İçeriğe atla

Tonyukuk

Bilge Tūnyokuk
Eski Türkçe:
Çince: 暾欲谷
Bilge Tūnyokuk Boyla Baga Tarkan
İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı
Doğum646
Ölüm726
Çocuk(lar)ıİl İtmiş Bilge Kağatun
HanedanAşide
DiniTengricilik
MeslekDevlet adamı

Tūnyokuk[1] (Eski Türkçe: , Çince: 暾欲谷; Pinyin: tūnyùgǔ, Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam: Bilge Tūnyokuk Boyla Bağa Tarkan,[2] Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724), Göktürk Kağanlığının yabgusudur.[3] "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir.[4] Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[5]

Ayrıca Tūnyokuk, Çin kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermediği ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir.

Orhun Yazıtları

Ana madde: Tonyukuk Yazıtı

Orhun Yazıtlarında ismi olarak yazılmıştır.[6] Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizide şöyle yazılmıştır;

"Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç[7] ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'a bağlı idi.)

Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kül[8] tigin[9] dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve gökten olmuş" şeflerden biri değildir.

Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulunabilir. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu.

Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. yüzyılda (1893), Danimarkalı Türkolog Wilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir.

Çin Kaynakları

Orhun yazıtlarından sonra Tonyukuk hakkında bir diğer kaynak da Tang dönemi Çin yıllıklarıdır. Tonyukuk, Kapgan Kağan'ın yönetimi esnasında strateji ve planlamadan sorumlu üst düzey bir devlet görevlisiydi. Kül Tigin amcası Kapgan'ın ölümü sonrası amcaoğlu İnel Kağan'a bir darbe düzenleyerek kardeşi Bilge'yi kağan ilan etti. Kapgan ve İnel kağan dönemlerinde görev alan birçok devlet adamı bu yönetim değişikliği sırasında azledildi ya da öldürüldü. Ancak Tonyukuk kızı Bügü Hatun'un Bilge Kağan'la evli olması nedeniyle kağanlığa hizmet etmeye devam etti ve itibarını korudu. Tonyukuk, Bilge Kağan devrinde Bilge Kağan'ı Budizm dinini yayma ve yerleşik hayata geçme düşüncelerinden vazgeçirmiştir.[10]

Ayrıca bakınız

Notlar

  1. ^ Tūn Yokuk "başvezir, ilk vezir" anlamına gelmektedir. İlk öğe olan tūn uzun ünlülü olup "ilk; (metaforik) baş, vb." anlamındadır. Yokuk ise bir unvan olup, Geç Orta Çince (JTS) jywk-kəwk 欲谷 olarak geçmiştir. GOÇ Yù-gǔ shè 欲谷設 ‘Yokuk Şad’ biçimi bu adın Eski Türkçede aslında bağımsız bir unvan olduğunu kanıtlıyor.[1] 9 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ 毗伽暾欲谷裴羅莫賀達干
  3. ^ halktan olup hakandan iki derece aşağıda bulunan kişiye verilen ongun (unvan).
  4. ^ André Wink. Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World. Brill Academic Publishers, 2002. ISBN 0-391-04173-8. Page 65.
  5. ^ Findley, Carter Vaughin. The Turks in World History. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-517726-6. Page 38
  6. ^ Kurallı Orhun Abecesi ile yazılmıştır
  7. ^ Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280
  8. ^ eski Türkçe: kül, şu savda yazılmıştır: kül ürkünçe köz ürse yik
  9. ^ eski Türkçe: prens demektir.
  10. ^ Ahmet Taşağıl (2004), Göktürkler III, Türk Tarih Kurumu Yayınları

Kaynakça

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Orhun Yazıtları</span> 8. yüzyıla tarihlenen Göktürk yazıtları

Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Eski Türkçe (𐰆𐰺𐰴𐰣∶𐰖𐰔𐱃𐰞𐰺𐰃) olan, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile II. Köktürk Kağanlığı döneminde Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır. Birçok kişi ilk Türkçe yapıt olarak bilse de ilk Türkçe yapıt Çoyr Yazıtıdır. Orhun yazıtları Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler verdiği gibi Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel ögeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.

