Toplumsal cinsiyet eşitliği

Toplumsal cinsiyet eşitliği, erkek ve kadının kamusal ve özel yaşamın tüm alanlarına eşit ve yetkinleştirilmiş şekilde katılımını ifade eden bir insan hakları kavramıdır.

Kişilerin insanlık onuru ve hakları açısından eşit olduklarını; kadınların ve erkeklerin eşit hak, fırsat ve imkânlara sahip olması gerektiği düşüncesini ifade eder.^[1]

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, Birleşmiş Milletler'in, 2030 sonuna kadar ulaşılmayı hedeflediği 17 maddelik Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları arasında 5. maddededir. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları eylem çağrısında Toplumsa cinsiyet eşitliği amacı, "Toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamak ve tüm kadınlar ile kız çocuklarını güçlendirmek” şeklinde ifade edilmiştir.^[2] Kavramın önem kazanmasına neden olan koşular şu şekilde sıralanabilir:

• Dünya üzerinde daha karmaşık hale gelen ve devam eden çatışma ve insani krizler, bunların kadınları ve kız çocukları savunmasız bırakması,
• İlgili soruna en az neden olan, en yoksul ve en savunmasız kadınlar ve kız çocuklarının geri dönüşü olmayan çevresel bozulma ve doğal afetlerden en çok etkilenen kişiler olması
• Artan çevresel krizlerin bugüne kadar elde edilen kazanımları yok etme tehlikesi
• İklim krizinin ekonomik maliyetlerinin yanı sıra, yerinden edilme riskini ve zorunlu göçü arttırması,
• Yoksulluk, istismar ve şiddete daha fazla maruz kalma durumunun kadınlar ve kız çocukları üzerinde orantısız bir etki yaratması.^[3]

Dünya Ekonomik Forumu’nun yayınladığı Küresel Cinsiyet Farkı raporunda cinsiyet eşitsizliğinin değişimin "ekonomik katılım ve fırsat", "eğitimsel kazanımlar", "sağlık ve hayatta kalma" ve "siyasi yetkilendirme" olmak üzere 4 temel alanda ölçülür; elde edilen 0-100 arasındaki puan cinsiyetler arasındaki eşitliğini ne kadar sağlandığı olarak yorumlanır.^[5]

2023'teki raporda, dünyada toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamındaki ilerlemenin aynı hızda devam etmesi durumunda ancak 131 yılda küresel cinsiyet eşitsizliğinin giderilebileceği öngörülmüştür.^[5] Bu rapora göre 2023 itibarıyla dünyadaki hiçbir ülkede cinsiyet eşitliği yüzde 100 sağlanamamış; İzlanda cinsiyet eşitliği indeksinde yüzde 91,2 ile ilk sırada yer almıştır. İzlanda ile birlikte Norveç, Finlandiya, Yeni Zelanda, İsveç, Almanya, Nikaragua, Namibya, Litvanya ve Belçika’nın ilk 10’da yer aldığı raporda son sırada yüzde 40 ile cinsiyet eşitliği ölçümü ile Afganistan yer almıştır. Türkiye, yüzde 63,8 ile cinsiyet eşitliğinde 146 ülke arasında 129. sırada yer almıştır.^[5]

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, dünyadaki feminist hareketlerin gelişim seyri içerisinde önem kazanmış bir kavramdır. Feminist hareketin önemli bir terimi olan toplumsal cinsiyet kavramı, özellikle 1970’lerden sonra yaygın olarak kullanılmaya başlanmış ve çeşitli politik metinlerde kendine yer edinmiştir.

Toplumsal cinsiyet kavramını kullanan ilk kişi John Money olarak bilinmektedir. Terim ilk olarak 1950’lerde Money’in interseks bireyler üzerinde yürüttüğü çalışmalarda kullanılmıştır.^[6]

19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başlarında gelişen birinci dalga feminist hareket içerisinde cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasında siyasi ve teorik açılardan bir ayrım yapılmamıştır.^[7] Toplumsal Cinsiyet, evrensel sorunların dışında bireysel sorunların ele alınmaya başlandığı^[8] ve 1960-1970 yıllarında gelişen ikinci dalga feminist hareket sırasında gündemlerden birisidir ve ikinci dalga feminist hareket içinde toplumun dönüşümünü hedefleyen radikal, reformcu ve kapsamlı talepler söz konusudur.^[8] 1990’lardan itibaren gelişen üçüncü dalga feminist harekette ise kadınları sınırlayan ve baskı altında tutmaya çalışan konularla mücadele edilmiştir.^[8]

