İçeriğe atla

Tifinag

Tifinag
Kidal'a giriş. Kasabanın adı geleneksel Tifinag ve Latin yazısı ile yazılmış.
TürEbced
DillerBerberice
Aile sistemi
Mısır hiyeroglifleri
Kardeş alfabelerNeo-Tifinag
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Tifinag (ⵜⵉⴼⵉⵏⴰⵖ Yeni Tifinag yazısı ile) başta Tuaregler olmak üzere bazı Berberiler tarafından dillerini yazmak için kullanılan yazıdır. Berberiler Kuzey Afrika'da Nil Vadisi'nin batısında yaşayan yerli halktır. Günlük iletişimde kullanılacak kadar yaygın değildir ancak genellikle politik ve sembolik olarak Berberi kimliğini vurgulamak için kullanılır. Tifinag Ircam adı verilen biraz değiştirilmiş şekli Fas ilkokullarında çocuklara Berberi dilini öğretmek için kullanılır.

Tifinag veya Neo-Tifinag?

Dilbilimciler ve tarihçiler bin yıllık Berberi ebcedi olan Tifinagi bu ebcedden türetilmiş, seslileri gösteren ve daha fazla sessiz içeren Neo-Tifinag'dan ayırmaya özen göstermektedirler. Eski Tifinag yazısı kuzey Cezayir, Tunus ve Afrika Sahrası'ndaki Tuareg bölgelerinde taşlara ve mezar taşlarına kazınmış olarak bulunmuştur.

Neo-Tifinag ise 20. yüzyılda bir kısmı Avrupa'da bulunan Fas ve Cezayirli araştırmacılar tarafından geliştirilip bilgisayarlaştırılmıştır.

Tarihçe

Eski bir Tifinag versiyonu Kuzey Afrika'da yaşayan Berberi toplulukları tarafından daha yaygın olarak kullanılmakta idi. MÖ 300 ile MS 300 arasından kalmıştır.

Geleneksel Tifinag

Geleneksel olarak bu yazı son nida hariç hiçbir sesli içermez. Ancak sessizleri göstermek için bazı öneriler sunulmuştur. Bazı bölgelerde seslileri göstermek için Arapça sesli değişim işaretleri Tifinag karakterleri ile birleştirilmektedir. Nadiren bu yazı Tagdal (Songay dilleri) gibi diğer komsu dilleri yazmak için de kullanılmıştır.

  • İki varyantı vardır: doğu ve batı
  • Doğu varyantı bugün Cezayir ve Tunus olan bölgede kullanılmıştır. Fenike dili ve Libyaca olarak iki dilli yazıların keşfedilmesi yüzünden bugün en iyi çözülmüş varyanttır.
  • 24 harfin 22'si çözülmüştür.
  • Batı varyantı daha ilkeldir (Février [1964–1965]). Akdeniz sahilleri boyunca Kabiliden Kanarya Adalarına kadar bir bölgede kullanılmıştır. 13 ek harf içermektedir.
  • Libya-Berberi yazısı saf bir ebceddir, hiç sesli harf yoktur.
  • Ünsüz İkizleşmesi (Geminasyon) göstermez.
  • Aşağıdan yukarı doğrudur, sağdan sola hatta diğer sıralarda yazıldığı bulunmuştur.

Neo-Tifinag yazısı

INALCO'de profesör olan Salim Çakır, Neo-Tifinag'da bir değişim önermiştir (Tafsut 1990 #14).

Son yıllara kadar Latin alfabesini veya Arap alfabesini tercih eden aktivistler yüzünden bu alfabeyi kullanan ne bir kitap ne de bir web sitesi yayınlanmıştır. Ancak web siteleri logoları ve kitap kapaklarında sembolik olarak Neo-Tifinag kullanımı oldukça popülerdir. Ancak Fas'ta Latin ve Arap yazısı arasında 'tarafsız' bir tutum alan kral 2003 yılında Tifinag yazısını kabul etmiştir. Bunun sonucu olarak okul kitapları bu yazı ile yazılmaya başlamış ve bazı okullarda eğitime başlanılmıştır. Fas dışında hiçbir remsi statüsü yoktur. İronik olarak Fas hükûmeti 1980'lerde ve 1990'larda bu yazıyı kullananları tutuklayıp hapse atmıştır.[2]

Libya'da yetkililer, kararlı olarak Neo-Tifinag yazısını dükkanlar, ilanlar gibi halka açık yerlerde kullanımını ve gösterimini yasaklamaktadır.[3]

Neo-Tifinag yazısı kod haritası

Neo-Tifinag, versiyon 4.1.0 dan itibaren Unicode U+2D30 ile U+2D7F arasında kodlanmıştır. 55 karakter tanımlanmıştır ancak tanımlanandan daha fazlası kullanılmaktadır. ISO 15924'te Tfng Neo-Tifinag'a atanmıştır.

