Tuğluk uruğu
| Tuğluk uruğu Tuğluk | |
|---|---|
 Tuğluk uruğu ile ilgili bir tamga. | |
| Ülke | Göktürk Kağanlığı, eski Bulgar devletleri, Hindistan* |
| Milliyet | Türk |
| Unvan(lar) | Çor |
Hindistan'daki Tuğluk soyunun Bulgar Tuğlukları ile ilişkisi ispatlanmamıştır. | |
Tuğluk uruğu[1][2] (Köktürkçe: Üç Tuġluġ,[3] Eski Uygurca: Tuġluġ,[1] Üç Tuġluġ, Bars-İlliler;[4] Çince: 咄陆Dulo, Duō lù), Batı Göktürk Kağanlığı'nda Çorlar tarafından yönetilen 5 Türk boyunu yöneten uruğa verilen addır.[2] Erkinlerce yönetilen On-ok uruğu (Nuşibi)[2] ile sürekli bir mücadele hâlinde olmuşlardır. Göktürk Dönemi'nde Tuğluklar, Tokmak'ın doğusunda, On-ok ise bu kentin batısında hükmetmiştir.[5] Türgiş Kağanlığı Dönemi'nde, Tuğluk uruğu "Sarı Türgişleri", On-ok uruğu ise "Kara Türgişleri" oluşturmuştur.[2] Daha sonraki göçlerle birlikte Tuğlukların varlığı Bulgaristan'a kadar ulaşmıştır. Buradaki Türk kökenli halkı, yöneten Tuğluklar,[6] Aşina sülalesi ile birlikte Hun kökenli önemli Türk hanedan soyundan biridir.[7] Bu iki soydan gelen kişilerin birbirleriyle yaptıkları taht mücadeleleri nedeniyle Batı Göktürk Kağanlığı egemenliği boyunca birçok taht kavgasıyla karşı karşıya kalmıştır.[8] Bu karışıklar nedeniyle, Batı Göktürklerden ilk ayrılan ve bağımsız hareket etmeye başlayan Ön Bulgarların Tuğluk uruğuna bağlı beyler tarafından yönetildiği düşünülmektedir.[9] Bu iddiaya göre, Tuğluk uruğu 632-668 arasında Büyük Bulgar Hanlığı ve 681-1018 arasında Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu kurarak yönetmiştir.[6][10] Sever Han, Bulgaristan'daki son Tuğluk soyundan gelen hükümdardır.[11]
10. yüzyıldan sonra Hindistan'da egemenlik kuran Tuğluk adlı bir hanedanlığın varlığı bilinmektedir. İbn-i Battuta'ya göre, Hindistan'da hüküm süren Tuğluk uruğunun kökü, Karavniye adı ile bilinip "karışık" anlamına gelen boya dayanmaktadır.[12] Giyâs'üd-din Tuğluk'un kurduğu bu hanedanlığın başındaki hükümdarların birçoğu Tuğluk ismini bir unvan olarak kullanmıştır. Tuğluk ailesi, yönettiği bölgede 1321-1413 arasında egemenliğini korumayı başarmıştır.[13] Bu uruğun, Göktürk kökenli Tuğluklarla ilişkisi olup olmadığı tam olarak bilinmemektedir.
Sözcük kökeni
Ming Hanedanı Dönemi'nde Çince-Türkçe olarak hazırlanan sözlüğe göre Çincedeki T'u-lu ifadesi, Türkçedeki Tuğluk kelimesinin Çinceye litere edilmiş hâlidir.[1] Bu görüşü, L. Bazin ve Ahmet Bican Ercilasun da desteklemektedir.[2][14] B. Simeonov kelimenin Eski Türkçede güçlü, büyük ve savaş atı anlamlarına gelen "tul"dan türeyip Slav dillerinde Dulo hâlini aldığını söylemektedir.[15] G. Clauson'a göre kelime Eski Türkçedeki boşanmış anlamına gelen "tul" (Türkiye Türkçesi: Dul.)'dan gelmektedir.[15]
İli Nehri Antlaşması
Batı Göktürklerde birbiriyle anlaşamayan ve güç mücadelesi veren On-ok ve Tuğluklar devletin bölünmesine neden olmuşlardır. On-ok beyi Kül-erkin'in devletin konfederatif yapıya bürünmesi için başlattığı ayaklanma sonucunda birleşik Türk boyları ulusal meclisi olan Toy toplanarak, İşbara Teriş Tunga Kağan'ın tahttan indirilerek yerine Yukuk Kağan'ın Türk Kağan (Türk kağan ifadesi konfederasyonun kağanı anlamında kullanılırdı.) olarak atanmasına karar verilmiştir.[16] Böylece On-ok ve Tuğluklar konfederasyon içerisinde bağımsızlıklarını ilan etmiştir. İli Nehri Antlaşması'na göre İli Nehri bu iki uruk arasındaki sınır kabul edilmiştir. Bu durum da çok devam etmemiş ve Batı Göktürklerinin parçalanmasından sonra, ortaya Türkeş Kağanlığı çıkmıştır.[5] Daha sonra bu devlet içerisinde de ayrılıklar baş göstermiş; bu iki uruk birbirinden ayrışarak "Sarı Türgişler" ve "Kara Türgişler"i oluşturmuştur. Birçok araştırmaya göre, daha önce bunlardan ayrılarak batıya giden Tuğluk beyleri burada Büyük Bulgar Hanlığı'nı kurmuştur.
