlayan drenaj ise genellikle sulama ile birlikte incelenir.

<span class="mw-page-title-main">Turfan</span>

Turfan veya Turpan, Doğu Türkistan'da tarihi bir vaha şehridir.

Tarım Havzası, 910,000 km² yüzölçümüne sahip Çin'in uzak batısında Sincan Uygur Özerk Bölgesinde, doğudan batıya 1,000 km boyunca uzanan büyük bir elips şeklinde çökelti havzadır.

<span class="mw-page-title-main">Yarkent Nehri</span>

Yarkent Nehri, Batı Çin'deki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yer alan nehir. Tarım Nehri'ni besleyen bir ana ırmaktır. Ortalama 1068 km uzunluğundadır.

<span class="mw-page-title-main">Korla (şehir)</span>

Korla (şehir), Çin Halk Cumhuriyetinde Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneyinde İpek Yolu'nun Taklamakan kuzey güzergâhı üzerinde yer alan tarihi bir vaha şehridir. 2004 yılında 410.000 nüfusu olup, Bayangolin Moğol Özerk İli'nin başkentitir.

<span class="mw-page-title-main">Kumul (şehir)</span>

Kumul (şehir) Çin Halk Cumhuriyetinde Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneyinde İpek Yolu'nun Taklamakan kuzeydoğu güzergâhı üzerinde yer alan tarihi bir vaha şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Piçan İlçesi</span> Çinin Sincan Uygur Özerk Bölgesinin batısında, Turfan İline bağlı bir İlçe

Piçan İlçesi, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesinin batısında, Turfan İli'ne bağlı bir İlçedir.

Çalış (şehir), Çağatay Hanlığı ve Yarkand Hanlığı zamanında Karashahr'a verilen isimdir. Günümüzde Sincan Uygur Özerk Bölgesi içinde Bayangolin Moğol Özerk İli'ne bağlı Yençi Hui Özerk İlçesinde Taklamakan Çölü'nün kuzey kenarından, Tarım Havzasından geçen kuzey İpek Yolu güzergâhı üzerindeki bölgededir.

<span class="mw-page-title-main">Ulungur Gölü</span>

Ulungur Gölü, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesinin kuzeyinde, Altay İli'ne bağlı Burultokay İlçesi toprakları içinde bulunur. Çin'nin on en büyük tatlı su gölünden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Keriye Nehri</span> Çinde bir nehir

Keriye Nehri, Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde Keriye İlçesi üzerinden kuzeye doğru akan bir nehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Turfan Havzası</span>

Turfan Havzası, Çin'in Doğu Sincan Bölgesi'nde bir çökelti havzadır.

<span class="mw-page-title-main">Yanan Dağlar</span>

Yanan Dağlar, Çin'in doğu Sincan Uygur Özerk Bölgesinde Tanrı Dağlarının silsilesinde bir çorak, aşınmış, kırmızı kumtaşlı tepelerdir. Kumtaşları, başlıca kum tanesi büyüklüğünde minerallerden ya da kayaların parçalanarak ufalanmasından tortul kayaçlar oluşturmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Kehriz</span>

Kehriz veya kariz, kurak bölgelerde, sularını toplamak için oluşturulur ve bazı durumlarda su yatırır ve ekseni yüzeye çıkarır. Eski Çağlardan itibaren var olan, ilk Urartu madencilerin işbirliği ile ve sonra Ahameniş krallarının katkısı ile, yer altı tünel kazım yöntemleri geliştirilmiş, neredeyse mükemmel bir kehriz uygulayım bilimi oluşmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Lop Nur</span>

Lop Nur, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde bulunan bir eski bir tuz gölüdür. Göl, bölgenin güneydoğu kesiminde Taklamakan ve Kumdağ çölleri arasında yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">İrtiş-Karamay-Urumçi Kanalı</span>

İrtiş-Karamay-Urumçi Kanalı veya Proje 635 (635工程), Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin kuzey kesiminde su transfer kanalları ve rezervuarlarından oluşan bir sistemdir. Suyu İrtiş Nehri'nden kuzey-orta Sincan'da birkaç kuru kapalı havzaya aktarır, burada sulama ve nüfusun ve endüstrilerin genel kullanımı için kullanılır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.