İçeriğe atla

Timurlengia

Timurlengia
 
PreЄ
J
↓
Yaşam Restorasyonu
Korunma durumu
Fosil
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Klad Dinosauria
Klad Saurischia
Klad Theropoda
Klad Coelurosauria
Klad Pantyrannosauria
Üst familya: Tyrannosauroidea
Cins: Timurlengia
Brusatte vd., 2016
Tür: Timurlengia euotica
Brusatte vd., 2016

Timurlengia (Timur), Geç Kretase Döneminde (92-90 milyon yıl önce) bugünkü Özbekistan sınırlarında yer alan Kızılkum çölünde yaşayan erken Tyrannosauroid cinsi.[1]

Etimoloji

Timurlengia euotica'nın cins ismi 14. asrın ünlü Türk komutanı Emir Timur'a ithafen latinize edilip türetilmiş olup, tür adı da duyu organlarının yapısına işaret eden iyi kulaklı anlamında euotica'dır.[1]

Fosil numuneleri

ZIN PH 1146/16 olarak adlandırılan fosil numune parçası iyi korunmuş bir kafatası parçasıdır ve sadece parabasisphenoid ve paroccipital kısımları eksiktir. ZIN PH 854/16 isimli numune de parçalı kafatasının sağ kısmıydı ve bunlara ek olarak paleontologlar Averianov ve Sue tarafından tanımlanan çene parçaları da Timurlengia'nın parçaları olarak kayıt altına alınmıştır. Bu kemik kalıntıları tyrannosaurid özellikler taşıyor ve Timurlengia holotipi ile aynı katmanda bulunmuşlardır. Numunelerden elde edilen önemli bir bilgi de yanal beyin katmanına açılan derin konik işitme olukları kulak bölgesine açılırlar. İşitme alanı büyük iç kulak bölgesi ve sağlam yarım daire kanalları yapılarıyla biter.[1]

Fiziksel özellikler

Timurlengia'nın boyut karşılaştırılması

Tüm bir fosili bulunmadığı için doğrudan fiziksel büyüklüğü ve ağırlığı ortaya konulamasada Timurlengia'nın kafatası, akraba tür olan Xionggualong baimoensis'in kafatası fizyolojisine benzediği için diğer fiziksel özelliklerinin ona benzer bir durumda olabileceği düşünülmektedir. Özellikle foramen magnum açıklığının üstündeki supraoccipital ve occipital yapıları eşit genişliktedir. Bu iki cins arası yakınlık üzerinden giderek 170–270 kg ağırlıkta olduğu düşünülmektedir. Mevcut numunenin kafatası parçalarındaki kemik dokusunun tam kaynamamış olması sonucu bu canlının kemiksel olarak olgun olmadığı anlaşılmaktadır ve tam yetişkin bir Timurlengia cinsi dinozorun biraz daha büyük olabileceği anlaşılabilir.[1]