Büyük Bulgar Hanlığı ile Tuğluk uruğunun ilişkisi
Bulgar Kağanlarının listesi adlı yazmalara göre Ön Bulgarların ilk mitik kağanı Avitohol'dur.[17] Josef Marquart ve diğer tarihçiler Avitohol ile Hun imparatoru Attila'yı eşleştirmektedir. [18][19] Steven Runciman da bu düşüncenin doğru olabileceğini belirtmekle birlikte bazı çekinceleri vardır.[20] Runciman'a göre, Avitohol adı anlamsızdır. Bu adın İncil'deki açıklamaları daha inandırıcıdır.[21] Ona göre, Eski Ahit'i yaymak isteyen misyonerler Avrasya bozkırları boyunca birçok epik hikâye üretmiştir. Bu hikâyelerin kaynağı ise Yafes'tir. Latincede ata anlamına gelen Avitus da bu hikâyelerin bir türevidir. Kısacası, Runciman'a göre Avitohol'un kökeni Yafes'te aranmalıdır.[22] Ivan Biliarsky'ye göre ise, Avitohol ve Irnik tarihî kişiliklerin mitolojik figürleridir.[19] Ona göre, Orta Asya kökenli halklarda boy hafızası ve aile kütüğü önemlidir. Bunun gibi, Ön Bulgarlarda da buna önem verilmektedir.[19][23]
Tuğluklarla ilgili görülen Kurt (Kubrat, 632–665), Avarlara başkaldıran boy üyelerinden biriydi. O, bugünkü Ukrayna bölgesinde Büyük Bulgar Hanlığı'nı kurdu.[6] 7. yüzyılın ikinci yarısında, Kurt'un oğlu ülkeyi ikiye bölerek Avrupa'ya doğru ilerlemeye karar verdi. Böylece İdil Ön Bulgarları ve Tuna Ön Bulgarları ortaya çıktı.[24] Araştırmacılara göre, tarihî gelişmelerle birlikte Tuğluklar Bulgaristan üzerindeki egemenlik güçlerini tamamen kaybettiler.[25][26] Böylece Bulgar coğrafyası tamamen Slavlaştı.
Köken
Bu uruğun adı Moğolküre (Şine Uşi) Yazıtı'nda "Üç Tuglug" olarak geçmektedir. Bu yazıtta Buyruk Kağan, "Üç Tuğluk uruğu"nu kendisine isyancı bir budun olarak nitelendirilmiştir.[3] Türklerde Dokuz Oğuz, On-ok vb. hanedan ve boy isimlerinin mevcut uruk içerisindeki kolları temsil ettiği düşünüldüğünde, Tuğluk uruğunun da birkaç ana kola ayrıldığı düşünülmektedir.
Avrupalı araştırmacıların Bulgar odaklı araştırmalarına göre, bu uruğun kökeni konusunda kesin bir yargıya ulaşmak imkânsızdır.[6] Bununla birlikte birçok araştırmacı, Ön Bulgarlarla Tuğluk uruğunu ilişkilendirmektedir.[26][27][28] Bu iddiayı Mikhail Artamonov,[15] ve Lev Gumilev desteklemektedir.[15] Onlara göre, tarihî olarak Batı Göktürklerin Tuğluk uruğunun göçleri Bulgar devletinin kurulmasının önünü açmıştır. Türk Kağanlığı (552–581)'nın bölünmesiyle birlikte, bu devlet doğu ve batı olmak üzere iki parçaya ayrılmıştır. Batı Göktürkler, On-ok ve Tuğlukların uzlaşısı sonucu kurulmuştur. Birçok modern tarihçi Kubrat'ın Tuğluk uruğuna dâhil olduğunu düşünmektedir.[29][30][31][32] Gyula Németh'e göre de, birçok lingustik, etnografik ve sosyolojik kanıt Ön Bulgarların bir Türk boyu olduğunu kanıtlamaktadır.[33][26][28][31]
Kalıt
Livingston Adası'nda bulunan Dulo Tepesi, adını bu uruktan almaktadır.[34]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Notlar
- ^ a b c Yunusoğlu, M. Kemal (2012), Uygurca-Çince idikut Sözlüğü, TDK Yayınları, İstanbul, s.86&70.
