Toplum 5.0

Toplum 5.0 ya da bir başka deyişle ‘‘süper akıllı toplum’’, dijitalleşme ve yapay zekânın toplumsal yaşamdaki etkilerinin her yönüyle değerlendirildiği, insanların makine ve robotlarla ilişkisinin en verimli biçimde sağlandığı, büyüme ve kalkınmayı amaçlayan bir toplum modelidir.

Toplum 5.0’ın merkezinde insan ve insanın yaşam kalitesi yer almaktadır. Toplum 5.0 ideali gelecekte meydana çıkabilecek gelişmelerin toplumsal yaşam üzerindeki etkilerini de göz önünde bulunduran oldukça geniş ve derin bir bakış açısına sahiptir. Bu bakış açısının dayanak noktası, teknolojik yenilikleri topluma en verimli şekilde entegre etmek, toplumsal sorunlara çözüm üretmek ve teknolojiyi insanların çıkarları doğrultusunda kullanarak toplumun refah seviyesini artırmak suretiyle insan merkezli bir toplum meydana getirmektir.

Yirminci yüzyılın sonlarına doğru nesnelerin interneti (internet of things), yapay zekâ ve robotik gibi dijital teknolojilerin ortaya çıkması ve bu teknolojilerin dünya çapında uygulanabilir hale gelerek, küresel çapta bir işlerlik kazanması (ya da birçok ülke ve toplum tarafından potansiyel olarak uygulanabilir olması) sosyal ve iktisadi yaşamda bir değişim ve dönüşüm süreci başlatmıştır. Bu değişim-dönüşüm süreci Almanya’da Endüstri 4.0 kavramı ile tanımlanarak somut hale getirilmeye çalışılırken, Japonya’da dijital dönüşüm çağının birey merkezli ‘‘süper akıllı toplum’’ felsefesi üzerine inşa edilmesi gerektiğini düşünenler ise Toplum 5.0 kavramını geliştirmişlerdir.

Toplum 5.0 kavramı ilk olarak Japonya’nın 5. Bilim ve Teknoloji Temel Planı’nda dile getirilmiştir. Organizasyon sırasında bu kavram, siber alan (sanal dünya) ve fiziksel alanın (gerçek dünya) tümleşik hale getirilmesiyle gelecekte şekillenmesi istenilen toplum modeline işaret ettirilmiş, ulaşılması amaçlanan bu ideal toplum modeli de ‘‘süper akıllı toplum’’ ifadesiyle tanımlanmıştır. Süper akıllı toplum kavramı ise ‘‘ürünlerin ve hizmetlerin ihtiyaç duyan bireylere, ihtiyaç duydukları ölçüde ve zaman diliminde iletildiği; cinsiyet, yaş bölge gibi farklılıkların dikkate alınarak, bu farklılıklar doğrultusunda toplumu oluşturan her bireyin yüksek kalitede hizmet alabildiği bir toplum’’ şeklinde açıklanmıştır.

Toplum 5.0 kavramının daha geniş kitlelere ulaşması, tartışılmaya başlanması ve küresel çapta literatürde yer edinmesi 2017'de Almanya’nın Hannover şehrinde düzenlenen global ölçekte geniş katılımcı yelpazesine sahip, en kapsamlı teknoloji ve ticaret fuarlarından biri olan CeBIT’de Japonya başbakanı Shinzō Abe’nin verdiği demeç sırasında, Toplum 5.0 kavramının önemine dair yaptığı vurguyla vuku bulmuştur. Shinzō Abe’nin konuşması sırasında Toplum 5.0 kavramının üzerinde durması, katılımcılar başta olmak üzere, bu kavramın geniş kitleler tarafından bilinirlik kazanmasına ve benimsenmesine olanak sağlamıştır.^[1]