Evrimsel süreç

Geç Kretase dönemine damga vuran theropod ailesi olan tyrannosauridler büyük, güçlü ve duyuları görece gelişmiş ve evrimsel olarak ilerlemiş bir durumdalardı, ancak evrimsel gelişimde kayıp bir bağ bulunuyordu. Erken tyrannosauroidler ufak, hızlı ve gelişmiş duyulara sahipken Geç Kretase'de dev kuzenlerine evrimleştiler. Bu evrimsel hattın 20 milyon yıllık kayıp kısmı Özbekistan'ın Kızılkum çölünde bulunan bir dinozor fosiliyle doldurulabilirdi. Kabaca ufak bir tay kadar olan erken tyrannosauroidlerin son üyesi 100 milyon yıl öncesine tarihlenirken, bu zaman boşluğundan sonraki ilk tyrannosauridler 9 metrelik devlerdi. Bu son Özbekistan fosilinin önemli sorulara cevap verebileceği düşünülüyor. Brusatte başkanlığındaki paleontoloji ekibinin Kızılkum çölünde bulduğu kafatası parçalarının radyometrik yaş ölçümlerine göre 90 milyon yıl civarına tarihlenmiştir. Bu fosil boşluğuna denk gelen Timurlengia da kabaca büyük bir at boyutundaydı,ancak maastrichtian dönemi torunlarına göre hala oldukça ufaktı;fakat bu dinozorun fosillerinde en dikkat çekici nokta gelişkin bir iç kulak ve kohlea organıdır, hassas duyma hissine işaret eden bir yapıdır. Brusatte'a göre Timurlengia'nın beyin ve kulak yapısı T-rex'in minyatürü bir yapıya sahipti. Bu açık ve güçlü sinirsel yapı evrimsel süreçte tyrannosauridlerin boyutlarını büyütmelerine yardımcı olmuş olabilir. Muhtemelen besin zincirinde onları avantajlı bir konuma taşıyıp daha fazla kalori almalarını ve rekabette öne geçmelerini sağlayarak boyutlarının diğer dinozorlara nazaran nesiller boyunca daha fazla büyümesini sağlamış olabilir.[2]

Sınıflandırma

Aşağıdaki kladogram filogenetik çalışmalar sonrası oluşturulmuş olup, Timurlengia cinsinin Tyrannosauroidea üst familyasındaki yerini gösterir.[3]

 
†Tyrannosauroidea
 

†Proceratosauridae

 
 
 
 

†Stokesosaurus

 
 

†Juratyrant

 
 

†Eotyrannus

 
 
 
 

†Suskityrannus

 
 
 

†Timurlengia

 
 
 

†Xiongguanlong

 
 
 

†Dryptosaurus

 
 
 

†Appalachiosaurus

 
 
 

†Bistahieversor

 
 

†Tyrannosauridae

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Kaynakça

  1. ^ a b c d Brusatte, Stephen L. "New tyrannosaur from the mid-Cretaceous of Uzbekistan clarifies evolution of giant body sizes and advanced senses in tyrant dinosaurs". www.pnas.org. PNAS. 18 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
  2. ^ Balter, Michael. "Tyrannosaur 'missing link' may reveal how T. rex got so big". www.sciencemag.org. Sciencemag. 17 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020. 
  3. ^ Wolfe, D.G.; McDonald, A.T.; Kirkland, J.I.; Turner, A.H.; Smith, N.D.; Brusatte, S.L.; Loewen, M.A.; Denton, R.K.; Nesbitt, S.J. (6 Mayıs 2019). "A mid-Cretaceous tyrannosauroid and the origin of North American end-Cretaceous dinosaur assemblages" (PDF). Nature Ecology & Evolution. 3 (6): 892-899. doi:10.1038/s41559-019-0888-0. PMID 31061476. 13 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2021. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dinozor</span> Mezozoik Çağa (kuşlar dahil) hâkim olan sauropsid omurgalılar kladı

Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kızılkum Çölü</span>

Kızılkum, Kazakistan ve Özbekistan arasında bulunan bir çöl. Yaklaşık olarak 300 bin km² yüz ölçümüyle dünyanın en büyük çölleri arasında yer alır. Orta Asya'nın iki büyük nehri arasında yer alan Kızılkum Çölü, Aral Gölü'nün de güneyindedir. Kış ve İlkbahar mevsimlerinde olmak üzere yıllık olarak 100–200 mm arası yağış almaktadır. Çölün kuzeybatıya eğimli bir düzlüklerinde izole olarak yükselen 3000 metreye varabilen yükseltiler bulunur.

<i>Tyrannosaurus</i> dev bir teropod dinozor cinsi

Tyrannosaurus, Kretase'nin sonlarında yaşamış, büyük bir etobur teropod dinozordur. Tyrannosaurus, diğer tyrannosauridlerden çok daha geniş bir dağılıma sahipti ve bulunduğu yaşam alanındaki etçillerin en büyüğüydü.