Dünya kamuoyunda bu alandaki önemli gelişmelerden birisi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 1975-1985 yılları arasındaki dönemin Kadın On Yılı olarak ilan edilmesidir. “Eşitlik, Kalkınma ve Barış” hedeflerine ulaşmayı amaçlayan Kadın On Yılının ana teması “İstihdam, Sağlık ve Eğitim” olarak belirlenmiştir.^[9] Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda 19 Aralık 1979’da kabul edilmiştir.^[10] 4-15 Eylül 1995’te Birleşmiş Milletler’in gerçekleştirdiği taahhütler konferansı sonucu oluşan Pekin Deklarasyonu, hükûmetleri kadının güçlenmesi ve ilerlemesi, kadın-erkek eşitliğinin geliştirilmesi ve toplumsal cinsiyet perspektifinin ana politika ve programlara yerleştirilmesi konularında yükümlü kılmıştır.^[9] 6-8 Eylül 2000'de Birleşmiş Milletler'in Binyıl Kalkınma Hedefleri’ni kabul etmesiyle, “Toplumsal cinsiyet eşitliğini desteklemek ve kadınları güçlendirmek” hedefi ortaya çıkmıştır.^[11] Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, 2015 yılında Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları arasında da yerini almıştır.

Türkiye, "Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi"ni (CEDAW) 1985 yılında imzalayarak resmi olarak kabul etmiş ve ardından 1986 yılında TBMM tarafından onaylanmıştır.^[12] Türkiye’de 1990-1994 dönemine ait 6. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda kadın istihdamının artırılmasının içerisinde yer almıştır.^[13] Türkiye'de 2002 yılında yürürlüğe giren Yeni Medeni Kanun, aile kurumu bağlamında eşitlik sağlamaya dönük düzenlemelere sahiptir.^[14]

2011’de Türkiye’nin ilk imzacısı olduğu İstanbul Sözleşmesi, kadın ve erkekler için toplum tarafından uygun görülen ve toplumsal olarak inşa edilen roller, eylemler ve davranışlar olarak tanımlanan toplumsal cinsiyet konusunda beliren eşitsizliklerin şiddetin hem kaynağı hem de sonucu olduğuna işaret etmekte ve bu eşitsizliklerle mücadele edilmesi gerektiğini içermektedir.^[13] 20 Mart 2021 tarihinde Türkiye, Resmi Gazete’de yayımlanan kararla sözleşmeden çekilmiş ve çekilme süreciyle ilgili prosedürlerin ardından 1 Temmuz 2021’de durum resmiyet kazanmıştır.^[15]

Toplumsal Cinsiyet ve Kalkınma yaklaşımı, toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini yaratan ilişkiler ağının ve mekanizmaların değiştirilmesi gerektiğini savunan^[13] bir anlayıştır. 1980'lerde kadın hareketinin içinden, güneyli feminist yazından ortaya çıkmıştır.^[16] Kadınların ikincilleştirilmesinin kadın ve erkek arasında tarihsel ve toplumsal biçimde inşa edilen ilişkiler bütünüyle ilişkili olduğu düşüncesinden hareketle sorunu aşmaya çalışan bir yaklaşım olarak kavramsallaştırılmıştır.^[17]

Batılı ülkelerde 1960 sonlarından, Türkiye’de ise 1980 başlarından itibaren medyadaki hareketler hız kazanmıştır.^[13] LGBTQIA+ bireyler ve diğer marjinalleştirilmiş, dışlanan gruplar yeni medya platformları üzerinden seslerini duyurabilecekleri, katılım imkânına sahip oldukları alanlar bulabilmiştir.^[18]

“Toplumsal Cinsiyet” kavramı, “Bir toplumda kadınlar ve erkekler için kültür, gelenekler, eğitim, din ve diğer kurumlar tarafından uygun görülen toplumsal roller ve sorumluluklar, davranışlar, konumlar, beklentiler, güç ve ayrıcalıklar, hak ve fırsatlar” olarak tanımlanır.^[3] Kadın ve erkeklerin toplumdaki eşitsiz konumlarının sorgulanmasıyla birlikte, “Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği” ve “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği” şeklinde kullanımlar yaygınlaşmıştır. Toplum ve kültür tarafından belirlenen cinsiyet eşitsizliklerini, eşitsiz güç ilişkilerini anlamak için de kullanılan bir kavram olan toplumsal cinsiyet ve beraberindeki güç ilişkileri, toplumun aile, eğitim, iş yaşamı, din vb. tüm kurumlarında sürekli yeniden üretilir.^[19]

