İçeriğe atla

Tlingitçe

Tlingitçe
Lingít Yoo X̲'atángi
Ana dili olanlarABD (Alaska, Washington), Kanada (Britanya Kolombiyası, Yukon)
Konuşan sayısı300 (Alaska) + 75 (Kanada)[1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Varsayılan
  • Tlingitçe
Yazı sistemiLatin (Tlingit varyantı)
Dil kodları
ISO 639-2tli
ISO 639-3tli

Tlingitçe ya da Tlingit dili (kendilerince Lingít Yoo X̲'atángi (Teslin: Łingít); İngilizce Tlingit; Rusça тлингитский, тлинкитский, колошский), ABD'de Alaska'da (Yakutat'tan Dixon Entrance'a kadar), ufak bir kısmı da Washington'da ve Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) eyalatlerinde yaşayan Kıyı Tlingitleri ile İç Tlingitleri tarafından konuşulan Na-Dene dillerinden tehlike altındaki Kızılderili dilidir. Grup içinde tek başına alt grupta toplanır. Diğer alt grubu Eyak-Atabask dilleri oluşturur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise ancak 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor.[1]

Tlingit dili ve kültürü araştırmalarına Tlingitoloji (Tlingitology[2]) adı verilir.

Avrupalıların geliminden önce Tlingitçenin dil etkileşmesi Eyakça, Ahtnaca, Güney Tuçoncası, Tagişçe, Tahltanca, Kaskaca, Nisgağaca, Kıyı Çimşiyancası ve Haydaca ile olmuştur. Avrupalıların geliminden sonra ise Rusça, Chinook Jargon ve İngilizce ile etkileşim kurulmuştur.[2]

Tlingitçede, başta İngilizce olmak üzere Rusçadan (Anóoshi), Eyakçadan (Yatḵwáan) ve Haydacadan (Deikeenaa) geçme alıntılar bulunur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. İngilizce alıntılara örnek olarak dáanaa (< İng. dollar) verilebilir.

Diyalekt ve kabileler

  • Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Northern Tlingit]. De facto standart yazı dilini oluşturur.
    • Büyük Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Greater Northern Tlingit, Northern Tlingit (sensu stricto)]
      • Angoon şivesi
        • Xutsnoowú Ḵwáan (Angoon people)
        • Xudzidaa Ḵwáan (Angoon people)
      • Sitka şivesi
        • Shee At’iká Ḵwáan / Sheet’ká Kwáan (Sitka people). Sitka ve Chichagof adasında (Shee At’iká)
      • Sumdum şivesi
        • S’awdaan Ḵwáan (Sumdum people)
      • Auke (Aak’w) şivesi
        • Aak’w Ḵwáan (Auke Bay people). Lynn Canal'ın güneyi, Juneau yöresi ve Admiralty adasının kuzeyinde.
    • Uzak Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Far Northern Tlingit, Gulf Coast Tlingit]. Haines (Deishú), Yakutat ve Hoona yörelerinde konuşulur.
      • Hoona (Gaawt’aḵ.aan, Xunaa) şivesi
        • Xunaa Ḵwáan (Hoonah people). Eski yurtları Glacier Bay olup şimdi Icy Strait yöresinde iskan ediliyorlar.
        • (?) G̲alyáx Ḵwáan (Kaliakh River people). Cape Yakataga'dan Controller Bay'a kadar olan yörede yaşarlar. Kaliakh Kwaan Tlingit Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
      • Chilkat şivesi
        • Jilḵaat Ḵwáan (Chilkat people). Klukwan yöresinde.
        • (?) Jilḵoot Ḵwáan (Chilkoot people). Haines ve Skagway yörelerinde.
      • Dry Bay şivesi
        • G̲unaaxoo Ḵwáan (Dry Bay people)
      • Yakutat (Yaakwdáat) şivesi
        • Laax̲aayík Ḵwáan (Yakutat Bay people)
    • İç Tlingitçesi [İngilizce Interior Tlingit, Inland Tlingit]. Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) İç Tlingitleri tarafından konuşulur. Dakh-Ka Tlingit Nation adı altında konfederatif kabile birliği oluştururlar.
      • Atlin Tlingitleri. Britanya Kolombiyası bölgesindeki Atlin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Taku River Tlingit First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
        • Áa Tlein Ḵwáan (Atlin Lake people)
        • T’aaḵu Ḵwáan (Taku people). Taku River ve Stephens Passage yörelerinde.
      • Teslin Tlingitleri [kendilerince Deisleen Ḵwáan (Teslin Lake people)]. Yukon bölgesindeki Teslin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Teslin Tlingit Council adı altında idari birlik oluştururlar.
      • Carcross Tlingitleri. Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tagiş Atabaskları ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
  • Güney Tlingitçesi [İngilizce Southern Tlingit]
    • Asıl Güney Tlingitçesi [İngilizce Transitional Southern Tlingit]. Kake (Ḵééx̲, Ḵéix̲’), Wrangell (Ḵaachx̲ana.áak’w) ve Petersburg (Gánti Yaakw Séedi) yörelerinde konuşulur.
      • Ḵéex̲ Ḵwáan (Kake people)
      • Shtax’héen Ḵwáan (Stikine people). Wrangell ve Stikine River yöresinde.
    • Sanya-Henya Tlingitçesi [İngilizce Sanya-Henya Tlingit, Sanya-Henya Southern Tlingit]. Ketchikan (Kichxáan)'dan Klawock'a kadar olan bölgede konuşulur.
      • Sanyaa Ḵwáan (Cape Fox people)
      • Hinyaa Ḵwáan (Klawock people)
      • Kooyu Ḵwáan (Kuiu Island people)
      • Taḵjik’aan Ḵwáan (Tuxekan people). Eskiden Galler Prensi Adası (Prince of Wales Island)'nın kuzeyinde yaşarlarken şimdi Klawock ve Craig yöresinde iskan edilmektedirler.
    • Tongass Tlingitçesi [İngilizce Tongass Tlingit]. Yok olmak üzeredir. Bir iki konuşanı kalmıştır.
      • Taant’a Ḵwáan (Ketchikan people).