Kapgan Kağan ya da Kapağan Kağan, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanıdır.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 4. Kağanı

Bilge Kağan Resmi unvan: "Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kağan" :Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kağanlarındandır. Türk tarihinin en önemli figürlerinden biri olarak değerlendirilir.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin</span> İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yöneten devlet başkanı

Kül Tigin veya Köl Tigin, d. 684 - ö. 27 Şubat 731), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nı ağabeyi Bilge Kağan ile birlikte yöneten devlet başkanıdır. Kül Tigin, devletin askerî kanadını yönetiyordu.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun Vadisinde diktirilmiş yazıt.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Bilge Kağan Yazıtı veya Bilge Kağan Kitabesi, Türk dilinin en eski yazıtlarındandır. Orhun Yazıtları olarak bilinen yazıtlardan biridir.

<span class="mw-page-title-main">Tonyukuk Yazıtı</span> 8. yy’da yazılmış Göktürk Yazıtları’nın bir parçası

Tonyukuk Yazıtları ya da uluslararası literatürdeki adıyla bulunduğu yere nisbetleBain Tsokto Yazıtları, Orhun Irmağı vadisinde 8. yüzyılda yazılıp dikilmiş olan Göktürk Yazıtlarından birisidir. Moğolistan'ın başkenti Ulan Bator'un ilçesi Nalayh'ta Bayan Tsokto adlı yerde bulunmuştur.

GökTürkçe, Göktürk Türkçesi, Köktürk Türkçesi veya KökTürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı</span> 7. ve 8. yyde hüküm sürmüş Türk devleti

İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Çin egemenliğine giren Göktürkler Kutluk Kağan zamanında yeniden bağımsızlığına kavuştu. Bu yüzden bu devlete "Kutluk Devleti" de denir.

Basmil veya Basmıl göçebe bir Türk boyu 7.- 8. yüzyıllarında Cungarya Havzası denilen bölgede yaşamışlardır. Basmiller Doğu Türk Kağanlığı zamanında çok önemli rol oynamışlardır hatta bir devir Kağanlar bu boydandır. Göktürk Kağanlığına karşı direnmişlerdir. Ancak belli bir süre sonra yok olup, öbür Türk kavimleriyle karışmışlardır. Güçlü bir boy olan Basmiller, tarihe izlerini fazla bırakamamışlardır. Bugünkü Türk cumhuriyetlerinde Basmiller'in hâlâ yaşadığı konusunda bir delil yoktur. Ancak bugünkü Türk boylarının içinde Basmil boyuyla karışmış olan mutlaka bulunur. Çünkü bir halk ya da boy ancak karışarak ve asimile olarak yok olabilir.

İlteriş Kağan, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu. Bilge Kağan ve Kül Tigin'in babasıdır. M.S. 681-693 yılları arasında egemenlik yapmıştır. 2022'de kendisi adına yazılan bir yazıt bulunmuştur.

Doğum tarihi bilinmeyen İnel Kağan, Kapgan Kağan'ın küçük oğlu idi. İnel Kağan, 698 yılında Türgişler ile yapılan Bolçu Savaşı'nda bir komutan olarak yer aldı. İnel Kağan, 699 yılında babası Kapgan Kağan tarafından On-oklar üzerine Küçük Kağan unvanı ile yönetici olarak atandı. 711 – 712 yıllarında Müslümanların Maveraünnehir'i fethi sırasında Arapları Maveraünnehir'den çıkarmak için düzenlenen askeri sefere katıldı. 714 yılının şubat ayında ağabeyi Tonga Tigin ile birlikte Beşbalık'ı kuşatan İnel Kağan başarısız oldu ve bu kuşatma ağabeyinin ölümü ile sonuçlandı. İnel Kağan, babası Kapgan Kağan'ın 22 Temmuz 716 tarihinde, Bayırku Seferi dönüşünde suikaste uğrayıp öldürülmesinden sonra Türk Toyu tarafından kağan olarak ilan edildi. Ancak birkaç ay süren kağanlığı süresince, Göktürk Kağanlığı'na başkaldırmış olan boylar konfederasyonu ile mücadele edemediğinden dolayı kutun kendisinden alındığı bahane edilerek amcasının oğlu Kül Tigin tarafından yapılan askeri bir darbe ile yakınları, destekçileri ve akrabaları ile birlikte 717 yılının şubat ayında idam edildi.