Japon Ekonomik Organizasyonlar Federasyonu, Toplum 5.0’ın tarihsel bir zemin üzerine oturtulup gelişim sürecinin bütünüyle analiz edilebilmesi amacıyla, ilk insandan bugüne kadar gelinen tarihsel süreci beş farklı döneme ayırarak ele almaktadır. Bu bağlamda Toplum 5.0 evresine gelinene kadar insanlık tarihi sırasıyla; Toplum 1.0, 2.0, 3.0 ve günümüzde hala geçerliliğini korumakta olan Toplum 4.0 (bilgi toplumu) olarak adlandırılan evrelere tanık olmuştur.^[2][3]

Tabiat ile uyum içerisinde yaşayan avcı toplayıcı insan gruplarını ifade etmek için kullanılan terimdir. M.Ö yaklaşık 13.000’e kadar insanların küçük topluluklar ya da kabileler biçiminde avcılık, balıkçılık ve bitkilerin doğadan elde edilmesiyle yaşamlarını sürdürdükleri bilinmektedir. Bu toplum yapısında insanların gereksinim duydukları maddi mallar, av silahları, inşaat aletleri, tuzaklar ve pişirme aletleriyle sınırlı olduğundan dolayı toplumun üyeleri arasında sahip olunan maddi varlıkların sayısı ve çeşidi bakımından pek az fark bulunmaktadır. Bu bağlamda bu tür toplumlarda daha az eşitsizliğe rastlanır ve belirgin bir zengin-yoksul ayrımı yoktur. Topluluğu oluşturan insanlar arasındaki konum farklılıklarının cinsiyet ve yaş (deneyim) olmak üzere iki temel değişkenle sınırlandığı bu toplum yapısı uygarlık tarihinin başlangıcı olarak değerlendirilmektedir.

M.Ö 13.000’li yıllarda başlayarak, M.S 1700’lü yılların sonuna kadar uzanan süreçte, tarımsal üretime, artan organizasyon ve ulus inşasına dayalı grupların toplum yapısına verilen terimsel ifadedir. Bu tür toplumların ekonomisi tarıma dayalıdır ve nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe çalışmaktadır. Bu nedenle bu toplum yapısında refah düzeyi ekin yetiştiriciliğinden bağımsız olarak düşünülemez. Yerleşik hayata geçiş, hayvancılık faaliyetleri ve hayvanların evcilleştirilmeye başlanması bu toplum yapısında meydana gelen önemli gelişmeler arasında yer almaktadır.

Sanayileşmenin, sanayi devrimi yoluyla teşvik edilmesini sağlayan ve bu gelişmeler ışığında seri üretimin mümkün kılındığı bir toplum yapısına karşılık gelmektedir. Sanayi toplumu kavramı, İngiltere’de 1700’lerin ikinci yarısında başlayarak, 1800’lerin başına dek süren endüstrileşme süreci ile bu sürecin toplumsal yaşamda meydana getirdiği değişimler neticesinde kullanılmaya başlanmıştır. Endüstrileşmenin toplumsal yaşamda meydana getirdiği değişimler arasında; üretimin fabrikalarda yapılır hale gelmesiyle birlikte ev ve işyerinin birbirinden ayrılması, artan iş bölümü, fabrikalardan kaynaklı olarak kent yapısının değişmesi ve burjuvazinin toplumun üst ve saygın bir kesimi olarak ortaya çıkması bulunmaktadır.

Bilgi ağlarını birleştirerek katma değer sağlayan bir toplum yapısını ifade etmektedir. 1900’lü yılların sonuna doğru bilgisayarların ortaya çıkması ve gelişen bilişim teknolojileriyle birlikte artan enformasyon paylaşımı Toplum 4.0 kavramının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu toplum yapısında ekonomi enformasyon temellidir ve üretim maddi mallardan ziyade bilgiyi yaratan, kullanan ve saklayan elektronik cihazlar ile bilgisayara odaklanmıştır.

İnsanlığın tarihsel süreçteki beşinci dönemi olarak değerlendirilen Toplum 5.0, Toplum 4.0 yapısı üzerine kurgulanmıştır. Toplum 5.0, teknolojinin insanlığın yararına kullanıldığı, refah seviyesi yüksek, insan merkezli bir toplum yapısını ön görmektedir.

