Tujik Baba

Tujik (Kurmançça) ya da Tuzik (Zazaca) Dersimli Alevi Kürtler ve Zazalar arasında mitolojik bir evliya olup, aynı zamanda bu evliya tarafından simgelenen bir dağın adıdır.^[1] Bu dağ Sultan Baba (2980 m) olarak da bilinir.^[2] Tujik adı, Dojik, Dujik, Tuzik, Dudjook, Durdjuk vb biçimleriyle 19. yüzyılda bir süre bazı yabancı diplomat ve bilginlerin metinlerinde yöredeki Alevi Kürtleri ifade etmek üzere genel bir ad olarak da kullanılmıştır. Nitekim Basile Nikitine (1885-1960) Kürtler adlı tarihsel ve sosyolojik incelemesinde, "bunlara kimi zaman Tujik, kimi zaman Kızılbaş denmektedir," diye yazmıştır.^[3]

Pülümür'lü Alevi-Türkmen halka göre ise, Tacik Baba dağı'nda, Türkmen lider Celâleddin Harezmşah'ın kabri bulunur.^[4]

Tujik adı hakkındaki erken yorumlardan biri onu Tacik sözcüğüne bağlamaktadır. Nitekim Nazmi Sevgen'e göre Tujik Baba Tacik Baba adından geliyor olup, aslında Celaleddin Harezmşah’ı simgelemektedir.^[5] Sevgen, Moğollardan kaçıp sığındığı Dersim dağlarında öldürüldüğünü öne sürdüğü Celalettin Harzemşah’ın, buradaki dağlı Kürtler tarafından defnedilip saygıyla anıldığını, bunun da zamanla 'Tujik Baba' evliyasına dönüştürüldüğünü savunmuştur. Bu sav yöre kökenli kimi araştırmacılar tarafından çürütülmüștür. Zira tarihsel bazı kaynaklarda Celalettin Harzemşah’ın Dersimde değil de, Silvan civarındaki dağlık alanda öldürüldüğü belirtilir ki, Sevgen de buna dikkat çekmiş, ancak ideolojik bazı kaygılardan hareketle konu hakkında böyle bir iddia ortaya atmıștır.^[6]

Tarihsel kaynağına bakıldığında, Tajik ya da Tacik adı başlangıçta Arapların Tayy kabilesinin adından dolayı Arapları ifade ediyorken, sonradan Farslarla özdeşleştirilen bir terimdir. Nitekim o Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğü ile Kutadgu Bilig’de Tejik olarak geçiyor olup, Fars ya da İranlı anlamına geldiği belirtilir.^[7] Dolayısıyla Tujik'in Tacik adıyla etimolojik herhangi bir ilişkisi olmadığı gibi, Celalettin Harzemşah'ın da Tacik Baba diye kurgulanan hayali karakterle bir ilgisi yoktur.

Bir varsayıma göre, Tujik/Tuzik adı Kürtçede keskin, acı, sivri gibi anlamlara gelen tuj/tuz sözcüğüyle ilişkilidir.^[8] Tujik Bava’nın kategorik olarak ‘hayali veliler’den olması, her ne kadar absurd görünen bu anlamlandırmayı anlaşılır kılsa da,^[9] bir bașka görüșe göre ise, o aslında olasılıkla Zerdüşti Ermeniler arasında cehennemi ifade eden Dzokh/Duzakh sözcüğünden bozma olup,^[10] bu isim yöreye yerleşen Kürt aşiretlerince kendi dillerine uyumlaştırarak Tujik/Tuzik’e dönüştürülmüştür.^[11] Çaldıran civarında meskûn olan Türklerin Tendürek dağını 'Cehennem dağı' olarak da adlandırmaları, bu iddiayı güçlendiren örnek bir veri olarak gösterilir.^[12] Zira Tendürek sönmüş volkanik bir dağ olup, muhtemelen dağdan zaman zaman duyulan ürkütücü seslerden ve dağın zirvesinden çikan dumandan ötürü ona bu ad yakıştırılmıştır. Etimolojik olarak Tendürek adının bir anlamda cehenneme benzetilen tandır ile ilişkili olması^[13] açıklayıcı görülmekte ve Tujik adının zihinsel temeli de bu örnek aracılığıyla anlamlandırılmaktadır.^[14] Yani, Tujik adının Zerdüști Ermenilerde cehennem demek olan Dzokh’tan dönüşmüş olma olasılığının böyle bir arka plandan kaynaklanmış olduğu düșünülmektedir. Bu noktada, Nuri Dersimi'nin Tujik dağının sönmüş volkanik bir dağ olduğunu, dağın çevresinden bazen top seslerini andıran sesler işitildiğini kaydetmiş olması dikkate değer görülmüștür.^[15]