<i>Gorgosaurus</i>

Gorgosaurus Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'nın batısında yaşamış teropod dinozor cinsidir.

<i>Albertosaurus</i>

Albertosaurus, Kretase devrinin sonlarında Kuzeybatı Amerika'da yaşamış, Tyrannosauridae familyasına mensup bir theropod dinozor cinsidir.

<i>Carcharodontosaurus</i> Teropod dinozor cinsi

Carcharodontosaurus Geç Kretase (Cenomanian) zamanında Kuzey Afrika'da yaşamış Carcharodontosaurid teropod bir dinozor cinsidir. Cins adı Carcharodon'dan gelir, Grekçe karchar[os] ve odōn sözcükleri ve -saurus ("kertenkele") son ekinin birleşmesiyle oluşur. Cins güncel olarak iki tür içerir; C. saharicus ve C. iguidensis.

<span class="mw-page-title-main">Yutyrannus</span>

Yutyrannus, Erken Kretase döneminde yaklaşık olarak 125 milyon yıl önce bugünkü Çin'in kuzeyinde yaşamış Tyrannosauroidea üst ailesine mensup bir dinozor cinsi.

<i>Suchomimus</i> Kretase döneminde yaşamış teropod dinozor cinsi

Suchomimus, Erken Kretase döneminde bugünkü Nijer dolaylarında yaşamış, Spinosauridae familyasından dev bir teropod dinozor cinsidir.

<span class="mw-page-title-main">Ouranosaurus</span>

Ouranosaurus Erken Kretase (Aptian) döneminde bugünkü Nijer dolaylarında yaşamış otçul ornithopod dinozor cinsidir.

<i>Centrosaurus</i> sürüngen cinsi

Centrosaurus, Geç Kretase döneminde Batı Kuzey Amerika'da yaşamış Ceratopsidae ailesine mensup dinozor cinsidir.

<span class="mw-page-title-main">Tyrannosauroidea</span> teropod dinozor kladı

Tyrannosauroidea veya tiranozorlar, Tyrannosauridae familyasını ve daha bazal akrabalarını içeren, teropod dinozor üst familyasıdır. Tyrannosauroidler, Jura döneminden itibaren Lavrasya süper kıtasında yaşadı. Kretase döneminin sonunda tyrannosauroidler, Kuzey Yarımküre'de devasa Tyrannosaurus ile bilinen baskın büyük yırtıcılardı. Fosil buluntuları; Kuzey Amerika, Güney Amerika, Avrupa, Asya ve Avustralya kıtalarında bulundu.

<span class="mw-page-title-main">Tyrannosauridae</span> teropod dinozor familyası

Tyrannosauridae, Geç Kretase döneminde Asya ve Amerika da yaşamış teropod dinozorları kapsayan ve genellikle göreli olarak büyük boyutlara ulaşan bir Coelurosauria familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Proceratosauridae</span> teropod dinozor familyası

Proceratosauridae, Orta Jura'dan Erken Kretase'ye kadar varlığını sürdürmüş bir tiranozor familyasıdır.

<i>Raptorex</i> teropod dinozor cinsi

Raptorex, kuşkulu bir tyrannosaurid dinozor cinsidir. Fosil kalıntıları, muhtemelen Moğolistan'da veya kuzeydoğu Çin'de bulunan tek bir genç örnekten oluşuyor. Tip türü, 2009 yılında Sereno ve meslektaşları tarafından tanımlanan R. kriegsteini'dir. Cins adı Latince: raptor, "hırsız" ve Latince: rex, "kral" dan gelir. Tür adı, oğlu Henry Kriegstein'ın örneği bilimsel çalışma için Chicago Üniversitesi'ne bağışladığı Holokost'tan kurtulan Roman Kriegstein'ı onurlandırıyor.