Toplumsal cinsiyet, ailedeki sosyal etkileşim ve öğrenimlerle kazanılmaya başlar. Örneğin, oyuncaklar, kitaplar ve televizyon programları çocuğun toplumsal cinsiyet rollerine ilişkin algısını şekillendirir.^[20] Kızlar bebeklerle, mutfak araç gereçleriyle, ev içi işlerde kullanılan malzemelerin oyuncaklarıyla vb. oynamaya yönlendirilirken; erkekler arabalarla, tamirat malzemeleriyle, silahla vb. oynamaya yönlendirilmektedirler. Renkler (pembe, mavi) cinsiyet ile bütünleştirilmektedir.^[20] Ders kitaplarında da anneler evi temizleyen, yemek yapan, çamaşır ve bulaşık yıkayan, çocuklarına bakan birisi olarak tanıtılırken erkekler ise karar veren, ailenin reisi ve evin giderlerini karşılamakla görevli birisi olarak gösterilmektedir.^[21] Bunlar geleneksel cinsiyet rollerine dair örnekler arasındadır.

Cinsiyet ayrımcılığı, bir kişinin cinsiyeti nedeniyle temel insan haklarından yararlanmasını engelleyen her türlü ayrımcılığı ifade eder.^[22] Kişinin cinsiyetine dayalı olarak eşit olmayan veya dezavantajlı muamelelerden oluşur ve cinsiyetine, cinsiyet kimliğine veya cinsiyet ifadesine dayalı taciz/ayrımcılığı da içerebilir.^[23] Cinsiyet ayrımcılığı, her yaştaki, her cinsiyetten bireyi olumsuz şekilde etkileyebilir ve eğitim, istihdam, sağlık hizmetleri ve siyasi katılıma eşit olmayan erişimden cinsel tacize ve şiddete kadar çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir.^[22] Bireylerin eğitim, istihdam, sağlık hizmetleri, siyasi katılım ve diğer alanlarda fırsatlara erişimini sınırlayarak, onların yaşam kalitesinin olumsuz yönde etkilenmesine sebep olur.^[24]

Geleneksel cinsiyet rollerine bağlılık ve buna ilişkin olarak kız ve erkek çocuklarına biçilen değerin farklılaşması, bu çocuklara gösterilen muamelelerin de farklılaşmasına yol açmaktadır. Özellikle ataerkil aile yapısının baskın olduğu toplumlarda, hemen her alanda bu farklılaşma kız çocuklarının aleyhine gelişmektedir. Bu alanların en başında ise eğitim gelmektedir.^[25] Yoksulluk, coğrafi izolasyon, azınlık statüsü, engellilik, erken evlilik ve hamilelik, cinsiyete dayalı şiddet ve kadın ile erkeğin statüsü ve rolüne ilişkin geleneksel tutumlar, çocukların ve gençlerin eğitime katılım haklarını kullanmalarını engelleyen birçok engel arasındadır.^[26] Eşit olmayan maaşlar ve terfi olanaklarındaki sınırlar, kadın istihdamını etkilemektedir. Bu duruma karşı “Eşit işe eşit ücret” talepleri dile getirilmektedir. Kadınlar ve erkekler arasında var olan ücret eşitsizlikleri, 1980 ve 1990’lardan itibaren imalat sanayi üretiminin daha düşük maliyet ve ücret düzeylerine sahip yoksul ülkelere kaymasıyla yeni bir boyut kazanmıştır.^[13] Bir zamanlar iş bulabilen kadınlar işlerini kaybetmeye başlamasında bu sektörlerde erkek işçilerin yoğunluklu olarak çalışması ve nitelikli olarak görülen teknolojinin makine kullanım becerisi talep etmesidir; kadın emeği bu donanıma sahip olmadığı gerekçesiyle niteliksiz olarak kabul edilip bu alanlardan dışlanmaktadır.^[13]

