Tramvay problemi

Tramvay problemi, ahlâk bilimi ve psikolojide yer alan bir dizi düşünce deneyidir. Philippa Foot tarafından 1967'de yayınlanan bir felsefe makalesinde gündeme getirilmiş bu çeşit ikilem problemleri kürtaj üzerine olan tartışmalarla alâkalı bir çeşit araştırma içindi. Benzer bir ikilem Alman hukuk filozofu Karl Engisch tarafından 1930 tarihli habilitasyon tezinde ve Alman hukukçu Hans Welzel tarafından 1951 tarihli bir çalışmada analiz edilmiştir.^[1][2]

Biçimlendirilmiş etik ikilemler içeren tramvay problemi orijinal olarak iki makası olan bir tramvay yolunda; birinci makasta yerde yatan beş insan, ikinci makasta ise yerde yatan bir insan bulunmaktadır. Bu iki makas arasında geçiş yapabilen bir kol (levye) mevcuttur. Bu kola müdahale etmediğiniz sürece tramvay yoluna devam edecek ve birinci makastaki beş insanın hayatı son bulacaktır ama kolu çevirip, dışarıdan bir müdahale ederseniz tramvay ikinci makasa geçiş yapacak ve bir insanın ölümüne sebep olacaktır. Farklı çeşitleri olan tramvay probleminde, benzer yaşam ve ölüm ikilemleri içeren, size hiçbir şey yapmama tercihi sunan (hiçbir şey yapmadığınız takdirde genel olarak daha fazla kişi ölecektir) ya da kasıtlı olarak seçtiğiniz ‘kurtarıcı’ kişi veya azınlık hayatını kaybedecektir.

2009’da David Chalmers tarafından profesyonel filozoflar arasında yapılan ankette, filozofların %68’i kola müdahale edip bir kişinin ölümünü seçti. %8’i kola müdahale etmedi. Kalan %24'lük kesim ise ya farklı görüşler ileri sürdü ya da soruyu cevaplayamadı.

İnsanların %90’ı kolu çevirip bir kişinin ölmesini tercih etse de, bu bir kişi sevdikleri akraba veya romantik partner ise bu sayı ciddi şekilde azaldı.

Katolik Kilise tarafından da uzun yıllar boyunca kullanılan çifte etkili doktirin (doctrine of double effect) bir olayın hem iyi hem de kötü çıkarımı olduğu zaman müdahale edip etmeyeceğinize karar vermek için kullanılan bir metoddur.

Bir olayın hem iyi hem kötü çıkarımları mevcutken en basit şekilde bu şartlar altında müdahale edilebilir;

• Eğer olay yeteri kadar önemliyse
• Niyetiniz iyi çıkarımı elde etmekse
• Kötü etki iyi etkinin üretilme şekli değilse
• Müdahale özünde kötü değilse

Tramvay probleminin bir başka çeşidi de "Şişman Adam" (The Fat Man) olarak bilinir. Bu ikilemde ise tramvayın önünde sadece bir yol bulunmaktadır. Bu yolun üstünde beş tane insan bulunmaktadır. Yanınızda ise şişman bir adam vardır ve eğer şişman adam tramvayın önüne yatarsa tramvayın duracağından ve beş insanın kurtulacağından eminsinizdir. Orijinal tramvay probleminde ankete katılan insanların %90'ı kola müdahale edip bir kişinin ölümüne sebep olmayı tercih etse de, şişman adam probleminde çoğunluk şişman adamı tramvayın önüne koymayı reddetti.^[3]

2014’te yayımlanan bir Social and Personality Psychology Compass^[4] makalesinde araştırmacılar tramvay probleminin aşırıya kaçtığını, işe yaraması veya eğitimde kullanılması içinse gerçek hayattaki ahlaki ikilemlerden fazla uzak olduğunu savundular.^[5]

Current Affairs da ise Brianna Rennix ve Nathan J. Robinson ikilisi ise tramvay probleminin işlevsiz olmasından öte insan psikolojisine zararlı olduğunu söylediler. Kendi rızam olmadan ölümün kaçınılmaz olduğu iki senaryodan birini seçmem istendiği zaman seçimim ne kadar etik olabilir ki? diye de eklediler.^[6]

Tramvay Probleminin yayılmasından itibaren insansız araçların yazılımlarına kime veya neye, azınlığa veya çoğunluğa çarparken vereceği kararların yazılıma nasıl ekleneceği büyük ses getirdi.

Moral Machine^[7] adındaki sitenin amacı ise toplumun, insansız araçların tramvay problemi benzeri olaylarda nasıl kararlar alması gerektiği hakkındaki düşüncelerini toplamaktı. Bu anketin sonucunda ülkeden ülkeye seçimlerin farklılık gösterdiği anlaşıldı. Örnek olarak varlıklı ülkelerden gelen anket cevaplarında, insanların yayalardan önce sürücüleri kurtardığı fark edildi. Yaş, cinsiyet, ülke farketmeksizin çoğu insanın, insanlar yerine hayvanların ölmesini tercih ettiği görüldü.

İnsansız araçların tramvay problemi benzeri olaylarda alacağı kararlarla alakalı bir yasa bulunmalı mı? Yoksa insansız aracın sahibi aracın etik değerlerini kendi mi belirlemeli? soruları da dikkat çekti.^{[8][9][10][11]}