<span class="mw-page-title-main">Çoyr Yazıtı</span> 7. yüzyılda oluşturulmuş ilk Türk yazıtı

Çoyr Yazıtı, Çöyr Yazıtı ya da Çoyren Bengi Taşı, İkinci Göktürk Kağanlığı dönemi, 7. yüzyılda 6 dizelik bir bengi taş olarak dikilmiş şimdiye dek bulunan en eski Türk yazıtıdır. Moğolistan’ın Dornogovı aymağı (köy) Çöyr demiryolu istasyonundan 15 km kuzeydoğu yönünde, Urga-Kalgan yolunun doğusunda, Sansar-Ula dağının güney eteklerindeki kurgan yerinde 1928’den önce Jamtsarano Tseeveen ve Sendsüren tarafından bulunmuştur. 682-691 yılları arasına ait olduğu düşünülür. Kimi görüşlere göre Çoyr yazıtı, Türkler'e ait en eski metinler olarak kabul edilen Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarından daha eski olup; Türkçenin tarihlendirilen en eski yazıtıdır.

<span class="mw-page-title-main">Yollıg Tigin</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 5. Kağanı

Yollıg Tigin ya da tahta oturduktan sonraki adıyla Ay Kağan, Türkçenin Tonyukuk'tan sonra bilinen ilk yazarı ve İkinci Göktürk Kağanlığı'nın 5. kağanıdır. Bir Göktürk hükümdarı olmasına rağmen Türkiye Türkçesinde "Ay Kağan" değil "Yollıg Tigin" olarak bilinir. Bunun nedeni henüz bir tigin (prens) iken yazdığı Göktürk Yazıtları'nda "Yollıg Tigin" adını kullanmasıdır. Tonyukuk Yazıtı ile birlikte Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtları; Türk siyasi tarihinin dayandırıldığı ilk Türkçe belgeler olduğu için, Yollıg Tigin; hükümdarlığından çok sanatçı yönüyle ön plana çıkmıştır.

Bolçu Muharebesi, 711'de Göktürk Kağanlığı ile Türgişler öncülüğündeki ittifak kuvvetleri arasında gerçekleşen muharebedir. Muharebe, kesin Göktürk zaferiyle sonuçlanmıştır.

Bayırku seferi, Kapgan Kağan'ın Dokuz Oğuzlardan Bayırkular üzerine düzenlediği ve zaferle sonuçlandırdığı son seferidir.

Ming Şa Savaşı, 17 Ocak 707 tarihinde Kapgan Kağan komutasındaki Göktürk ordusu ile Çaça Sengün komutasındaki Tang ordusu arasında gerçekleşmiş bir savaştır.

