İçeriğe atla

Tulum (çalgı)

Bu madde bir çalgı hakkındadır. Başlığın diğer anlamları için Tulum peyniri sayfasına bakınız.

Tulum, Anadolu'nun kuzeydoğusunda Rize, Artvin, Ardahan, Erzurum ve Gümüşhane'de[1] kullanılan nefesli bir halk çalgısı. Balkan yarımadası ve İskoçya'da kullanılan gaydadan en önemli farklı pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasıdır.

Laz müzisyen Birol Topaloğlu tulum çalarken. Ankara, 2006
Ardeşenli tulumcu

Tarihçe

Tulum'un bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandığı tarih hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte Mezopotamya'da ortaya çıktığı sanılmaktadır. Aristophanes'in Akharniyalılar oyunundan (MÖ 425) ve Suetonius’un imparator Nero'nun (MS 54–68) hayatını anlattığı eserinde Utricularius adlı bir tulumcunun varlığından Antik Çağ'da Akdeniz uygarlıklarınca ödünçlendiği anlaşılmaktadır.[2] İskoç gaydasının atası olan gayda-tulum benzeri nefesli sazların Romalılar tarafından Mısır, Anadolu veya Trakya üzerinden kıta Avrupasına taşındığı teorisi bu yüzden kabul görmektedir. 17. yüzyılda bölgeye gelen Evliya Çelebi seyahatnamesinde "dankiyo tulum sazı" ve "Sazende-i dankiyo düdüğü" olarak tanımladığı enstrümanı Trabzon yakınlarında yaşayan halkın icat ettiğini bildirmiştir.[3] Bununla birlikte Antik Yunanca olup "Hayvan derisinden yapılmış torba" anlamına gelen[4] dankiyo kelimesi bugün Trabzon'da neredeyse hiç bilinmediği gibi dini sebeplerle ya da küçükbaş hayvancılığın terkedilmesiyle unutulmuştur.[5] Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesine kadar Rumlar tarafından özellikle Maçka ve Kuzey Gümüşhane'de (Krom, Santa, İmera) yoğun olarak kullanılmaktaydı. Yine 1900 lü yıllara kadar Araklı Karadere vadisindeki Hemşinli orjinli köylerde çalınmakla beraber günümüzde sadece halk tarafından eskiden çalındığı bilinmektedir.[6] Bunun yanı sıra Bayburt'un kuzeyinde yer alan ve Trabzon' a komşu olan bazı köylerde kullanılmaktadır. 1970'lere dek Holo[7] boğazı köylerinde de çalındığı bilinmekte, kemençenin bazı parçaları çalmak için tulum gibi akort edildiğinden Trabzon folklorunda etkisi sürmektedir. Rize'nin İkizdere (bazı köyleri), Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Hemşin, Fındıklı, Güneysu, Artvin'in Arhavi, Hopa, Borçka, Yusufeli, Şavşat, Murgul ve Erzurum'un İspir ve Tortum ilçelerinde geleneksel olarak çalınır. Artvin'in iç bölgelerinde Gürcüler tarafından da geleneksel enstrüman olarak kullanılmaktadır. Ardahan ilinin kuzeyi olan Posof ve Hanak'ta kullanılır. İç bölgelerde Tatos Dağları sınırından itibaren yerini davul-zurnaya bırakmaktadır.[8] Tulum, Gümüşhane'de, şehir merkezinin doğusunda bulunan Merkez ilçe köylerinin genelinde davul-zurnayla beraber geleneksel çalgıdır.[1] Önceleri bu yörede yoğun olarak çalınmakta olan tulum günümüzde yerini daha çok davul-zurnaya bırakmıştır ancak bazı Gümüşhane köylerinde yoğun olarak kullanılmaya devam edilmektedir. iran'da Ney Anban adıyla bilinmektedir.

Yapısı

Tüyleri temizlenmiş çebiç adı verilen oğlak derisinden delik yerleri bağlanıp, gövde bölümü elde edilir. Ön ayaklardan birine lülük, birine de nav takılarak yapılmaktadır.[9] Geleneksel olarak boynuzdan yapılan navlar günümüzde ahşaptır. Mübadele ile Yunanistan'a göçen Karadeniz Rumları nav bölümünü boynuzdan yapmaya devam etmektedir ve içine yöresine göre zimbon (Trabzon), çimon/çibu (Rize), zimbon ve çimon kelimeleri Latince "tulum" anlamına gelen tsimpona teriminden ödünçlenmiştir. Terim Yunancaya zampuna (ζαμπούνα η) İtalyanca ise sampogna “tulum, koyun postundan yapılan çoban çalgısı" formunda geçmiştir. Adı verilen kamıştan yapılan komalı-pentatonik sipsi yerleştirilmektedir.[10] Lülükten dudula adlı ağızlıktan üflenerek şişirilen enstrümanda sıkışan hava nav içinde bulunan zimbona gelir ve burada parmaklar sayesinde istenilen ses elde edilir.

