İçeriğe atla

Ton (dilbilim)

Tonlu diller, tonun anlam ayırıcı nitelik taşıdığı dillerdir. Tonlama, konuşulmakta olan bütün dillerde vurgu veya konuşmaya eşlik eden duygu gibi çeşitli hususları ifade etmekte önemli olsa da, tonlu dillerin farkı bu dillerde kullanılan tonun dildeki ünlü ve ünsüz seslerle aynı düzeyde sesbirim vasfı taşımasıdır.

Dünyanın değişik bölgelerinde tonlu diller konuşulmaktadır.

Tonlu dillerin coğrafi dağılımı

Avrupa'da Norveççe, İsveççe, Litvanyaca, Limburgca, Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça ile Slovencenin kimi lehçeleri tonalite özellikleri gösterse de bunlar genelde vurgu olarak kabul edilir. Hint yarımadasında konuşulan tonal özellik gösteren bir diğer Hint-Avrupa dili de Pencapçadır.

Afrika'da çoğu Sahra altı dili (Doğu'da Swahili ve batıda Wolof dili ile Fulani hariç) tonlu dillerdir. Hausa ise Sami dillerin uzak akrabası sayılsa da, tonal bir dildir.

Doğu Asya'da pek çok dil tonludur; bunlar arasında çeşitli Çin dilleri, Vietnamca, Tayca, Lao, Burmaca sayılabilir.

Yeni Gine'deki dillerin çoğu da tonludur.

Kuzey ve Güney Amerika'daki kimi yerli dillerin de tonaliteye rastlanır. Alaska'da Na-Dené dilleri, ABD'deki Güneydoğu Amerikan (Navajo dili dahil) ve Meksika'daki Oto-Manguean diller bunlardan bazılarıdır.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Almanca</span> Batı Cermen dili

Almanca, Hint-Avrupa dil ailesine ait, ağırlıklı olarak Orta ve Batı Avrupa'da konuşulan bir Batı Cermen dili. Avrupa Birliği'nin resmî dillerinden biri ve en çok konuşulanıdır. Özellikle Almanya, Avusturya, Lihtenştayn, Lüksemburg, İsviçre'nin büyük bölümü, İtalya'nın Güney Tirol bölümü, Belçika'nın doğu kantonları, Polonya ve Romanya'nın kimi bölgeleri ve Fransa'nın Alsas-Loren bölgesinde konuşulmaktadır. Dünyanın yaygın lisanlarından biridir. Almanca içinde Fransız kelime kökenli sözcükler taşır.

<span class="mw-page-title-main">Yunanca</span> Hint-Avrupa dili

Yunanca (Yunanca: Ελληνικά Elliniká veya Eλληνική γλώσσα Ellinikí Glóssa

<span class="mw-page-title-main">Hint-Avrupa dil ailesi</span> dil ailesi

Hint-Avrupa dil ailesi, yüzlerce dil ve lehçe içeren dünyanın en büyük dil ailesi. Dünyada 3,2 milyarı aşkın kişinin anadili bu aileye ait bir dil olup, bu değer dünya nüfusunun %46'sına tekabül etmektedir. Avrupa'nın en büyük dilleri, Güney ve Batı Asya dilleri, Kuzey ve Güney Amerika ve Okyanusya'da en çok konuşulan diller Hint-Avrupa dilleridir. Ethnologue'a göre yaşayan 445 Hint-Avrupa dili bulunmaktadır ve bu dillerin üçte ikisinden fazlası (313) Hint-İran koluna bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Portekizce</span> Portekizin resmi dili

Portekizce, iki yüz milyonun üzerinde insan tarafından ana dil olarak konuşulan Hint-Avrupa dili. Dünya üzerinde en yaygın altıncı dildir. Beş kıtada konuşulmaktadır. Güney Amerika'da yaklaşık 190 milyon kişi tarafından, Latin Amerika'da ise nüfusun % 34'ü tarafından konuşulmaktadır. Hint-Avrupa dil ailesinin İtalo-Keltik alt grubunun Latin dilleri koluna bağlıdır. İspanyolcaya çok yakın olmakla birlikte İspanyolcadan daha yumuşak ve melodiktir. Sözcük hazneleri %70 ortak olsa da İspanyolcada kullanılmayan burundan seslere Portekizcede çokça rastlanır. Bu sesler aksanlı olduklarında, ã, õ harfleriyle; aksansız olduğunda ise sözcük sonuna konan m harfi ile gösterilir. İtalyanca, Fransızca ve Rumence ile de oldukça benzerlik taşır. Portekizceye en yakın dil ise İspanya’nın Galiçya bölgesinde konuşulan Galiçyaca'dır (Gallego). Dünya üzerinde yayılımı 15. ve 16. yüzyılda Portekiz'in sömürgeleştirme sürecinde hız kazanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Rusça</span> Doğu Slav dili

