İçeriğe atla

Tibetliler

14. Dalay Lama Tenzin Gyatso

Tibet halkı veya Tibetliler, günümüzde daha çok Çin'de, büyük bir bölümü (% 44,81) Tibet Özerk Bölgesinde (Çince: 西藏自治区, Xīzàng zìzhìqū; Tibetçe: བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་, bod rang skyong lbyongs), sınır eyaletlerden Siçuan (% 23,43), Qinghai (% 20,06), Gansu (% 8,18) ve Yunnan (% 2,37). Tibet'te yaşayan halkın % 92,77, Qinghai eyaletinde % 22,53, Gansu eyaletinde % 1,76 ve Siçuan eyaletinde % 1,54 Tibetlidir. Tibetliler, Tibet ve Himalaya bölgesinde göçebe bir yaşam sürdürürler.

Kaşgarlı Mahmud, Divânu Lügati't-Türk’de Tübüt (Tibetliler) halkı ile ilgili şu bilgileri de verir:

" ... Gezginci olarak yabancılarla karışanlar "شْتَن Xotan" ve "تبت Tübüt" halkı ile "طَنغُت Tenğüt"lerin bir kısmıdır."[1] ve "Tübütlüler تبت adında birinin oğullarıdır. Bu, Yemenli bir kimsedir, orada birini öldürmüş, korkusundan kaçmış, bir gemiye binerek Çin'e gelmiş, "Tibet" ülkesi onun hoşuna gitmiş, orada yerleşmiş; çoluğu çocuğu çoğalmış, torunları Türk topraklarından bin beş yüz fersah yer almışlar, Çin ülkesi Tibet'in doğu tarafındadır."[2] şeklinde yorumlar.

Din

Tibetlilerin çoğunluğu Lama Budizmi veya Tibet Budizmi inançlıdır. Çok az sayıda Kachee (Kache) denilen müslüman insanlar vardır.

Ruhani önderleri

"Dalay Lama" veya "Pançen Lama" gibi reenkarne olmuş lama kökenli ruhani liderleri vardır.

Kültür

Mutfakları

Giyimleri

Ulusal yazılı eserler

Çin'de Tibetlilerin yaşadığı özerk bölgeler

Çin'deki Tibetli özerk il ve ilçeleri
  • Eyalet düzeyinde:
  • İl düzeyinde:
    • Dêqên Özerk İli, Yunnan İlinde;
    • Gannan Özerk İli, Gansu İlinde;
    • Garzê Özerk İli, Sichuan İlinde;
    • Golog Özerk İli, Qinghai İlinde;
    • Haibei Özerk İli, Qinghai İlinde;
    • Hainan Özerk İli, Qinghai İlinde;
    • Haixi Özerk İli, Moğollar ve Tibetliler Qinghai İlinde;
    • Huangnan Özerk İli, Qinghai İlinde;
    • Ngawa Özerk İli, Sichuan İlinde;
    • Yushu Özerk İli, Qinghai İlinde;
  • İlçe düzeyinde:
    • Muli (Liangshan) Özerk İlçesinde Tibetliler ve Yi (彝族 veya 彜族, yí zú)'ler Sichuan İlinde;
    • Tianzhu Özerk İlçesi, Gansu İlinde.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Tibetliler ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Kaynakça

  1. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 29.
  2. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 355.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dîvânu Lugâti't-Türk</span> Kâşgarlı Mahmudun yazdığı Türkçe-Arapça sözlük

Kitâbu Dîvânu Lugâti't-Türk Orta Türkçe döneminde Kâşgarlı Mahmud tarafından Bağdat'ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça bir sözlüktür.

<span class="mw-page-title-main">Karaevli boyu</span> Oğuz boyu

Karaevli boyu Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'teki yirmi iki Oğuz bölüğünden onikincisi; "Karabölük"lerdir. Belgeleri şudur : diye tanımladığı bir Oğuz boyudur. Bu boyların Bozoklar kolundan Oğuz Kağan'ın oğlu Gün Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Fergana</span>

Fergana, Özbekistan'da Fergana ili'nin yönetim merkezi olan şehir.

<span class="mw-page-title-main">Tibet</span> Asyada bir yayla bölgesi

Tibet Orta Asya'da Tibet halkının anavatanı olan bölge. Ortalama 4.900 metrelik yükseltisiyle "Dünyanın Çatısı" diye tanınır. Kuzeyinde Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Qinghai, doğusunda Sichuan, güneyinde Hindistan, Nepal ve Bhutan vardır. Başkenti Lhasa'dır.

<span class="mw-page-title-main">İli Nehri</span>

İli,, Orta Asya'da Kazakistan ve Uygur Özerk Bölgesi'nin batı bölümlerinden geçen bir nehirdir. 815 kilometresi Kazakistan sınırlarında olmak üzere, toplam 1439 kilometre uzunluğundadır.

<span class="mw-page-title-main">Salarlar</span> Kuzeybatı Çindeki Türk topluluğu

Salarlar ya da Salırlar, Günümüzde Çin'in resmî olarak tanınmış 56 etnik grubundan bir Türk halkıdır. Tarih boyunca Salar, Salır, Salgur, Salur boyu adları verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Kimekler</span>

Kimekler,, Kimeklerin eski tarihi "İyanmo" kavimi ile alakalıdır. Bu kavimin adı Çin kaynaklarında, VII. yüzyıl Batı Türk yurdunda vuku bulan olaylarla ilgili olarak geçer. Sinologlar İyanmo kavminin Yemek ya da İmek kavimi olduğunu sanmaktadırlar. Birçok araştırmacının da dediği gibi kelimenin ses değişikliği Kimek olabilir. Araştırmacıların Kimek ve Kıpçakların tamamen aynı kavim olduğu hakkındaki fikirleri yanlıştır. Çünkü Orta Çağ yazılı kaynaklara bakarak bunların köken akraba ama ayrı ayrı kavim olduklarını kabul etmeliyiz. İyanmo, topluluğu kuzey-batı Moğolistan'ın Kobdo bölgesinde VII. yüzyılda yaşamıştır. Onların doğusunda Oğuzlar, güneyinde Türkeşler ile Karluklar yaşamakta idi. VII. yüzyılın ortalarında İymekler (Kimekler) kuzey Altay dağlarına ve İrtiş ırmağı civarına doğru göç etmişlerdir. Bu kavimin güçlenmesi 656 senesinde Batı Göktürk devletinin yıkılışından sonradır. Asıl bu zaman Kimek kavim birliğinin esası oluşmuştur.

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi, Karahanlıca veya Hakaniye lehçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10.-15. yüzyıllar arası Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkologlar, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.

<span class="mw-page-title-main">Yağma</span> Orta Çağda yaşamış bir Türk boyu

Yağma, Orta Çağ'daki bir Türk boyudur, bu boy günümüz Uygurlar'ın ve Özbekler'in atalarıdır. Bu boy bir kolu olan ve Üç Oğuzlar denilen birlik, Yağma, Karluk ve Çiğil boylarından oluşmuştur. 7. yüzyıldan itibaren Karahanlılar dönemi boyunca Yağma boyu Müslüman Araplar ve Çinliler tarafından kuvvetli ve kudretli siyasi varlıklar olarak Tarım Havzası, Cungarya havzası ve Yedinehir (Yedisu) bölgesinde göze çarpmışlardır.

Altun Dağları, batı tarafının büyük bir kısmı olan Nanşan sıradağlarının bir parçası olup, tahminen 700 km uzunluğunda ve 200 km eninde, güneydoğu ve doğu Sincan Uygur Özerk Bölgesinden Qinghai ve Gansu Eyaletlerine kadar uzanır. Güney'den Altun dağları Kunlun dağlarının orta parçası, ayrıca batı ve kuzey'den Tarım Havzası ve Taklamakan Çölüne kadar uzanır. Güneybatı'da karlarla kaplı tepeleri 6100 metre, buna karşın ortalarda incelip ortalama 4000 metre ve Nanşan'a yaklaştıkça ortalama 5000 metreye kadar yükselir.

Yabaku, oldukça gizemli ve on tanınmış seçkin Türk boylarından biridir. Kâşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati't-Türk'te;

<span class="mw-page-title-main">Çerçen İlçesi</span>

Çerçen İlçesi, Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesinin güneyinde, Bayangolin Moğol Özerk İli'inde bir ilçedir.

Çomul, Türklerden bir boy.

Kümi Talas, Divân-ı Lügati't-Türk'te adı geçen, İslam hududunda, veya kümi كمى “kümi talas = Uygarlar sınırında bir yerin adı” "تلس Talas" Taraz diye tanınmış olan bir şehir. Talas, ikidir; birine Uluğ Talas denir; ikincisi İslâm sınırında bulunur, Kiçi Talas denir." Kümi Talas, harita'da yukarı İrtiş ile Tarbagatay Dağları arasında yer alır. Uluğ Talas(Tirâz)'ın Argu ilinde, diğeri Kümi veya Kiçik Talas, Uygur sınırında olduğu anlaşılıyor. Bazı araştırmacılara göre Talas, Uluğ Talas ve Kumi Talas Yedisu bölgesindedir.

Katun sını, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divânu Lügati't-Türk'te "قاتون سينِ Katun sını" "Çin ile Tenğüt ülkesi arasında bir şehir adı." ve "تنكت Tenğüt" "Çin'e yakın oturan Türklerden bir bölük" ve "bunların yurdu." şeklinde tanımlanmıştır. Bu bilgiler doğrultusunda, Katun sını şehrinin tahminen günümüz Moğolistan sınırları içinde varsayılır.

Yanğı balık, "ينكيبَلِغ Yanğı balık" "bir Uygur şehri." şeklinde tanımladığı Uygur ilinde çizdiği haritada işaret etmediği tarihi bir şehirdir.

Suvar Beyliği tahminen 940 yılı civarında oluşmuştur. Nüfusu, Suvarlar (Suar), diğer yerel Türk boyları ve Finno-Ugric dilini konuşan Mari gibi kabilelerden oluşmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Özçent</span>

Özçent veya Özçend, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divânu Lügati't-Türk'te;

Çarukluğ, Kaşgarlı Mahmud, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divân-ı Lügati't-Türk'te;

Kinğüt veya Künğüt,, Kaşgarlı Mahmud, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divân-ı Lügati't-Türk'te;