Toplumsal cinsiyet kalıp yargısı

Toplumsal kalıp yargılarına uymayan meslekler icra eden kadın ve erkeler (sol üstten sağa veya -mobil cihazlarda -yukarıdan aşağıya):Oslo'da bir erkek ebe; Afgan Polis Teşkilatı mensubu kadınlar; Solomon Adaları'nda inşaatçı kadın; ABD'de ukulele çalan bir erkek anaokulu öğretmeni

Toplumsal cinsiyet kalıp yargısı, farklı cinsiyetlere mensup bireylerin özellikleri ve davranışlarının neler olduğu ve toplumda bu cinsiyetler için uygun veya arzu edilir olarak kabul edilen tutum ve davranışların neler olduğu hakkında o cinsiyetin tüm bireylerine genelleştirilen fikirlerdir.

Kadınların tipik olarak duygusal ve kırılgan olarak tarif edilmesi ve ev ile ilişkilendirilmesi; erkeklerin rekabetçi ve agresif olduğuna dair yaygın olarak paylaşılan kültürel inançlar, toplumsal cinsiyet kalıp yargılarının tipik örneklerindendir.

Kalıp yargılar, kişiler arasında akıcı bir iletişimin sağlanmasında kimi zaman olumlu bir işlev görmektedir ve kalıp yargılara başvurmak, bir kişinin nasıl değerlendirileceği ya da ona nasıl bir tepki verileceği konusunda hızlı karar verilmenin şart olduğu koşullarda bazen işlevseldir.^[1] Ancak toplumsal cinsiyet kalıp yargıların, toplumsal eşitsizliğin makul görülmesi, cinslere yönelik korku, olumsuz hisler ve ayrımcı davranışların pekiştirilmesinde de rol oynadığı görülür. Toplumsal cinsiyet kalıp yargıları, genellikle bir cinsin diğerinden üstün olduğunu empoze ederek cinsiyetler arasındaki eşitsizliğin kaynağını oluşturur.^[2]

İnsanlar genellikle kadın ve erkekleri birbirinden çok farklı – birbirine ters veya birbirini tamamlayıcı nitelikle özelliklere sahip olarak – algılama eğilimindedirler. "Erkeklerin Mars’tan, kadınların ise Venüs`ten geldiği" gibi popüler söylemler, bu eğilimi ifade eder.^[3] Kadın ve erkeklere yönelik toplumsal cinsiyet kalıp yargıları UNDP'nin Toplumsal Cinsiyete Duyarlı İletişim Rehberi'nde (2019) dört başlık altında incelenmiştir:^[4]

• Karakter özellikleri: Birçok toplumda kadınlar tipik olarak duygusal ve kırılgan, erkekler ise "iddialı" "hırslı" ve "rekabetçi" olarak betimlenir. Kadınların dırdırcı ve dedikoducu; erkeklerin ise kaba saba olduğu şeklinde toplumsal kalıp yargıları mevcuttur.^[2]
• Fiziksel özellikler: Kadın ve erkek kalıp yargıları gereği birçok toplumda kadınlardan ince, bakımlı, zarif olması beklenirken erkeklerin güçlü, bakımsız, kaba saba olması doğal karşılanır.^[2]
• Roller: Kadınların, ev işlerinden ve ailenin bakımından sorumlu olan cinsiyet olarak kabul edilmesi ve her tür ortamda "destekçi" veya "besleyici" rolünün kadınlara uygun görülmesi kadınlara yönelik toplumsal cinsiyet kalıp yargılara örnektir. Erkekler ise, genellikle kamusal dış mekanda veya işyerinde ailesinin geçimini sağlayan kişi olarak kabul edilir.^[2]
• Meslekler: Toplumsal cinsiyet kalıp yargıları belirli bir işe bir erkeğin mi yoksa bir kadının mı daha uygun olduğuna karar verme sürecinde kişilerin düşüncelerini şekillendirmektedir. Birçok toplumda itfaiyecilik, pilotluk, mühendislik erkek işi olarak düşünülürken; öğretmenlik, hemşirelik veya sekreterlik kadın işi olarak görülür. Kadınlara bakım vermeye yakın olduğu varsayıldığından bakım vermeyi ilişkin mesleklerin kadınlara uygun görülmektedir. Erkeklerin daha rasyonel oldukları varsayıldığıından yöneticilik görevine daha uygun görülürler. Mesleklerin cinsiyetlendirilmesi; bir erkeğin veya kadının belirli işlere başvurma ve bu işlere alınma ihtimallerini, alacakları ücreti ve hatta terfilerini belirleyen performans değerlendirmelerini etkiler. İşverenlerin işe alma süreçlerinde kadınlara karşı ayrımcılık yaptığını gösteren deneysel araştırmalar mevcuttur.^[5]