Rusça, Hint-Avrupa dil ailesinin Slav dilleri koluna bağlı bir dil. Rusça, Belarus ve Ukrayna dilleri ile yaşayan üç Doğu Slav dilinden biridir. Yaklaşık 260 milyon konuşanı olan Rusça dünyanın en çok konuşulan dillerinden biri olup Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova (Gagavuzya) ile kısmî olarak tanınan Abhazya, Güney Osetya, Transdinyester'de resmî dil statüsündedir. Aynı zamanda Birleşmiş Milletler'in altı resmî dilinden biri ve Uluslararası Uzay İstasyonu'nun İngilizce ile birlikte kullanılan iki dilinden biridir. Orta Asya, Kafkasya, Ukrayna ve kısmen Baltık devletlerinde lingua franca olarak kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Katalanca</span> Latin dili

Katalanca, Hint-Avrupa dillerinin Latin koluna bağlı bir dildir. İspanya'nın bazı bölgelerinde ve Andorra'da resmî dildir. Katalanca konuşanların çoğu İspanya'da yaşar.

<span class="mw-page-title-main">Çekçe</span> Çekyanın resmi dili

Çekçe, Hint-Avrupa Dilleri'ne bağlı Slav dillerinin Batı kolununa ait olan, Çek-Slovak dillerinin bir parçasıdır. Çekçe, yaklaşık 10 milyonu Çek Cumhuriyeti'nde yaşayan yaklaşık 11,5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Cermen dilleri</span> Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil grubu

Cermen dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir alt ailedir. Batı, doğu ve kuzey olmak üzere üç alt kola sahiptir; Almanca, Felemenkçe, İngilizce gibi diller batı koluna, İskandinav dilleri kuzey koluna, Gotça gibi diller ise günümüzde ölü olan doğu koluna aittir. Tüm Cermen dilleri Proto Cermence adlı proto dilden türemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Orta Doğu</span> Batı Asya, Kuzey Afrika ve Doğu Akdenizin kesiştiği yerde kalan jeografik bölge

Orta Doğu, Afrika-Avrasya'da genellikle Batı Asya'yı, tüm Mısır'ı ve Türkiye'yi kapsayan kıtalararası bir bölgedir. Terim, 20. yüzyılın başlarında başlayan Yakın Doğu teriminin yerini almak üzere daha geniş bir kullanıma girmiştir. Daha geniş "Büyük Orta Doğu" kavramı aynı zamanda Mağrip, Sudan, Cibuti, Somali, Komorlar, Afganistan, Pakistan ve bazen Transkafkasya ve Orta Asya'yı da bölgeye dahil etmektedir. "Orta Doğu" terimi, değişen tanımları konusunda bazı karışıklıklara yol açtı.

<span class="mw-page-title-main">Pencapça</span> Pakistan ve Hindistanda konuşulan bir Hint dili

Pencapça, ağırlıklı olarak Pencaplar tarafında Pakistan ve Hindistan'da yer alan Pencap bölgesinde konuşulan bir Hint-Aryan dilidir. Pakistan'daki 80 milyonu aşkın konuşuruyla ülkedeki en yaygın, yaklaşık 31 milyonluk konuşur sayısıyla Hindistan'da ise 11. en yaygın dildir. Toplam ana dil olarak Pencapça konuşan nüfusun 113 milyon kişi olduğu tahmin edilmektedir. Güney Asya dışında Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Birleşik Arap Emirlikleri'nde de önemli sayıda konuşura sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Ermenicesi</span>

Doğu Ermenicesi, bir Hint-Avrupa dili olan çağdaş Ermenicenin standartlaşmış iki biçiminden biridir. Kafkas Dağları'nda ve İran'daki Ermeni topluluğu tarafından konuşulmaktadır. Konuşanların bazılarının Ermenistan ve İran'dan Ermeni diasporasına göçünden dolayı diasporadaki bazı kişiler tarafından konuşulmaktadır; ancak Batı Ermenicesi diasporada daha yaygındır.