Akort

"B - si" "A -la" "G -sol" karar seslerinde akort edilen ve komalı pentatonik bir enstrüman olup tek oktavlık ses rengine sahiptir.

Etimoloji

Türkçe tulum "deri kap". 13. yüzyıl öncesinde ilk olarak Hakas lehçesinde tulug formunda tespit edilmiştir.[11] Yunanca tilimos “meşin torba”? veya tol-mak “dolmak” fiilinden türediği de ileri sürülmektedir.[12]

Terminoloji

Çeşitli dillerde tulum terminolojisi:[13]

Ayrıca bakınız

Notlar

  1. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2020. 
  2. ^ The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111
  3. ^ Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632
  4. ^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. İstanbul, 2005. s. 300
  5. ^ Rumca konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir
  6. ^ "Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri". 1 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016. 
  7. ^ Sürmene ve Çaykara ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır
  8. ^ Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Türkiye. Oxford University Press. Londra. s. 547
  9. ^ "Tulum". 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016. 
  10. ^ Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005 ss.226, 1119
  11. ^ Clauson,1972. s. 500
  12. ^ "Tulum - Kubbealtı Lügatı". 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2020. 
  13. ^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Istanbul. 2005 s.1119-1122

Kaynakça

  • Özhan Öztürk (2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. ISBN 975-6121-00-9
  • Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Turkey. Oxford University Press. London.
  • Gerard Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press. 1972
Wikimedia Commons'ta Tulum (çalgı) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Vartavar</span>

Vartavar Ermenistan ile Türkiye'nin Doğu Karadeniz bölgesinde kutlanan bir festivaldir. Türkiye'de Rize'nin Çamlıhemşin ve Hemşin ilçelerinin yüksek kesimlerinde yaşayan bir halk olan Hemşinliler tarafından Temmuz ve Ağustos ayları içerisinde köyden köye değişen tarihlerde, dinlenmek ve eğlenmek amacıyla yapılan ve Trabzon'da yayılan derneklerden farklı olarak, herkesin değil de daha çok genç kız ve erkeklerin horon edip diğerlerinin seyretmesi ile kutlanan bir yayla şenliğidir.

Kadırga Yaylası, Gümüşhane'nin Kürtün ilçesi sınırları Zigana Dağları üzerinde, Zigana Geçidi'nin doğu yakasında bulunan bir yaylanın adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kuymak</span> Karadeniz mutfağına özgü mısırunu-peynir yemeği

Kuymak, Samsun'dan Ardahan'a yani Ordu, Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Rize, Bayburt, Artvin, Çorum, Sivas, Tokat, Amasya ve Erzurum'un Oltu, İspir ve Tortum ilçelerinde yaygın olan, Karadeniz Bölgesi'ne ait bir yemek. Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Kafkasya'nın bazı bölgelerinde de çok popülerdir. Mısır unu, tereyağı ve genellikle minci adı verilen tuzlu çökelek kullanılarak yapılan mısır lapasının adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Horon</span> Doğu Karadeniz bölgesinde kemençe veya tulum ile oynanan halk oyunu

Horon, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde oynanan geleneksel halk danslarının genel adıdır. Sinop'ta, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Gümüşhane, Bayburt'un Aydıntepe ilçesi, Erzurum'un İspir, Tortum ve Olur ilçelerinde ve Doğu Karadeniz'den göçenlerden dolayı Sakarya'da oynanan çevik hareketli oyunlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kemençe</span>

Kemençe, rebap, keman türü yaylı çalgılarla akraba olduğu düşünülen, bir yay yardımıyla çalınan üç telli geleneksel halk çalgısının adı olup, klasik kemençe ile karıştırılmasını önlemek amacıyla Karadeniz kemençesi olarak da adlandırılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Avusor Yaylası</span>

Avusor veya Avusör, Rize ilinin Çamlıhemşin ilçesine bağlı bir yayla durumundadır. 2700 rakımdadır ve 300 civarı ev barındırır. Yayla, Komilo ve Abişho köyünde yaşayan Laz köylüler tarafından kullanılmaktadır. Yaylanın üstünde Laz Geçidi olarak da bilinen Lale Geçidi yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Nimetiye, Gölcük</span> Gölcük, Kocaeli, Türkiyede mahalle

Nimetiye, Kocaeli ilinin Gölcük ilçesine bağlı bir mahalledir.