Kadın ve erkekler arasında büyük farklılıklar olduğuna dair yaygın görüşü sorgulayan araştırmalar, pek çok alanda cinsiyetler arası farklılıkların yaygın kanının aksine çok yüksek olmadığına işaret eder.^[6] Örneğin matematikte erkeklerin, sözel becerilerde kadınların daha iyi olduğuna, erkeklerin ilişkilerde daha saldırgan olduklarına, özgüvenlerinin ve etkili liderlik yetilerinin erkeklerde daha yüksek olduğuna dair yaygın kanıların aksine bu alanlarda kadın-erkek farklılıklarının ya çok küçük ya da anlamsız düzeyde olduğu gösterilmiştir.^[6] Çeşitli alanlardaki cinsiyet farklılıklarına dair ölçümlerde geçmiş araştırmalarda daha yüksek sonuçlar elde edilmiş olsa da bu farkların zamanla azaldığı gözlemlenmiştir: Örneğin 1930-1970 yılları arasında çalışmalarda kadınların sözel becerilerinin, erkeklerinse matematik becerilerinin daha üstün olduğuna dair kalıp yargıları doğrulayıcı bulgular elde edilmiştir ancak daha sonraki tarihlerde yapılan çalışmalarda böyle bir fark elde edilmemektedir; yer-yön becerisinde erkek üstünlüğüne dair kanıtlar da yakın tarihlerde, geçmişe kıyasla daha sınırlı düzeyde bulgulanmıştır.^[7] Cinsiyet kalıp yargıların benimsenmesi, aslında küçük olan farkların daha büyük algılanmasına ve kadınların toplumdaki düşük konumunu meşru görülmesine hizmet ederek özellikle kadınlar için olumsuz sonuçlar doğurur.^[6]

Atasözleri

Bir kültürdeki toplumsal cinsiyet kalıp yargıları, o kültürün atasözlerine ve deyimlerine yansır. Türkçedeki, “Oğlan atadan (babadan) öğrenir sofra açmayı, kız anadan öğrenir biçki biçmeyi", “Erkek getirmeyi, kadın yetirmeyi bilmeli" şeklinde atasözleri, kadın ve erkeklere biçilen rollerin dile yansıdığı örneklerdir.^[8] Bu alandaki araştırmalar, dünyada genellikle atasözlerinde kadınlara ilişkin olumsuz kalıp yargıların yansıdığını göstermiştir.^[9][10] Japon atasözlerine dair bir araştırmada incelenen 817 atasözünden 331'inin kadınları doğası gereği olumsuz özellikler (istenmeyen özellikler taşıyan ve pasif) taşıyor olarak, 29'unun olumlu, geri kalanın nötr betimlendiği gösterilmiştir.^[11] Gana'daki Akan ve Tanzanya'daki Svahili toplumlarının atasözleri üzerine bir araştırmada, kadınların atasözlerinde çoğunlukla olumsuz yansıdığı ancak bazı Akan atasözlerinde kadınların çalışma ve bereket ile ilişkilendirerek betimlendiği görülmüş, Svahili'de böyle bir örneğe rastlanmamıştır.^[12] İngilizce ve Lehçede atasözleri ile ilgili bir çalışmada kadınların büyük ölçüde olumsuz resmedildiği belirtilmiş ancak aralarından olumlu resmeden atasözlerinin incelenerek, sadece anne ve büyükannelikten bahseden atasözlerinde kadınların olumlu resmedildiği ve "kadını olmayan erkek, yarım bir ruhtur" gibi kadınla erkeği denk gören az sayıda atasözünün varlığı tespit edilmiştir.^[13]

Reklamlar

Reklamlar, cinsiyet rolleri ile ilgili mevcut toplumsal kalıp yargılarını yansıtır.