Örnekler

  • lingít kişi
  • ḵáa adam
  • sháa kadın
  • keitl köpek
  • ḵ’eikaxwéin çiçek
  • gagaan güneş
  • dís ay
  • kugóos’ bulut
  • kutx ayanahá yıldız
  • taat gece
  • t’éex’ buz
  • dleit kar
  • séew / sóow yağmur
  • hít ev
  • lítaa bıçak
  • dleey et
  • yaakw kano
  • té taş
  • t’ooch’ kömür
  • ǥayéis’ demir
  • éeḵ bakır
  • tléix’ bir
  • déix̲ iki
  • nás’k üç
  • daax’oon dört
  • keijín beş
  • tleidooshú altı
  • dax̲adooshú yedi
  • nas’gadooshú sekiz
  • gooshúḵ dokuz
  • jinkaat on
  • Daa sá yei daa i néi? Ne yapıyorsun?

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  2. ^ a b James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May 7 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 29 June 2012
  • James A. Crippen (2005), The New Tlingit Noun Dictionary
  • James A. Crippen (2008), Notes on Tlingit Grammar
  • James A. Crippen (2008), Tlingit Grammar Handbook

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Juneau, Alaska</span>

Juneau Şehri ve Borough, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin yerli Amerikalı Na-Dene halklarından olan Tlingitlerce meskun olan bir birleşik şehir-ilçesi. Ana şehri Juneau'dur.

Eyakça ya da Eyak dili, ABD'nin Alaska eyaletinde Copper Irmağı deltasında Eyaklar tarafından konuşulmuş Na-Dene dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabası olan Atabask dilleriyle birlikte Eyak-Atabask dilleri adı altında bir alt grup oluştururlar. En uzak akrabası ise Tlingitçedir. Son konuşanı Marie Smith Jones'un 21 Ocak 2008'de Anchorage'da ölmesiyle de yok olmuştur. Bu yok oluş sürecinde Eyakça, dillerin gitgide artan yok oluşuna karşı verilen mücadelede bir sembol olmuştur. Haziran 2010 itibarıyla Eyakların toplam nüfusu 428 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Na-Dene dilleri</span>

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD, Kanada ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

<span class="mw-page-title-main">Hanca</span>

Hanca ya da Han dili, ABD'nin Alaska eyaletinde ve Kanada'nın Yukon bölgesinde Alaska Atabasklarından Hanlar tarafından konuşulan Atabask dillerinden yok olmak üzere olan Kızılderili dilidir. Guçince ile Yukarı Tananaca arasında bir dil olup en yakın akrabası Guçincedir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 60 kişilik nüfustan 12 kadarı, Kanada'daki 250 kişilik nüfustan ise 7 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Yukarı Tananaca</span>

Yukarı Tananaca ya da Yukarı Tanana dili [kendilerince Neeʼaaneegn, Nee'aaneek; İngilizce Upper Tanana, Nabesna], ABD'nin Alaska eyaletinde Northway, Tetlin ve Tok köylerinde, ayrıca daha az olarak Kanada'da Yukon bölgesinde Beaver Creek yöresinde yaşayan Yukarı Tananalar tarafından konuşulan Atabask dillerinin Tanana dilleri grubundan yok olma tehlikesindeki Kızılderili dilidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 300 kişilik nüfustan 55 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Yukarı Tanana dil sahasının komşuları olarak kuzeybatısında Tanakrosça kuzeyinde Hanca, güney ve güneybatısında Ahtnaca, doğusunda ise Kanada'da Kuzey Tuçoncası ve Güney Tuçoncası konuşulur. En yakın akrabası diğer Tanana dilleri ile Kuskokvimcedir. Biraz daha uzak olan diğer akrabaları Kanada'da konuşulan Tuçon dilleridir).

<span class="mw-page-title-main">Guçince</span>

Guçince ya da Guçin dili, ABD'de Alaska eyaletinde ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde Guçinlerin konuştuğu Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

Tagişçe ya da Tagiş dili, Kanada'nın Yukon bölgesinde yaşayan Tagişler tarafından konuşulan Atabask dillerinden yok olmak üzere olan Kızılderili dilidir. Konuşanı yalnızca 2 kişidir. En yakın akrabası Tahltanca ile Kaskacadır.

Kaskaca ya da Kaska dili, Kanada'nın Britanya Kolombiyası ile Yukon bölgesinde yaşayan Kaskalar tarafından konuşulan Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabası Tagişçe ile Tahltancadır. Hatta bazı dilciler bu üç dili Tahltan adı altında tek dilde toplarlar. Daha uzak akrabaları arasında Danezaca, Sekanice, Denetaca, Satuca, Tlınçonca ve Denesulinece yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası</span>

Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası, Alaska'da yerlilerin toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresi'nde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürürlüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa.

<span class="mw-page-title-main">Yakutat, Alaska</span>

Yakutat City and Borough, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından olan Tlingitlerce meskun olan bir birleşik şehir-ilçesi. Yakutat City için oluşturulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Hoonah–Angoon Census Area</span>

Hoonah–Angoon Census Area, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından Tlingitlerce meskun olan bir sayım bölgesi. Örgütlenmemiş borough olduğu için bir yönetim merkezi de yoktur. En gelişmiş şehri Angoon ile Gustavus'tur.

<span class="mw-page-title-main">Sitka, Alaska</span>

City and Borough of Sitka, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından olan Tlingitlerce meskun olan bir birleşik şehir-ilçesi. Ana şehri Sitka'dır.

<span class="mw-page-title-main">Wrangell, Alaska</span> Alaska eyaletinde bölge

City and Borough of Wrangell ya da Wrangell City and Borough, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından Tlingitlerce meskun olan bir birleşik şehir-ilçesi. Ana şehri Wrangel'dir.

<span class="mw-page-title-main">Prince of Wales-Hyder Census Area</span>

Prince of Wales – Hyder Census Area, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından Tlingitlerce ve Haydalarca meskun olan bir sayım bölgesi. Örgütlenmemiş borough olduğu için bir yönetim merkezi de yoktur. En gelişmiş şehri Craig ile Metlakatla'dır. Metlakatla, Alaska'da federal olarak tanınan tek Kızılderili Rezervasyonudur.

<span class="mw-page-title-main">Ketchikan Gateway Borough</span> Alaska eyaletinde bölge

Ketchikan Gateway ili veya Ketchikan Gateway Borough, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Kızılderili Na-Dene halklarından Tlingitlerce meskun olan bir ili. Borough terimi diğer eyaletlerden farklı olarak Alaska'da yaklaşık county-equivalent terimi ile benzerdir. İlin yönetim merkezi Ketchikan'dır.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Kızılderilileri</span>

Alaska Kızılderilileri, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinde yaşayan, Na-Dene dilleri, Haydaca ve Çimşiyan dillerini konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, animist ya da şamanist Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan ikisini oluştururlar. Toplam nüfusları yaklaşık 18.550 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En kalabalık Kızılderili grubu 10.000 kişiyle Tlingitler ilk sıradadır ve onları 2.300 kişiyle Koyukonlar izler.

<span class="mw-page-title-main">Na-Dene Kızılderilileri</span>

Na-Dene Kızılderilileri ya da Na-Dene halkları, Na-Dene dilli halklar, Kuzey Amerika'da ABD, Kanada ve ufak bir kısmı da Meksika’da yaşayan, Na-Dene dilleri ailesinden dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ve şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000 kişidir ve çoğunluğu Atabasklar oluşturur. Asya kökenli olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzmanlarınca kabul edilen tek Kızılderili grubudur. Bunların dışındaki diğer bütün Kızılderililer İngilizcede Amerindians olarak da adlandırılır ve dilleri Amerind dilleri olarak tek grupta da toplanır.

<span class="mw-page-title-main">Tlingitler</span>

Tlingitler, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri ya da Subarktik Kızılderilileri kültür grubundan, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.

İç Tlingitleri ya da İçbölge Tlingitleri, Kanada'nın Yukon eyaletinin güneyinde Carcross ve Teslin yerleşimleriyle Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısındaki Atlin yerleşiminde yaşayan, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubundan olan Kıyı Tlingitlerinin aksine Subarktik Kızılderilileri kültür grubuna giren, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile G̱unanaa dedikleri Kanada Atabasklarıdır. 2012 yılı itibarıyla nüfusları 589 kişidir. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi İç Tlingitleri de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Amerika'nın Ruslar tarafından sömürgeleştirilmesi</span>

Amerika'nın Ruslar tarafından sömürgeleştirilmesi, Rus İmparatorluğu'nun kuzeybatı Amerika'da toprak iddiasında bulunduğu 1732 yılından 1867 yılına kadarki dönemi içeren sömürgeleştirme hareketidir. Büyük ölçüde Rus Amerikası dönemini kapsar ve Amerika Birleşik Devletleri'nin Rusya'dan Alaska'yı satın alması ile birlikte son bulur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.