Tujik Baba hakkında Dersim halk anlatılarında son derece sınırlı bilgiler söz konusudur. Bu mitolojik karaktere ilișkin bugüne dek pek fazla bir araștırma yapılmıș değildir. Var olan yegâne varsayıma göre, o Zerdüşti Ermeni tanrısı Vahagn’ın zamanla evliya kisvesine büründürülmüş bir biçimidir.^[16] Bu görüşe göre o Vahagn'ın yanı sıra, Vahagn öncesi bazı lokal fırtına tanrılarının karakteristik izlerini de taşımaktadır. Sözgelimi tuzik sözcüğü (Kırmanckî) Dersimde aynı zamanda bir tür kayın ağacını ifade etmektedir ki,^[17] sözcüğün bu ikili anlamı fırtına, gök ya da yıldırım tanrılarının meşe ya da kayın ağacıyla simgelenmelerinin bir uzantısı olarak görülür. Çünkü eski Yunan tanrısı Zeus gibi başka pek çok eski tanrı meşe ağacıyla simgelenmişlerdir. Öyle ki, Litvanyalıların yıldırım tanrısı Perkunas ile Slav tanrısı Perun'un adlarının Arnavutların tanrı anlamında kullandıkları perendi/perende sözcüğüyle birlikte köken olarak meşe anlamına geldikleri kabul edilmektedir. Yehova da yer yer bir yıldırım tanrısı özellikleri gösterir ki, İbranilerin meşe ve terebentin ağacına bir kutsallık atfettikleri bilinir.^[18] Tujik/Tuzik adının (tuzik) Dersimde aynı zamanda kayın ağacını ifade ediyor oluşu, böylece bu kültürel geleneğin bir uzantısı sayılmıștır. Araştırmacıların Vahagn’ı genellikle Zerdüşti yazatası Verethragna’nın lokal bazı fırtına tanrılarıyla kaynaşmış bir biçimi olarak görmeleri bu devamlılığı anlamak bakımından önemlidir.^[19]

Vahagn ile Tujik/Tuzik arasındaki devamlılığın bir başka belirtisinin, Tujik’in sözlü bir tasvirinde gizli olduğu var sayılır. Bu tasvire göre o bir elinde top külçe, diğerinde ise bir asa taşımaktadır.^[20] Bu da yine Teşup gibi antik bazı lokal fırtına tanrılarının karakteristiklerini edinmiş olan Ermeni tanrısı Vahagn’a işaret ettiği șeklinde yorumlanmıștır. Zira Geç Hitit devrinde bile, MÖ 12 ila 9. yüzyıllar arasına tarihlenen orthostatlar (dikilitaşlar) üzerindeki rölyeflerde, aslen Teşup olduğu belirtilen fırtına tanrısı bir elinde ‘üçlü şimşek demeti’ tutarken, havaya kaldırdığı diğer elinde ise, ‘ucu eğik çomak’ tutar şekilde gösterilmiştir.^[21]

Tujik’in Dersimde aynı zamanda kötü cinlere karşı savaşan bir evliya olarak tasvir edilmesi de bu savın dayanaklarından biri olmuștur. Çünkü Vahagn Zerdüşti Ermeni inançlarına göre, vişap denilen yılan benzeri kötü varlıklarla savaşmaktadır. Vişapların en ünlüsü ve en korkuncu Azhdahak'tır. Zerdüşti Ermeniler Vahagn’ın onu bir dağa hapsettiğine ya da orada yeraltına gömdüğüne inanırlardı. Depremler ve küçük yer sarsıntıları da işte bu kötü varlıkların yerlerinde kıpırdamaları, hareket etmeleriyle ilişkilendirilmişti. Benzer simgecilik Zeus ile Typhoon, Feridun ile Dahhak efsanelerinde de görülür. Zeus ejder Typhoon’u volkanik bir dağ olan Etna dağına, Feridun ise Dahhak'ı Demavend'e hapsetmiştir. Eski Ermeni inançları Vahagn’ın insanları sadece depremlere karşı koruyan değil, aynı zamanda depremlere yol açarak onları cezalandırabilen bir tanrı olarak tasvir etmiştir. Tujik dağının belirtildiğine göre sönmüş volkanik bir dağ olması nedeniyle deprem fay hattının geçtiği bir yerde bulunması, Vahagn-Tujik devamlılığı yönündeki bu yorumu doğrular görünmektedir.^[22]