Cinsiyet rolleri stereotipleri, geleneksel ve eşitlikçi roller olarak ele alınmakta; kadının geleneksel rolleri ev işlerinden ve çocuklardan sorumlu olma, iş hayatında aktif olamama vb. iken, erkeklerin ev reisliği ve evin geçimini sağlama vb. rolleri bulunmaktadır.^[27]

Uluslararası Çalışma Örgütü'nün Dünya İstihdam ve Sosyal Görünüm Eğilimleri 2020 raporunda, stereotipleşmiş kadın tabusu dolayısıyla kadın ebeveynlerin veya ebeveyn olma ihtimali yüksek görülen kadın adayların iş başvurularında yüksek oranda elendiği bilgisi sunulmuştur.^[28]

Erkeklerin kadınlara göre üstünlükleri, avantajları ve iktidarı üzerine kurulu olan erkek egemen sistemde, erkeklerin kadınlara sistematik olarak uyguladıkları şiddet şekli, “Kadına Yönelik Şiddet” olarak tanımlanmaktadır. Erkekler güç göstermek, kontrol etmek, cezalandırmak, öfke boşaltmak amacıyla şiddet içerikli davranış biçimleri sergilemektedirler.^[13] Şiddet biçimleri arasında fiziksel şiddet, sözel şiddet, ekonomik şiddet, psikolojik şiddet, dijital şiddet, flört şiddeti, ısrarlı takip, cinsel şiddet, cinsel taciz sayılmaktadır.^[13] Kadına yönelik şiddet, taciz ve tecavüz, namus cinayetleri, bekaret kontrolü gibi nedenlerle kadınlar mağdur olmaktadır.^[13]

Türkiye’de 1987 yılında kadına yönelik şiddete karşı Dayağa Karşı Kampanya düzenlenmiştir. 4 Nisan 1987’de Çankırı’da hakim Mustafa Durmuş’un verdiği “Kadının sırtından sopayı, karnından sıpayı eksik etmeyeceksin.” şeklindeki karar İstanbul ve Ankara’da protestolara yol açmıştır.^[13] Ülkede, 2012 yılında 6284 Sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun yürürlüğe girmiştir.^[13] Kadın Cinayetlerini Durduracağız Platformu verilerine göre, 2022 yılında Türkiye’de erkekler tarafından 334 kadın öldürülmüş, 245 kadın şüpheli şekilde ölü bulunmuştur.^[29] Türkiye’de kadına yönelik şiddetten ölen kadınların anısını yaşatmak üzere “Anıt Sayaç” internet sitesi yayına alınmıştır.^[30]

İzlanda, 2017’de hem kamu hem de özel sektördeki işverenlerden cinsiyet, etnik köken, cinsel eğilim ya da milliyete bakılmaksızın eşit işe eşit ücret ödemelerini bir sertifikayla kanıtlamalarını zorunlu kılan ilk ülke olmuştur.^[31]

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 2009 yılında başlatılan “Özel Sektör için Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Mührü” uygulaması, bir firmadaki tüm uygulama planları ve programlama süreçlerinde toplumsal cinsiyet eşitliği bakış açısının hayata geçirilmesini amaçlar. Çok sektörlü işbirliğiyle oluşturulan ve uluslararası normlara dayanılarak şekillendirilen küresel standartların hayata geçirilmesi sonunda, sertifika programını başarıyla tamamlayan katılımcı şirketler, Eşitlik Mührü ile ödüllendirilir.^[32]

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün 2013-2016 arasında kadın istihdamını artırmayı ve kadınların iş hayatında daha iyi koşullara erişmelerini hedefleyen "Kadınlar İçin Daha Çok ve Daha İyi İşler: Türkiye’de Kadınların İnsana Yakışır İşlerle Güçlendirilmesi" projesini gerçekleştirmiştir.^[33]