- ^ a b c d e Ercilasun, A. Bican (2011), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ, s.90-91.
- ^ a b "Dokuz Oğuzlar". TDV İslam Ansiklopedisi. 5 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2016.
- ^ Gömeç, Saadettin, Terhin Yazıtı'nın Tarihî Açıdan Değerlendirilmesi 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bu makaleye 7 Haziran 2016 tarihinde erişilmiştir.
- ^ a b Salman, Hüseyin (1998), Türgişler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 6.
- ^ a b c d Fine, John Van Antwerp (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century (İngilizce). Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ss. 66, 300. ISBN 0-472-08149-7.
- ^ Pohl 1998.
- ^ "İskitlerin Mirasçısı Hunları". 14 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Golden, Peter B. (2011). Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. Editura Academiei Române; Editura Istros a Muzeului Brăilei. ss. 143-144. ISBN 9789732721520. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Kim 2013, s. 59, 142.
- ^ Tekin, Talat (1987), Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK, s.3.
- ^ Cultural Atlas of the Turkish World, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, Turkish Cultural Service Foundation, 1997, s. 341.
- ^ Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1992, s. 323.
- ^ Kafesoğlu, İbrahim (1985), Bulgarların Kökeni, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, s. 14.
- ^ a b c d Golden, Peter B. (2012), Oq and Oğur~Oğuz* (PDF), Turkish and Middle Eastern Studies, Rutgers University, ss. footnote 37, 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 22 Nisan 2016
- ^ Lev Nikolayeviç Gumilev: Eski Türkler (trans:D.Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2002, ISBN 975-7856-39-8 s.273-275
- ^ Runciman (Book I) 1930, s. 11.
- ^ Runciman (Book I) 1930, s. 12.
- ^ a b c Biliarsky, Ivan (2013). The Tale of the Prophet Isaiah: The Destiny and Meanings of an Apocryphal Text. Brill. ss. 255-257. ISBN 9789004254381. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Runciman (Appendix III) 1930, s. 280.
- ^ Runciman (Book I; Appendix III) 1930, s. 11–12; 281.
- ^ Runciman (Appendix III) 1930, s. 281.
- ^ Biliarsky, Ivan (2011). Word and Power in Mediaeval Bulgaria. Brill. s. 218. ISBN 9789004191457. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Runciman (Book I) 1930, s. 2–24.
- ^ Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250. Cambridge University Press. ss. 79, 85. ISBN 9780521815390. 1 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ a b c Sophoulis, Panos (2011). Byzantium and Bulgaria, 775-831. Brill. ss. 92, 147-148, 71, 111. ISBN 9789004206960. 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Denis Sinor (1990). The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge University Press. s. 261. ISBN 0521243041. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ a b Sanping Chen (2012). Multicultural China in the Early Middle Ages. University of Pennsylvania Press. s. 97. ISBN 0812206282. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Brook, Kevin Alan (2006). The Jews of Khazaria. Rowman & Littlefield. s. 13. ISBN 9781442203020. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Curta, Florin; Kovalev, Roman (2008). The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans. Brill. s. 288. ISBN 9789004163898. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ a b Golden, Peter B. (2003). Nomads and Their Neighbours in the Russian Steppe: Turks, Khazars and Qipchaqs. Ashgate/Variorum. s. 71. ISBN 9780860788850. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- ^ Kim 2013, s. 59.
- ^ Zlatarski (Burmov) 1948, s. 83.
- ^ Composite Gazetteer of Antarctica: 24 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Dulo Hill.
Bibliyografi
- Zlatarski, Vasil N. (1918). Medieval History of the Bulgarian State, Vol I: History of the First Bulgarian Empire, Part I: Age of Hun-Bulgar Domination (679-852) (Bulgarca). Sofya: Science and Arts Publishers, 2nd Edition (Petar Petrov, Ed.), Zahari Stoyanov Publishers, 4th Edition, 2006. ISBN 954-739-928-4. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- Pohl, Walter (1998), "Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies", Lester K. Little; Barbara H. Rosenwein (Ed.), Debating the Middle Ages: Issues and Readings, Blackwell Publishers, ss. 13-24, 23 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Nisan 2016
- Runciman, Steven (1930). A History of the First Bulgarian Empire. G. Bell & Sons, London. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
- Hyun Jin Kim (2013). The Huns, Rome and the Birth of Europe. Cambridge University Press. ISBN 9781107009066. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2016.