<span class="mw-page-title-main">Karalahana</span>

Karalahana ya da yaprak lahana, turpgillerden (Brassicaceae), geniş ve kalınca kat kat yaprakları olan, kış sebzesi olarak yetiştirilen ve yaprakları koyu yeşil olan bir lahana çeşididir. Karadeniz halkının temel besin maddesidir. Yaz-kış yenilen bu sebzenin adı Eski Yunanca'daki lahana "yenilebilen sebze" kelimesinden gelmekte ve bölgede (Lazca); Lu farklı yörelerdeki adlarıyla Kelem, Pancar, Pezük (Gürcüce); Şaviphali, ; Kara Mancar olarak da bilinmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Trabzon</span> Trabzon ilinin merkezi olan şehir

Trabzon, Trabzon ilinin merkezi olan şehridir. Karadeniz Bölgesi'nin Doğu Karadeniz Bölümü'nde yer alan ilin Karadeniz'e kıyısı bulunur. Günümüzde Karadeniz Bölgesi'nin Samsun'dan sonra ikinci büyük kentidir. 12 Kasım 2012 tarihinde kabul edilen büyükşehir yasa tasarısı ile büyükşehir belediyesi olmuş ve merkez ilçe kaldırılarak Ortahisar ilçesi kurulmuştur. Trabzon iki il ile birlikte de "şehzadeler şehri" olarak anılır. Evliya Çelebi Trabzon için şöyle demiş: "Bu şehre küçük İstanbul denilse yeridir. İrem bağları gibi süslü bir şehirdir burası.'' Fatih Sultan Mehmed ise Trabzon'u kuşattığı vakit şöyle söylemiştir: ''Trabzon fethedilmeden İstanbul fethedilmiş sayılmaz.''

<span class="mw-page-title-main">Mamalika</span>

Mamalika, Romanya, Moldova, Çeçenya, Osetya, Gürcistan, Türkiye ve Ukrayna'nın bazı bölgelerinde mısır unundan yapılan bir lapadır. İtalya, İsviçre, Slovenya ve Hırvatistan'da polenta adı ile bilinmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Siron</span>

Siron veya Silor, kurutulmuş hamurun sıcak su ile açılmasıyla yapılan, Gümüşhane başta olmak üzere Erzurum, Bingöl, Artvin, Ardanuç, Bayburt, Şavşat, Şebinkarahisar, Maçka, Alucra ve Yusufeli'nde popüler olan bir yemektir. Bingöl yöresinde yemeğe Sorina Pel denmektedir. Gümüşhane iliyle özdeşleşen siron, Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve 2018 yılında coğrafi işaret belgesi almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Sırt sepeti</span>

Sırt sepeti, sırt üstü taşınan bir sepet türüdür. Çay, mısır, fındık, yaprak ve elle toplanabilen ürünlerin yaygın olduğu yerlerde günümüzde de kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Akpınar, Karamürsel</span> Karamürsel, Kocaeli, Türkiyede mahalle

Akpınar, Kocaeli ilinin Karamürsel ilçesine bağlı bir mahalledir.

Minci veya Minzi Trabzon ve Rize başta olmak üzere Artvin, Giresun, Ordu ve Bafra'da sütün yağının alınmasıyla yapılan çökelek peyniridir. Sade olarak tüketilebildiği gibi muhlama ve börek yapımında da kullanılmaktadır. İnci minzi, koyun minzisi, ayran minzisi ve tuzlu minzi olmak üzere 4 temel çeşidi vardır.

Kabak pilavı veya kabaklı pilav, Rize, Trabzon ve Artvin illerine özgü bir pilav yemeğidir.

Kabak sütlüsü, malez veya kabak sütlacı, kabak, süt ve undan yapılan bir tatlı çeşididir. Kabak sütlüsü genellikle Rize, Sakarya ve Bayburt illerinde üretilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Likapa reçeli</span>

Likapa reçeli veya Yaban mersini reçeli, Türk mutfağında yer alan bir reçel türüdür. Hambeles reçelinden farklıdır. Vaccinium myrtillus bitkisinin meyvesinden yapılır. Doğu Karadeniz ' de Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerinde likapa reçeli yapılır.

Salikvan Yaylası, Artvin'in Arhavi ve Yusufeli ilçelerini ayıran zirvede konumlanmış bir yayladır. Yaylada 1992 yılından beri her yıl Ağustos ayının ilk haftasında Salikvan Yaylası Şenliği düzenlenmektedir. Şenliğe Yusufeli'nin Yüksekoba (Kobak) ve Arhavi'nin bazı köylerinden katılım sağlanmaktadır.

Kobak, tulum eşliğinde halka oluşturularak oynanan, Yusufeli'ne özgü bir halk oyunudur. Adını Yusufeli'nin Kobak köyünden alan halk oyununda, bazı kişiler Çoruh nehrindeki kayıkçıların kürek çekme hareketlerini canlandırır. Daha çok erkekler tarafından oynanan oyun karma olarak da oynanabilir. Oyunun bazı yerlerinde ezgi değişir ve türkü söylenir. Oyunda kullanılan komutlar bu oyuna özgüdür ve kayıkçılığa referanslar içerir.

İzmiks veya İzmiş, Trabzon'un Tonya ilçesinde düzenlenen dernek ve şenliğin adıdır. Trabzon'da en fazla katılımın olduğu şenliklerden biridir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.