Toplumsal cinsiyet kalıp yargıları ile reklamlar arasındaki ilişki, akademik bir tartışma konusudur: bir görüşe göre reklamlarda farklı cinslere verilen roller, toplumsal cinsiyet yargılarının yansımasıdır; bir başka görüşe ise insanlar medya aracılığıyla her yerde kendilerine sunulan kalıp yargılara uygun davranma eğilimindedir ve reklamlar toplumsal cinsiyet algısını yansıtma değil, şekillendirme aracıdır^[14] Reklamlardaki cinsiyet kalıp yargılarının bir örneği, 1970lerde Amerikan reklamlarında kadınların önemli kararlarda söz hakkı olmayan ve tamamen erkeklere bağımlı bir obje olarak gösterilmesidir.^[15] Benzer şekilde Türkiye'de de 1970'lere kadar televizyon reklamlarında erkekler ürün hakkında bilgi veren uzmanlar ve bir güç simgesi olarak gösterilirken kadınlar daha çok evde yemek yapan, çocuk bakımıyla ilgilenen, kendisini ailesine ya da bir erkeğe beğendirmeye çalışan kimse olarak betimlenmiştir.^[16] Öte yandan zamanla kadınların cinselliğin ön planda olmadığı, özgür bir ortamda resmedildiği, erkeklerin ev içi rolleri ve babalıklarının ön plana çıkarıldığı reklamlar da üretilmiştir.^[14][16] İngiltere'de bu konu, reklam standartlarını belirleyen ve düzenleyen en yetkili kurum olan ASA tarafından ele alınmış; reklamlarda kadınların ve erkeklerin toplumdaki rollerinin klişeler kullanılarak yansıtılması yasaklanmıştır.^[17]

Çocuk masallarında^[] da yer verilen kadın karakterler daha narin kırılgan iken, erkek karakterler daha güçlü ve zorlukların üstesinden gelen bir yapıya sahiptir. Kadın karakter her zaman ezilmiş durumdayken yoksul olmak, şiddete maruz kalmak ve kimi kimsesi olmayan gibi tipik özelliklere sahipken; erkek kahramanlar kadın kahramanları kurtarmak için düşmanlarla savaşır, kadın kahramanların etkilendikleri büyüleri bozar yani neticede günü kurtaran yine erkek kahraman olur.^[] Ve genel olarak yaşlı kadın karakterleri hep belli başlı karakter yüklemeleri yaparlar çoğunlukla kötü huylara sahip ve olumsuz davranışlar gösteren tipler olur. Çocuklara gönderilen bu mesajlar onların algı ve tutumlarını etkilediği; toplumsal cinsiyet eşitsizliği bu şekilde yeniden üretildiği düşünülmektedir.^[18]

Okul öncesi dönem

Toplumsal cinsiyet kalıp yargıları okul öncesi dönemde şekillenmeye başlar. İnsanlar yetiştikleri toplumun cinsiyetlerine özgü beklediği roller kapsamında kız veya erkek çocuk olmayı öğrenerek büyürler. Sınırlı deneyimleri ile kalıp yargılar geliştirirken ilk rol modelleri anne ve babaları olur.^[19] Cinsiyete uygun davranışlar ve oyunlar çevreleri tarafından ödüllendirilir.^[20]

Kalıp yargı tehdidi, bir grubun bir alandaki başarısızlığına ya da yetersizliğine dair kalıp yargıların var olduğu bir ortamda, söz konusu grubun üyelerinin, o alanda kendi kişisel yeterliklerinin, başkaları tarafından sırf bu kalıp yargıdan ötürü olumsuz değerlendirleceği kaygısını taşımalarıdır. İnsanın olumsuz kalıplara göre yargılanacağını düşünmesi, buna inanması ve bundan etkilenmesi sonucu doğan olumsuz sonuçlar bu tehdit vesilesiyle kendi performansını sabote etmesine (self-sabotage) sebep olur.^[21]

• Stereotip
• Ön yargı