Eski Ermenistanda Vahagn’a ait kült merkezinin Muş’ta olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte fazlasıyla popüler olan bu tanrının Dersim dağları gibi uzun süre Zerdüşti Ermenilere sığınak olmuş bir yerde itibar görmemiş olması düşünülemez. Buna ișaret eden ipuçlarından birinin, Tujik dağının hemen karşısında bulunan Surb Garabet kilisesi olduğu öne sürülür. Kilisenin buraya yapılmış olması, öyle anlaşılıyor ki bu Zerdüşti kült merkezinin dönüştürülmesi amacını taşıyordu. Zerdüști Ermenilerin Hristiyanlaștırılmaları döneminde Muştaki mevcut Vahagn tapınağının yıkılıp yerine Surb Garabet manastırının yapılmasında oluğu gibi, eski bir tarihte Dersimde Tujik dağının yakınında inşa edilen aynı adlı kilisenin de benzer bir işlevi olmalıydı.^[23]

Vahagn ile Tujik arasındaki en açık devamlılık işaretlerinden biri ise, her ikisinin de zafer müjdeleyen, zafer bağışlayan bir karakter olmaları var sayılmıștır.^[24] Belirtildiğine göre, Vahagn bu özelliğini Zerdüştiliğin zafer yazatası Verethragna’dan almıştır. Öyle ki, Verethragna'ya usulüne göre kurbanlar sunulduğunda, onun savaşlarda taraftarlarına mutlaka zafer kazandırdığına inanılırdı.^[25] İnanıșa göre, Tujik Bava’nın da yöre halkını muzaffer kılan, onlara zaferi müjdeleyen bir özelliği vardır. Nitekim 1937 Dersim olayları döneminde Seyit Rıza’nın bazı aşiret önderleriyle birlikte Tujik dağında kurban kesip Tujik Bava’dan kendilerini muzaffer kılması için yardım diledikleri rivayet edilmektedir. Kaldı ki çeşitli kaynaklar yöre halkının savaş esnasında Tujik dağından gelen top sesine benzeyen uğultuyu zafere işaret olarak yorduğunu da kaydetmişlerdir.^[26]

Bazı kaynaklardan anlaşıldığına göre, Saint Gregor’un başlattığı Ermenistan’ın zora dayalı Hristiyanlaştırılma sürecinde Zerdüşti Ermenilerin bir kısmı bazı dağlık yerlerde, özellikle Ermenistan'ın sınır bölgelerinde inançlarını sürdürmüşlerdi.^[27] Bu yerlerden biri de tarih boyunca merkezi otoritelere karşı önemli ölçüde bir bariyer işlevini haiz olmuş olan Dersim dağlarıdır.^[28] Kaldı ki Hristiyanlık öncesinde Zerdüşti Ermenilerin bazı kült merkezleri bugünkü ‘Dersim’ çevresinde yer almaktaydı. Anahit için Erez’de (Erzincan), Mithra için Bagayarič’te (bugünkü Pekeriç köyü), Aramazd/Ormazd içinse Kemah’ta bir kült merkezi vardı.^[29] Dolayısıyla Hristiyanlaştırma baskısı başlamadan, yani kaçıp yöreye sığınan diğer bazı Zerdüşti Ermeniler henüz bölgede görülmeden önce, Zerdüştiliğin muhtemel ‘heterodoks’ biçim(ler)inin bile bu dağlık bölgede yaşatılmış olduğu var sayılır. Vahagn kültü de popülerliği açısından yöre kültüründe eksik olmamışa benzemektedir. Bütün bu verilerden hareketle, Dersim’e sonradan intikal eden Kürt aşiretlerinin zamanla bu gibi inanç unsurlarını kendi dinsel bünyelerine uyarlamış oldukları, böylece Tujik ve Bava Duzgı/Dızgun Bava (Türkçede Düzgün Baba) gibi bazı kutsal figürleri de yörenin eski halklarından olan Ermenilerin inançlarından dönüştürerek aldıkları öne sürülmüștür.^[30]