Unicode karakterleri (soldan saga)
Code +0+1+2+3 +4+5+6+7 +8+9+A+B +C+D+E+F
U+2D30
U+2D40
U+2D50
U+2D60            
U+2D70                    

Çeşitli versiyonlar arası karakter karşılaştırma tablosu:

Renk anahtari
RenkAnlam
 Temel Tifinag (IRCAM)
 Geliştirilmiş Tifinag (IRCAM)
 Diğer Tifinag alfabeleri
 Modern Tuareg harfleri
 Kullanılmayacak
Basit harfler (ve değistirici harf)
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D30ⴰaاya
U+2D31ⴱbبyab
U+2D32ⴲbٻyab fricative
U+2D33ⴳgگyag
U+2D34ⴴgڲyag fricative
U+2D35ⴵdjجBerber Academy yadj
U+2D36ⴶdjجyadj
U+2D37ⴷdدyad
U+2D38ⴸdدyad fricative
U+2D39ⴹḍضyaḍ
U+2D3Aⴺḍضyaḍ fricative
U+2D3Bⴻeهyey
U+2D3Cⴼfفyaf
U+2D3Dⴽkکyak
U+2D3EⴾkکTuareg yak
U+2D3Fⴿkکyak fricative
U+2D40ⵀh
b		ھ
ب		yah
= Tuareg yab
U+2D41ⵁhھBerber Academy yah
U+2D42ⵂhھTuareg yah
U+2D43ⵃḥحyaḥ
U+2D44ⵄ[ˤ] (ε)عyaε
U+2D45ⵅkh (x)خyax
U+2D46ⵆkh (x)خTuareg yax
U+2D47ⵇqقyaq
U+2D48ⵈqقTuareg yaq
U+2D49ⵉiيyi
U+2D4Aⵊjجyaj
U+2D4BⵋjجAhaggar yaj
U+2D4CⵌjجTuareg yaj
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D4Dⵍlلyal
U+2D4Eⵎmمyam
U+2D4Fⵏnنyan
U+2D50ⵐnyنيTuareg yagn
U+2D51ⵑngڭTuareg yang
U+2D52ⵒpپyap
U+2D53ⵓu
w		و
ۉ		yu
= Tuareg yaw
U+2D54ⵔrرyar
U+2D55ⵕṛڕyaṛ
U+2D56ⵖgh (γ)غyaγ
U+2D57ⵗgh (γ)غTuareg yaγ
U+2D58ⵘgh (γ)
j		غ
ج		Aïr yaγ
= Adrar yaj
U+2D59ⵙsسyas
U+2D5Aⵚṣصyaṣ
U+2D5Bⵛsh (š)شyaš
U+2D5Cⵜtتyat
U+2D5Dⵝtتyat fricative
U+2D5Eⵞch (tš)تشyatš
U+2D5Fⵟṭطyaṭ
U+2D60ⵠvۋyav
U+2D61ⵡwۉyaw
U+2D62ⵢyيyay
U+2D63ⵣzزyaz
U+2D64ⵤzزTawellemet yaz
= Harpoon yaz
U+2D65ⵥẓﻈyaẓ
U+2D6Fⵯ+wۥ+Dudak işareti
= Tamatart
= <super> 2D61
Çift şekilli harfler
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D5C U+2D59ⵜⵙtsتسyats
U+2D37 U+2D63ⴷⵣdzدزyadz
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D5C U+2D5Bⵜⵛch (tš)تشyatš
U+2D37 U+2D4Aⴷⵊdjدجyadj

Kaynakça

  1. ^ "L'ECRITURE LIBYCO-BERBERE: Etat des lieux et perspectives". 10 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
  2. ^ (Fransızca)Rapport sur le calvaire de l’écriture en Tifinagh au Maroc 3 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ (Arapça)[1] 15 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Arap harfleri</span> Arap alfabesini temel alan yazı sistemi

Arap harfleri, 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinden itibaren Emevi ve Abbasi imparatorlukları aracılığıyla Orta Doğu merkezli geniş bir alana yayılma olanağı bulmuş İslam dininin benimsendiği coğrafyalarda kabul gören, kökeni Arap alfabesine dayalı, ünsüz alfabesi türünde bir yazı sistemidir. Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemidir.

İbrani alfabesi, Sami dilleri grubuna bağlı ve İsrail'in resmî dili olan İbranicenin ve Aşkenaz Yahudilerinin konuştuğu bir Cermen dili olan Yidiş ile Sefarad Yahudilerinin dili olan Ladino gibi diğer Yahudi dillerinin yazımında kullanılan Arami alfabesi kökenli bir ünsüz alfabesi.

<span class="mw-page-title-main">Eski Türk yazısı</span> Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı düzeni

Orhun, Göktürk ya da Köktürk alfabesi, Göktürkler ve diğer erken dönem Türk kağanlıkları tarafından kullanılmış, Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı sistemlerinden biridir. Alfabe, 4'ü ünlü olmak üzere 38 damga (harf) içermektedir.

Soğdca, Soğutça veya Soğdakça, Orta Asya'da yer alan Soğdiana'da ve Çin'deki Soğd göçmen gruplarının yaşadığı bazı bölgelerde kullanılmış bir Doğu İran dili.

<span class="mw-page-title-main">Meroitik yazı</span>

Meroitik yazı, Meroë Krallığı'nın Meroitik dili yazmak için en azından MÖ 200 yılında kullandığı Mısır hiyeroglif ve Demotik kökenli bir alfabedir, ayrıca bir olasılıkla onu izleyen Nübye krallıklarının dilini yazmak için de kullanılmıştır. Eski Eski Nübyece daha sonraları Yunan uncial alfabesi ile yazıldığında bu alfabeye üç tane Meroitik glif (karakter) de dahil edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Yazı sistemi</span> kağıda veya başka bir ortama kaydedilmiş görsel dillerin sistemi, dilde ifade edilebilecek ögeleri temsil etmek için kullanılır

Yazı sistemi, bir dildeki unsurları ve tarif edilebilir durumları temsil etmek için kullanılan bir çeşit semboller sistemidir.

<span class="mw-page-title-main">Mağrip</span> Kuzey Afrikada coğrafi bölge; Arap dünyasının batı yarısı

Mağrip, Arap dünyasının batı kısmıdır. Bölge, Cezayir, Libya, Moritanya, Fas ve Tunus dahil olmak üzere Batı ve Orta Kuzey Afrika'yı kapsar. Mağrip ayrıca Batı Sahra'nın tartışmalı bölgesini de içerir. 2018 itibarıyla bölgenin nüfusu 100 milyondan fazlaydı.

<span class="mw-page-title-main">Harf</span> alfabetik bir yazı sisteminde grafem

Harf, yazı yazmak için kullanılan semboldür. Harfler, Seslerin yazı sistemlerindeki karşılığıdır. Harflerin hepsi birleşerek alfabeyi oluştururlar. Yazı harfler dışında rakam, noktalama işaretleri ya da başka semboller içerebilir ama harfler yazının en temel öğesidir.

Gürcü alfabesi, Güney Kafkas dillerinin, özellikle Gürcücenin yazımında kullanılan alfabedir. 1940'larda Osetçe ve 1937-1954 arasında Abhazcanın yazımında da kullanılmıştır. Gürcü alfabesi Dağıstan'da Avarlar tarafından da yüzyıllarca Avar dilini yazmak için kullanılmıştır. Avarlar Gürcü krallıkları ile Alazan vadisi yüzünden çatışmaya başlayınca Gürcü alfabesi, 16. yüzyıldan itibaren yerini Avar dili için düzenlenmiş Arap harflerinden oluşan Ajam alfabesine bıraktı.

<span class="mw-page-title-main">Berberiler</span>

Berberiler, bugünkü Mısır, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas'ı içine alan Kuzey Afrika'nın bilinen en eski yerli halkıdır. Bazı mağara resimlerinin bulunmuş olması, Berberiler'in bu paleolitik toplulukların soyundan gelmiş olabileceği tezini güçlendirmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Berberi dilleri</span>

Berber dilleri Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır (Siwa) ile Mali ve Nijer'deki küçük Berber toplulukları tarafından konuşulan birbiri ile yakın akraba olan bir diller grubudur. Nispeten seyrek bir toplulukta Sahara ve Sahel'in kuzeyine doğru uzanır. Afro-Asyatik diller ailesindendir. Birbiri ile çok yakın olan kuzey Berber dillerini konuşanlar arasında bunları tek bir standard altında birleştirmek için bir hareket vardır. Geleneksel olarak Orta Fas Tamazigti'ni işaret eden Tamazigt adı da bu standard Berberce dilini veya tüm Berberce için kullanılır ancak kullanım ceşitlilik gösterir ve pek çok Berberi kendini Tamazigt olarak tanımlamaz.