Toplum 5.0 birey ve toplumu merkeze alması bakımından Endüstri 4.0’dan ayrılmaktadır. Endüstri 4.0'ın sanayi devrimi sonrası ortaya çıkması ve dolayısıyla endüstriyel faaliyetlere odaklanıyor olması, odak noktası sosyal refah ve bireylerin mutluluğu olan Toplum 5.0 ile arasındaki en temel farktır. Toplum 5.0’ın ortaya koyduğu yeni gelişmelerin başında, gerçek dünya ile sanal dünyanın tamamen bütünleşmiş hale getirilmesi gelmektedir. İçerisinde bulunduğumuz bilgi toplumunda, birbirinden bağımsız kaynaklardaki enformasyonların sistemler arası entegrasyonunun zayıf olduğu görülmektedir. Çok büyük bir hızla artmakta olan veri hacmi, büyük bir bilgi kirliliğini de beraberinde getirmekte ve bu durum mevcut veri havuzu içerisinde ihtiyaç duyulan bilgilerin bulunmasını ve analiz edilmesini zorlaştırmaktadır. Toplum 5.0 ile şimdiye kadar fonksiyonlarını birbirlerinden bağımsız şekilde gerçekleştiren ‘‘nesneler (things)’’ ile ‘‘sistemler’’ siber alan aracılığıyla birbirlerine bağlanarak tümleşik bir yapıya bürüneceklerdir. Bu kapsamda çeşitli alanlarda işlev gören farklı sistemlerin otomasyon yoluyla birbirleriyle bütünleşik halde çalışmaları planlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda yapay zekâ, nesnelerin interneti ve büyük veri gibi mevcut teknolojilerin aktif olarak kullanılması söz konusudur.^[1]

Günümüz bilgi toplumunda, bireyler siber ortamda çeşitli veri tabanlarına internet aracılığıyla erişerek bilgi, aramakta ve bu bilgileri analiz etmektedir. Toplum 5.0 ideallerinin gerçekleştirilmesiyle, siber alandaki büyük veriler yapay zekâ tarafından hızlıca analiz edilecek ve elde edilen sonuçlar fiziksel alandaki kullanıcılara geri bildirim olarak iletilecektir. Toplum 5.0’ın sunduğu tüm yeni gelişmeler şimdiye kadar çözüm aranan fakat henüz herhangi bir çözüm bulunamamış toplumsal problemlere yenilikçi, insan temelli ve kalıcı çözümler getirerek teknolojinin merkeze alındığı dünya düzeninden insan odaklı bir dünya düzenine evrilme amacı taşımaktadır.^[4]

Japonya tarafından bir büyüme ve kalkınma stratejisi olarak tanımlanan Toplum 5.0’ın benimsenerek hayata geçirilebilmesi ve bu strateji kapsamında, orta ve uzun vadeli büyümenin sağlanabilmesindeki ana etmen; Endüstri 4.0’ın beraberinde getirdiği nesnelerin interneti, yapay zekâ, robotik ve büyük veri gibi yeni teknolojilerin endüstriye ve sosyal yaşama entegre edilebilmesinden geçmektedir. Japonya bu hedef doğrultusunda üzerinde durulması gereken beş stratejik alan belirlemiştir:

1. Sağlıklı yaşam süresinin uzatılması
2. Hareketlilik (mobility) devriminin gerçekleştirilmesi
3. Yeni nesil tedarik zincirinin oluşturulması
4. Uygun altyapının geliştirilmesi
5. Finansal teknolojinin geliştirilmesi

Toplum 5.0 hedeflerinin gerçekleştirilmesinde aşılması gereken bazı engeller bulunmaktadır. Aşılması gereken bu engellerden bazıları arasında; yazılım entegrasyonu ve yükseltmesi, iş ağlarının karşılıklı olarak birlikte çalışabilmesi, gerçek zamanlı süreçler ve uygulamalar ışığında senkronizasyon ve daha da önemlisi güvenlik yer almaktadır.