<span class="mw-page-title-main">Beluçça</span>

Beluçça, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri koluna ait bir dildir. İran'ın güneydoğusunda Sistan ve Belucistan, Pakistan'ın güneybatısında Belucistan eyaletleri, Afganistan'ın güney bölgelerinde ve Türkmenistan'da konuşulmaktadır. Ethnologue'a göre,8,8 milyon konuşanı olan dilin konuşurlarının 6.28 milyonunun Pakistan'da yaşadığı düşünülmektedir. İsa öncesinde Hazar ve komşu bölgelerinde hüküm süren Pers ve Med uygarlıkları ile bağı olan bir dildir. Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir kuzeybatı İran dili olan Beluçça aynı gruptan olan Farsçayla yakından ilişkilidir. Günümüzde Pakistan, Belucistan, doğu İran ve Afganistan'da konuşulmaktadır. Afganistan'da bazı bölgelerde halkın çoğunluğunun konuştuğu bölgesel dillerden biridir. Yoğun olarak konuşulduğu bölgeler için üçüncü resmi dil olarak kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Batı Ermenicesi</span> Ermenice dilinin iki standart biçiminden biri

Batı Ermenicesi, Türkiye Ermenicesi veya İstanbul Ermenicesi, bir Hint-Avrupa dili olan çağdaş Ermenicenin iki standartlaşmış biçiminden birisidir. 1915'e kadar İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde konuşulmaktaydı. Ermeni Kırımı ve dış ülkelere yapılan göçlerden dolayı bugün daha çok Ermeni diasporası tarafından konuşulmaktadır. Türkiye'de ise ancak İstanbul şehrindeki Ermenilerin küçük bir bölümü konuşmaktadır. Batı Ermenicesi Türkiye'deki Ermeni toplumunda sadece küçük bir azınlık tarafından konuşulmaktadır. Ana dili olarak Türkçenin Batı Ermenicesinin yerini almasından dolayı Türkiye'de yok olma sürecine girmiştir ve UNESCO, Türkiye'de Ermeni dilini Dünya yıllık "Atlas of the World's Languages in Danger" na eklemiştir ve burada Türkiye'de Batı Ermeni dilini "definitely endangered language" olarak tanımlamıştır.

Trak dili veya Trakça, Antik dönemlerde Güneydoğu Avrupa'da Traklar tarafından kullanılmış olan ve Hint-Avrupa dili grubuna dahil olduğu öne sürülen bir ölü dildir. Avrupa merkezli yayınlarda, Trak dilinin Hint-Avrupa dillerinin satem grubuna ait olduğu veya satem dillerinden kuvvetle etkilenmiş bir centum dili olduğu iddia edilir.

<span class="mw-page-title-main">Baltık-Slav dilleri</span> dil ailesi

Baltık-Slav dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin bir dalıdır. Geleneksel olarak Baltık ve Slav dillerini içerir. Baltık ve Slav dilleri, başka Hint-Avrupa dil ailelerinde bulunmayan ve ortak bir gelişim dönemine işaret eden birçok dil özelliğini paylaşmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">İlirce</span>

İllirya veya İlir dili, Batı Balkanlar'da konuşulmuş bir Hint-Avrupa dili grubuydu. Dilin, tarihi İlirya bölgesinde yaşamış ve İliryalılar olarak tanımlanan Ardiaei, Delmatae, Pannonii, Autariates ve Taulantii boyları tarafından konuşulduğuna inanılmaktadır.

Çoğu Avrupa dili Hint-Avrupa dil ailesine üyedir. 2018'le birlikte 744 milyonluk toplam Avrupa nüfusunun %94'ü bir Hint-Avrupa dilini ana dili olarak konuşmaktadır. Her biri 200 milyon konuşanla Latin, Cermen ve Slav dilleri Avrupalıların %90'ını oluşturarak en büyük grubu oluşturmaktadır. Daha küçük Hint-Avrupa dillerine Helenik, Baltık, Arnavutça, Hint-Aryan ve Kelt dilleri örnek verilebilir.

Arapça, Suriye'nin resmi dilidir ve ülkede en çok konuşulan dildir. Günlük yaşamda, özellikle batıda Levanten ve kuzeydoğuda Mezopotamya olmak üzere birçok modern Arap lehçesi kullanılmaktadır. Arap Dili ve Dilbilin Ansiklopedisine göre, ülkede Arapça'ya ek olarak, konuşmacı sayısına göre şu diller konuşulmaktadır: Kürtçe, Türkçe, Aramice, Çerkesçe, Çeçence, Ermenice ve Yunanca. Bu dillerin hiçbiri resmi statüye sahip değildir.

<span class="mw-page-title-main">Mandinka dili</span>

Mandinka dili veya Mandingo, Gine'nin Mandinka halkı, kuzey Gine-Bissau, Senegal'in Casamance bölgesi ve ana dillerden biri olduğu Gambiya'da konuşulan bir Mande dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Asya'daki diller</span>

Asya Dilleri