Türkiye üniversitelerinde 2007'den itibaren cinsel şiddetle mücadele birimleri (CTS) kurulmaya başlanmıştır. ilk girişim, 2007 yılında Sabancı Üniversitesi’nde “Cinsel Tacize Karşı Önlem ve İlkeler Belgesi”nin yayımlanması ve bu alanda çalışmak üzere Cinsel Tacize Karşı Komitenin kurulmasıdır. 2011 yılında Ankara Üniversitesi'nde ve 2012 yılında Boğaziçi Üniversitesi'nde kurulan birimler ise devlet üniversitelerindeki ilk girişimlerdir. 2021 yılı itibarıyla sayıları yirmiyi aşan bu birimlerin oluşturduğu bir Cinsel Taciz ve Saldırıya Karşı Üniversitelerarası İletişim Ağı (CTS Ağı) mevcuttur.^[34] 2015 yılında, sosyolog Yıldız Ecevit’in de katkılarıyla Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Tutum Belgesi, YÖK Genel Kurulu’nda kabul edilmiştir.^[35] Boğaziçi Üniversitesi Yaşamboyu Eğitim Merkezi (BÜYEM), Toplumsal Cinsiyet Eşitliği konusundaki farkındalık yaratmak, kadını güçlendirmek ve adaletsizliği ortadan kaldırmak için eğitimler ve projeler düzenlemektedir.^[36]

Vikikaynak'ta Toplumsal cinsiyet eşitliği

ile ilgili metin bulabilirsiniz.

Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye Dair Avrupa Konseyi Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler kadınların siyasal haklarına ilişkin sözleşme, Anayasa Mahkemesi'nin kadınların evlenmeden önceki soyadlarına ilişkin kararı, toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamında bazı hukuki kazanımlar olarak gösterilebilir.^[37]

BM Kadın Birimi (UN Women), toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlenmesi için çalışan organizasyonlardan birisidir. Kurum, haklarını küresel ölçekte savunduğu kadınlar ve kız çocuklarının ihtiyaçlarının tüm dünyada karşılanmasına yönelik ilerlemeyi hızlandırmak için kurulmuştur.^[38]

Avrupa Kadın Lobisi (European Women’s Lobby), Avrupa Birliği’ndeki en büyük şemsiye kuruluş olarak 1990’da kurulmuştur ve 2000’den fazla kadın örgütü bünyesi altında bulundurmaktadır.^[39]

Avrupa Cinsiyet Eşitliği Enstitüsü (EIGE), AB’ye eşitliği sağlama, cinsiyetçilik, geçmişte cinsiyete dayalı ayrımcılık gibi konularda yardımcı olmayı ve destek vermeyi hedeflemektedir.^[40]

2013 yılında Avrupa film endüstrisinde çalışan bir grup kadın tarafından kurulan EWA Network, film endüstrisinde çalışan kadınlara karşı yapılan haksızlık ve eşitsizlik karşısında çalışmalar yürütmektedir.^[41]

25 Ekim 1990 tarihinde Türkiye’de Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü kurulmuştur.^[14]

Kadına yönelik şiddete karşı kadın dayanışmasını gerçekleştirmek ve birlikte mücadele etmek için Türkiye’deki kadın hareketinin kurduğu ilk bağımsız kurumlardan bazıları şunlardır: Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı (1990), Kadın Dayanışma Vakfı (1991), Kadının İnsan Hakları – Yeni Çözümler Derneği (1993), KAMER (Kadın Merkezi) (1997). Ayrıca 1997’de kadınların politikaya katılma ve seçilme oranını arttırmak amacıyla KA-DER ( Kadın Adayları Destekleme Derneği).^[13]

1970’li yılların ikinci yarısından itibaren “erkekler” ve “erkeklikler” üzerine yapılan eleştirel çalışmalar, farklı disiplinlerden gelen akademisyenlerin ve aktivist grupların katkılarıyla giderek genişleyen bir literatürün ortaya çıkmasını sağlamıştır.^[42]

Feminist hareketler, sosyal bilimlerde kadın çalışmalarının gelişimini etkilemiştir.^[13]

1980’lerde başlayan kentsel feminizm hareketleri, kadınların kentteki dezavantajlı durumunu incelemeye ve bu alanda akademik metinler ortaya koymaya başlamıştır.^[13]

1987 yılında yayınlanan Duygu Asena’nın ilk kitabı Kadının Adı Yok, “cinsellik, kadın erkek eşitliği, ataerkillik, feminizm ve kadının iğdiş edilmesi” gibi konulara değinmesi yönüyle önemli bir kitaptır.^[43]

• Feministler listesi
• Feminizm
• İş Hayatında Kadın
• Toplumsal cinsiyet
• Toplumsal cinsiyet kalıp yargısı
• Toplumsal cinsiyet sosyolojisi
• Toplumsal cinsiyet araştırmaları
• Toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme