Timurlu Hanedanı
| Timurlu Hanedanı گورکانیان, Küregen گورکانیان, Gūrkāniyān | |
|---|---|
 | |
| Ülke |  Timur İmparatorluğu  Babür İmparatorluğu |
| Aktif bölge(ler) | |
| Milliyet | Türk |
| Kuruluş | 1370 |
| Kurucu | Timur |
| Yıkılış | 1858 |
| Son hükümdar | II. Bahadır Şah |
| Unvan(lar) | |
| Yakın aile(ler) | Börçigin Barlaslar |
| Alt kolları | Babür Hanedanı |
Timurlu hanedanı (Farsça: تیموریان), kendini Gürkani (Farsça: گورکانیان, latinize: Gūrkāniyān), Timur'un (Timurlenk olarak da bilinir) soyundan gelen Türk-Moğol kökenli[1] bir Sünni Müslüman hanedanı idi.[2][3][4][5] "Gürkani" kelimesi, Türkçeden Moğolcaya da geçen "damat" anlamına gelen "küḏegü (küregen)"[6] kelimesinin Farsçalaştırılmış şekli olan "Gürkan"dan türemiştir.[7] Gürkan lakabını kullanmasının sebebi ise Cengiz Han'ın soyundan gelen Saray Mülk Hanım ile evlendiğinden, Timurlular Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han'ın soyundan gelen akrabaları olduğundan, bu hanedan tarafından kullanılmıştır.[8] Timurlu hanedanı üyeleri Fars kültüründen[2][9] güçlü bir şekilde etkilenerek tarihte iki önemli imparatorluk kurmuşlardır:
- İran ve Türkistan merkezli Timur İmparatorluğu (1370-1507)
- Hint alt kıtası merkezli Babür İmparatorluğu (1526-1857)
Timurluların Kökeni ve Kültürü
Timurlu hanedanının kökeni, Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han'ın Moğol ordusunun kalıntıları olan Barlas olarak bilinen Moğol kabilesine kadar uzanmaktadır.[9][10][11] Moğolların Orta Asya'yı fethinden sonra Barlaslar, Çimkent'ten Taraz ve Almatı'ya kadar bugünkü güney Kazakistan'a yerleşmiş ve bir süre Moğolistan - Farsça'da "Moğolların Ülkesi" - olarak anılmış ve yerel Türk ve Türkçe konuşan nüfusla önemli ölçüde karışmışlardır, öyle ki Timur'un hükümdarlığı sırasında Barlaslar dil ve alışkanlıklar açısından tamamen Türkleşmişlerdir.
Buna ek olarak, Timurlu kültürü Türk-Moğol unsurları ile yerli İran ve İslam unsurlarının karışmasından meydana gelmiştir. Zengin şehir merkezlerinde İran şairlerini tanımış olan Timurlu Mirza ve beyleri kendi dilleriyle de şiirler yazılmasını arzu ediyordu. Bu sayede yazılan şiirler, Ali Şîr Nevâî ile klasik İran örneklerinin mükemmelliğine eriştiği gibi Nevâî, Muhâkemetü’l-lugateyn adlı meşhur eserini kaleme almıştır. Şairleri himaye eden Mirzaların kendileri de Türkçe şiirler yazıyordu. Bunlar arasında Seyyid Ahmed, İskender ve Ebû Bekir zikredilebilir. Zamanlarının büyük kısmını seferlerde geçiren Timurlu Mirzaları eğlenceden de geri kalmıyorlardı. Timur'un seferleri sırasında ele geçirerek Semerkant'a gönderdiği sanatkârlar içinde bazı çalgıcı ve okuyucularda bulunuyordu. Kendisi de hattat olan Mirza Giyaseddin Baysungur, Herat'taki konağını zamanın sanat akademisi haline getirmiştir. Daha sonra Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevâî'nin şahsında yeniden koruyucu bulan sanatkârlar ortaya çıkmış, tabiat manzaralarını geleneksel unsurlar ile birleştirerek kitap ressamlığında bir yenilik yapmayı başaran Bihzâd yetişmiştir. Yine devlet adamlarının sanatkârları koruması sonucu meydana gelen eserler Batı'da "Timurlu Rönesansı" tabirinin doğmasına yol açmıştır.[12]
Hükümdarların listesi
| Ünvan adı | Adı | Hüküm süresi |
|---|---|---|
| Timur, Çağatay Hanlığı'nı Soyurgatmış Han'ın önemsiz Han olmasından dolayı Sultan Mahmud Han ile beraber yönetti. Kendisi de Emir unvanını benimsedi. Özünde Hanlık sona ermiş ve Timur İmparatorluğu sağlam bir şekilde kurulmuştur. | ||
| Emir امیر Timurlenk تیمور لنگ | Timur تیمور بیگ گورکانی | 1370–1405 |
| Emir امیر | Pir Muhammed bin Cihangir Mirza پیر محمد بن جہانگیر میرزا | 1405–1407 |