<span class="mw-page-title-main">Brahmi alfabesi</span>

Brahmi alfabesi, ünlüleri ünsüz sembollerle ilişkilendirmek için bir aksan işaretleri sistemi kullanan bir abugidadır. Yazı sistemi, Maurya döneminden erken Gupta dönemine kadar yalnızca nispeten küçük evrimsel değişiklikler geçirdi ve MS 4. yüzyılda bile okuma yazma bilen bir kişinin Maurya yazıtlarını hala okuyabildiği düşünülmektedir. Bundan bir süre sonra, orijinal Brahmi yazısını okuma yeteneği kayboldu. En eski ve en iyi bilinen Brahmi yazıtları, kuzey-orta Hindistan'daki Asoka'nın MÖ 250-232'ye tarihlenen kayaya oyulmuş fermanlarıdır. Brahmi'nin deşifresi, 19. yüzyılın başlarında, Hindistan'daki Doğu Hindistan Şirketi yönetimi sırasında, özellikle Kalküta'daki Bengal Asya Topluluğu'nda, Avrupa'nın akademik ilgisinin odak noktası haline geldi. Brahmi, Cemiyetin sekreteri James Prinsep tarafından 1830'larda Cemiyetin dergisinde yayınlanan bir dizi bilimsel makalede deşifre edildi. Buluşları, diğerleri arasında Christian Lassen, Edwin Norris, H. H. Wilson ve Alexander Cunningham'ın epigrafik çalışmalarına dayanıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Magrebim</span>

Magrebim geleneksel olarak Kuzey Afrika'nın Arap-Berberi Mağrip bölgesinde, İspanya'dan kovulan Yahudilerin bölgeye gelmesinden evvel genelde Fas'ın Şerif Krallığında kurulan Yahudi cemaatleridir.

Latinizasyon (Romanizasyon) tabiri genel olarak Latin alfabesi dışındaki ses sistemlerinin Latin alfabesine çevrilmesini ifade eder. Arapçanın Latin alfabesine çevirisi yapılırken bu uygulamaların hiçbirinde (fonetik alfabeler hariç) ortak bir uygulama geliştirilememiştir. Çünkü her ülke kendi harflerini esas alan bir çeviri sistemi benimsemiştir. Fakat yine de ana hatlarıyla genel kabul görmüş bazı sesler ve simgeler tercih edilmeye başlanmıştır. Ortak Türkçe alfabesi esas alınarak yapılan bir işaret sistemi büyük oranda geliştirilmiş durumdadır. Fakat yine de çeşitli ülkelerin, sesleri simgelerken kullandıkları harflerin değişik olması nedeniyle farklılıklar ortaya çıkmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Berberi Yahudiler</span>

Berberi Yahudiler, Kuzey Afrika'nın Mağrip bölgesinde yaşayan ve Berberice konuşan Yahudi cemaatleridir.

Abugida İngilizce telaffuz: [ˌɑːbuːˈɡiːdə], ya da diğer adıyla alfabetik hece yazısı, parçalı bir yazı sistemi çeşididir. Bu sistemde, birbirini takip eden her sessiz-sesli çifti tek bir birim olarak yazılır: Her birim bir sessiz harfi temel alır; sesli harf ise ikincil önem taşır. Bu özelliğiyle sessiz ve sesli harflerin aynı değerde öneme sahip olduğu alfabelerden, sesli harflerin eksik olduğu veya isteğe bağlı olarak yazıldığı ebcetlerden ve her bir hecenin birbirinden bağımsız birer sembol ile gösterildiği klasik hece yazılarından ayrılır. Abugidalar, Güney ve Güneydoğu Asya'da kullanılan Brahmî familyasına ait yazıları kapsar.

Türk yazı sistemleri Türk dilinin bütün tarihî ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabeleridir. Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut (Sogd), Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tibet alfabesi</span> Tibet kökenli bir alfabe

Tibet alfabesi ; Limbu, Lepça ve Fags-pa alfabeleri ile akraba olan Tibet merkezli bir alfabedir.

Kuloğlu Türkleri, Osmanlı'nın Berberi sahilindeki batı ve orta kıyı bölgelerinde yaşayan, Türk erkek ve Berberi kadınlardan doğan insanları tanımlamak için kullanılmış bir terimdir. Bu terim Osmanlı Cezayiri, Osmanlı Libyası ve Osmanlı Tunus'unda yaygın olarak kullanılırken, Mısır'daki Mısır Türkleri için kullanılmamıştır. Bugün, Kuloğullarının torunları bağımsızlıktan sonra büyük ölçüde yerel toplumların arasında entegre oldular, ancak yine de bazı kültürel geleneklerini koruyorlar; ayrıca Hanefi mezhebini yaşamaya devam ederler ve Türk kökenli soyadlarını hala kullanmaya devam ederler.

Arap alfabesinin, Fenike alfabesinden türeyen Arami-Nabatî varyasyonunun bir türevi olduğu ve diğerlerinin yanı sıra İbrani alfabesi ve Yunan alfabesinin de ortaya çıkmasına neden olduğu düşünülmektedir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.