Tang imparatoriçesi Wu Zetian'ın kurduğu Zhou Hanedanlığı ve İkinci Göktürk Kağanlığı arasındaki savaşlar 693 yılında Kapgan Kağan ve Aygucı Tonyukuk'un Büyük Kuzey Çin akını ile başlamıştı. Bu Göktürk - Tang savaşının çeşitli nedenleri vardı. Bunların başında Kapgan Kağan'ın devleti güçlendirip büyütme isteği geliyordu. Kapgan Kağan'ın bir kızını Wu Zetian'ın yönetimden uzaklaştırdığı Tang Hanedanı'ndan bir prensle evlendirmek istemesi, ancak Wu Zetian'ın bu isteği geri çevirip kendi ailesinden birini güvey adayı olarak göndermesi savaş için yeterli gerekçeyi yaratmıştı. Yapılan birçok akından sonra 701 ya da 702 yılında yani Kül Tigin 16 yaşındayken, Göktürk ordusu Kuzey Çin'deki Kansu bölgesinin kuzeydoğusuna bir akın düzenledi. Lev Nikolayeviç Gumilyov ile Giraud bu akının Maveraünnehir'e yapıldığını ileri sürmektedirler ancak bu seferin Kansu - Ordos'a yapıldığı açıktır.Bu sefere Kül Tigin ve Bilge Şad da katılmışlardı. Orhun Yazıtları'nda Iduk Baş olarak geçen yerde Göktürk ordusu, Ong Tutuk komutasındaki beş tümenlik bir Zhou ordusuyla savaştı. Kül Tigin yaya olarak saldırdı, Ong Tutuk'un silahlı kayınbiraderini kendi elleriyle tutup (yakalayıp) Kapgan Kağan'a sundu. Ardından Zhou ordusu bozguna uğratılarak yok edildi. Bu savaştan sonra altı yıl boyunca büyük çarpışmalar yapılmamıştır ancak küçük çaplı akınlar sürdürülmüştür.

Küçlüğ Bilge Hatun, yılları arasında yaşamış bir Göktürk hatunudur. Normalde Küçlüğ Bilge Hatun ile ilgili, kaynaklarda hiçbir bilgi geçmez. Ancak Fransız Türkolog Édouard Chavannes, Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri adlı eserini yazarken bu hatunun mezar yazıtını bulmuştur. Adına yazıt dikilen bu kişinin babası, elbiselerini sağ tarafa ilikleyenlerin (Göktürklerin) ulu kağanı Kapgan Kağan'dır. Küçlüğ Bilge Hatun, babası Kapgan Kağan'ın Bayırku Seferi dönüşünde suikaste uğrayıp öldürüldüğü ve Göktürklerin büyük kargaşalara sürüklendiği yıllarda, kocası ile birlikte Tang Hanedanlığı'na sığındı. Küçlüğ Bilge Hatun'un kocası yasaları ihlal ettiği için hapsedildi. Kendisi de öldürülecekti ki Tang imparatoru tarafından affedildi ve saraydaki hizmet eden odalıkların başına getirildi. Küçlüğ Bilge Hatun, daha sonra Tang imparatorundan özel izin alarak ağabeyi Mo Tigin'in malikanesine döndü. Kendisine ipekli kumuşlar ve şahsı tarafından kullanılacak giysiler de verildi. Daha sonra Tang imparatoru, Küçlüğ Bilge Hatun'u, amcasının oğlu ve Otuz Aşiretin Büyük Kağanı Bilge Kağan ile evlendirmek istedi. Ancak Bilge'nin ilk eşi Pofu Hatun geçimsizlik çıkartıp Balasagun'da bulunan babası Tonyukuk'un yanına küs olarak gidince evlilik işi gerçekleşmedi.

Kutlug Kağan Yazıtı, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu İlteriş Kağan’a ait olduğu düşünülen yazıttır. 2019'da Arhangay'daki Nomgon Ovası'nda çalışmalarına başlayan Türk Akademisi ile Moğolistan Arkeoloji Enstitüsünden bilim insanları, Temmuz 2022'de başlayan çalışmalarında m.s. 700. yıla ait yaklaşık 250 metrekarelik bir kurganda yapılan kazıda keşfettikleri külliyede ağustos ayında iki yüzü Göktürkçe ve bir yüzü Soğdca yazılmış bir taş bulmuştur. Yazıtın İkinci Göktürk Kağanlığı'nı yeniden canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan adına dikildiği sonucuna varılmıştır. İlk araştırmalarda yazıtın üzerinde "Tanrı", "Türk", "Kutlug", "tümen" gibi bir dizi kelime tespit edilmiştir. "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.