| Emir امیر | Halil Sultan bin Miranşah خلیل سلطان بن میران شاہ | 1405–1409 |
| Emir امیر | Şahruh Mirza شاھرخ میرزا | 1405–1447 |
| Emir امیر Uluğ Beg الغ بیگ | Mīrzā Muhammed Ṭaragay bin Şāh Ruḫ میرزا محمد طارق | 1447–1449 |
| Timur İmparatorluğu'nun Bölünmesi | ||
| Maveraünnehir | Horasan/Herat/Fars/Irak-ı Acem | |||
|---|---|---|---|---|
| Abdüllatif Mirza میرزا عبداللطیف Pederkuş(Father Killer) 1449–1450 |
| |||
| Abdüllatif Mirza میرزا عبد اللہ 1450–1451 | Ebu'l Kasım Babür Mirza میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر 1451–1457 | |||
| Mirza Şah Mahmud میرزا شاہ محمود 1457 | ||||
| İbrahim Mirza ابراھیم میرزا 1457–1459 | ||||
| Ebu Said Mirza ابو سعید میرزا (Ebu Said Mirza, Özbek Reisi Ebü'l-Hayr Han'ın (Muhammed Şeybani Han'ın dedesi) yardımıyla Orta Asya'daki Timurlu kalpgahının çoğunu yeniden birleştirmesine rağmen, İran'ı Cihan Şah yönetimindeki Karakoyunlularla bölüşmeyi kabul etti, ancak Uzun Hasan yönetimindeki Akkoyunlular önce Cihan Şah'ı sonra da Ebu Said'i yenip öldürdü. Ebu Said'in ölümünden sonra ise tekrardan Timurlular parçalanma dönemine girdi). 1451–1469 | ||||
| **Maveraünnehir bölündü | Hüseyin Baykara سلطان حسین میرزا بایقرا 1469 (1. hükümdarlık) | |||
| Yadigar Muhammed Mirza میرزا یادگار محمد 1470 (6 hafta) | ||||
| Hüseyin Baykara سلطان حسین میرزا بایقرا 1470–1506 2. hükümdarlık | ||||
| ||||
| Özbek Şeybanî Han, Herat'ı fethetti | ||||
- Ebu Said'in oğulları, onun ölümü üzerine Maveraünnehir'i Semerkant, Buhara, Hisar, Belh, Kabil ve Fergana olarak paylaştılar.
Kaynakça
- ^ Maria E. Subtelny, Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Persia, Vol. 7, (Brill, 2007), 201.
- ^ a b B.F. Manz, "Tīmūr Lang", in Encyclopaedia of Islam, Online Edition, 2006
- ^ Encyclopædia Britannica, "Timurid Dynasty 2 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Online Academic Edition, 2007. (Quotation: "Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia. ... Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture.")
- ^ "Timurids". The Columbia Encyclopedia (Sixth bas.). New York City: Columbia University. 5 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2006.
- ^ Encyclopædia Britannica article: "Consolidation & expansion of the Indo-Timurids" 26 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Online Edition, 2007.
- ^ "küḏegü". Kubbealtı Lügati. 7 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2024.
- ^ A History of the Muslim World Since 1260: The Making of a Global Community, by Vernon Egger, p. 193
- ^ ""The Man Behind the Mosque"". 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2015.
- ^ a b Maria Subtelny, Timurids in Transition, p. 40: "Nevertheless, in the complex process of transition, members of the Timurid dynasty and their Persian Mongol supporters became acculturate by the surrounding Persianate millieu adopting Persian cultural models and tastes and acting as patrons of Persian culture, painting, architecture and music." p. 41: "The last members of the dynasty, notably Sultan-Abu Sa'id and Sultan-Husain, in fact came to be regarded as ideal Perso-Islamic rulers who develoted as much attention to agricultural development as they did to fostering Persianate court culture."
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;EI2isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ "Consolidation & expansion of the Indo-Timurids". Encyclopædia Britannica. 26 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2024.
- ^ İSMAİL AKA, "TİMURLULAR", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/timurlular#1 (07.01.2024).
 Babür İmparatorluğu | |
|---|---|
| İmparatorlar | |
| Savaşlar ve çatışmalar |
|
| Mimari | |