<i>Eotyrannus</i> Kretase döneminde yaşamış teropod dinozor cinsi

Eotyrannus, Erken Kretase Avrupa'sından bir theropod dinozor cinsidir ve Tyrannosaurus rex'in erken bir atasıdır. Bu cins, Coelurosauria içinde ilgili bir grup olan tyrannosauroidler arasında yer alır. Cinse ait tek tür olan Eotyrannus lengi, güney İngiltere'de bulunan ve muhtemelen Alt Kretase'den (Barremiyen) gelen yüzde 40 korunmuş bir iskeletten bilinmektedir.

<i>Xiongguanlong</i> Kretase döneminde yaşamış, tyrannosauridlerin ataları ile ilişkili teropod

Xiongguanlong, şimdiki Çin'de Erken Kretase döneminde yaşamış bir tyrannosauroid dinozor cinsidir. Tip türü X. baimoensis, 2009 yılında Çin ve Amerika Birleşik Devletleri'nden bir grup araştırmacı tarafından çevrimiçi olarak tanımlanmış ve Ocak 2009'da resmi olarak yayınlanmıştır. Cins adı, kuzeybatı Çin'deki bir şehir olan Jiayuguan şehrini ifade eder – "long" eki ejderha anlamına gelir. Tür adı, fosil bölgesinin yakınında bir kaya oluşumu olan "beyaz hayalet kale"ye atıfta bulunarak bai mo, "beyaz hayalet" den türetilmiştir. Fosiller arasında bir kafatası, omurlar, bir sağ ilium ve sağ uyluk kemiği bulunur. Bulunduğu kayalar, 125 ila 100 milyon yıl önce Kretase'nin Apsiyen'den Albiyen'e kadar olan evrelerine aittir.

<i>Balaur bondoc</i>

Balaur bondoc Geç Kretase Romanya'sında 70 milyon yıl önce yaşamış teropod dinozor türüdür. Avrupa Geç Kretase çağında adalar topluluğuydu ve bu ekosistemlerde pek çok otçul dinozor bulunsa da bu dönemin etçilleri bir esrar perdesi altında kalmıştı. Balaur keşfedilince, işte bu ekosistemdeki yırtıcıların ilk belirtisi olarak değerlendirilmiştir.

<i>Nanuqsaurus</i> teropod dinozor cinsi

Nanuqsaurus, Geç Kretase'de Alaska'nın kuzeyinde yaşamış tyrannosaurid teropod dinozor cinsidir. Bu cins tek bir tür içerir. Nanuqsaurus parçalı bir kafatasının yanında tanımlanmamış dişler ve postkranyal iskelet parçalarından bilinir.

<i>Deinocheirus</i>

Deinocheirus Geç Kretase'de bugünkü Moğolistan'da yaşamış ornithomimozor kladından bir teropod dinozor cinsidir. Moğolistan'ın erken Maastrihtiyen yaşlı Nemegt Oluşumu'ndan bilinen bu dinozor cinsi tek bir tür içerir. Bu canlının en dikkat çekici özelliği olağanüstü büyük kollarıdır ve cins adı bu özelliğine atıfta bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Alioramus</span>

Alioramus, Asya'nın Geç Kretase'sinde yaşayan bir tyrannosaurid cinsidir. Tip tür, Alioramus remotus, ıslak bir çayırda biriken Moğol tortullarından çıkarılan kısmi bir kafatası ve üç bacak kemiğinden bilinmektedir. Bu kalıntılar, 1976'da Sovyet paleontolog Sergei Kurzanov tarafından adlandırıldı ve tanımlandı. Çok daha eksiksiz bir iskeletten bilinen ikinci bir tür olan Alioramus altai, 2009 yılında Amerikalı paleontolog Stephen L. Brusatte ve meslektaşları tarafından adlandırıldı ve tanımlandı. Alioramus'un çağdaş tür Tarbosaurus bataar ile yakından ilişkili olduğu hipotezini destekleyen bazı kanıtlarla birlikte, diğer tiranozorlarla ilişkisi belirsizdir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.