Tibet alfabesi - Turkipedia

Tibet alfabesi བོད་ཡིག་
"Om mani padme hum" mantrası
Tür	Abugida
Diller	Tibetçe, Dzongkha, Ladakhi, Sikkim dili, Balti dili, Şerpa dili, Jirel, Yolmo, Tshangla, Sanskrit
Kardeş alfabeler	Şarada alfabesi, Siddham alfabesi
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Tibet alfabesi (Tibetçe: བོད་ཡིག་; Wylie transliterasyonu: bod yig; Tibet pinyin: Pöyig); Limbu, Lepça ve Fags-pa alfabeleri ile akraba olan Tibet merkezli bir alfabedir.

Tibet yazı sisteminin Uygurlar tarafından kullanılmasına, Uygurlar arasında Budizmin yayılmasına kadar Tibetlilerin Doğu Türkistan topraklarını işgal etme niyetinin bir sonucu olarak bakılabilir. Uygur Türklerinin Tibetli Budist misyonerlerden öğrendiği Tibet yazısı, Brahmi yazısının Gupta karakterlerinden geliştirilmiştir. Tibet yazılı Türkçe metinler sınırlı sayıdadır.^[1]

Temel alfabe

Tibet alfabesinde heceler soldan sağa yazılır. Heceler tsek (་) ile ayrılır; Birçok Tibetçe kelime tek heceli olduğundan, bu işaret genellikle neredeyse bir boşluk işlevi görür. Kelimeleri bölmek için boşluk kullanılmaz. Tibet alfabesinde, ünsüzler için bazen "radikaller" olarak bilinen otuz temel harf bulunur. Diğer Hint alfabeleri'nde olduğu gibi, her ünsüz harf bir doğal sesli harf alır; Tibet alfabesinde /a/ şeklindedir. ཨ harfi de bağımlı sesli harf işaretlerinin temelidir. Bazı Tibet lehçeleri tonal olsa da, yazının icadı sırasında dilin bir tonu yoktu ve ton için özel bir sembol yoktur. Bununla birlikte, tonlar segmental özelliklerden geliştiğinden, genellikle Tibetçe kelimelerin arkaik yazılışlarıyla doğru bir şekilde tahmin edilebilirler.

Harfler

	Aspire edilmemiş yüksek		Aspire edilmiş orta		Seslendirilmiş düşük		Nasal düşük
	Harf	IPA	Harf	IPA	Harf	IPA	Harf	IPA
Guttural	ཀ	Tibetçe telaffuz: /ka/	ཁ	Tibetçe telaffuz: /kʰa/	ག^[a]	Tibetçe telaffuz: /ɡa/	ང	Tibetçe telaffuz: /ŋa/
Palatal	ཅ	Tibetçe telaffuz: /tʃa/	ཆ	Tibetçe telaffuz: /tʃʰa/	ཇ^[a]	Tibetçe telaffuz: /dʒa/	ཉ	Tibetçe telaffuz: /ɲa/
Dental	ཏ	Tibetçe telaffuz: /ta/	ཐ	Tibetçe telaffuz: /tʰa/	ད^[a]	Tibetçe telaffuz: /da/	ན	Tibetçe telaffuz: /na/
Labial	པ	Tibetçe telaffuz: /pa/	ཕ	Tibetçe telaffuz: /pʰa/	བ^[a]	Tibetçe telaffuz: /ba/	མ	Tibetçe telaffuz: /ma/
Dental	ཙ	Tibetçe telaffuz: /tsa/	ཚ	Tibetçe telaffuz: /tsʰa/	ཛ^[a]	Tibetçe telaffuz: /dza/	ཝ	Tibetçe telaffuz: /wa/
düşük	ཞ^[a]	Tibetçe telaffuz: /ʒa/	ཟ^[a]	Tibetçe telaffuz: /za/	འ	Tibetçe telaffuz: /ɦa/^[2] ⟨ʼa⟩	ཡ	Tibetçe telaffuz: /ja/
orta	ར	Tibetçe telaffuz: /ra/	ལ	Tibetçe telaffuz: /la/	ཤ	Tibetçe telaffuz: /ʃa/	ས	Tibetçe telaffuz: /sa/
yüksek	ཧ	Tibetçe telaffuz: /ha/	ཨ	Tibetçe telaffuz: /a/ ⟨ꞏa⟩

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Bu dile getirilen değerler tarihseldir. Modern Standart Tibetçe'de seslendirilmişlerdir.

Tibet alfabesi kendisine kaynaklık eden Brahmi yazısı gibi yarı hece yarı alfabe yazısı özelliğindendir. Yazı, 30 ünsüz, 5 ünlü (a, u, e, i, o), bir ters çevrik i, 3 tane de harf altı ünsüzü işareti içerir.^[1]

Kaynakça

^ ^a ^b Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 67-69.
^ Hill, Nathan W. (2005b). "Once more on the letter འ" (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 28 (2): 111-141. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022. ; Hill, Nathan W. (2009). "Tibetan <ḥ-> as a plain initial and its place in Old Tibetan phonology" (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 32 (1): 115-140. 1 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022.

İlgili Araştırma Makaleleri

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Arap harfleri</span> Arap alfabesini temel alan yazı sistemi

Arap harfleri, 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinden itibaren Emevi ve Abbasi imparatorlukları aracılığıyla Orta Doğu merkezli geniş bir alana yayılma olanağı bulmuş İslam dininin benimsendiği coğrafyalarda kabul gören, kökeni Arap alfabesine dayalı, ünsüz alfabesi türünde bir yazı sistemidir. Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemidir.

Türk dilleri alfabeleri veya çağdaş Türk yazı dilleri alfabeleri çağdaş dönem Türk yazı dilleri için kullanılan çeşitli alfabelerdir. Uzun tarihî dönemler içinde kullanılmış olan Türk yazı sistemlerinin sonrasında, bazılarının terki, bazılarının devamı ile günümüzde kullanımda olmuşlardır.

İbrani alfabesi, Sami dilleri grubuna bağlı ve İsrail'in resmî dili olan İbranicenin ve Aşkenaz Yahudilerinin konuştuğu bir Cermen dili olan Yidiş ile Sefarad Yahudilerinin dili olan Ladino gibi diğer Yahudi dillerinin yazımında kullanılan Arami alfabesi kökenli bir ünsüz alfabesi.

Orhun, Göktürk ya da Köktürk alfabesi, Göktürkler ve diğer erken dönem Türk kağanlıkları tarafından kullanılmış, Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı sistemlerinden biridir. Alfabe, 4'ü ünlü olmak üzere 38 damga (harf) içermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Meroitik yazı</span>

Meroitik yazı, Meroë Krallığı'nın Meroitik dili yazmak için en azından MÖ 200 yılında kullandığı Mısır hiyeroglif ve Demotik kökenli bir alfabedir, ayrıca bir olasılıkla onu izleyen Nübye krallıklarının dilini yazmak için de kullanılmıştır. Eski Eski Nübyece daha sonraları Yunan uncial alfabesi ile yazıldığında bu alfabeye üç tane Meroitik glif (karakter) de dahil edilmiştir.

Süryani alfabesi, MÖ 2. yüzyıldan itibaren Mardin'de Süryanice için kullanılan bir alfabedir. Bu yazı sistemi, Arami alfabesinden türeyen Sami ebcedlerden biri olup Fenike, İbrani ve Arap alfabesi ile bağlantılıdır.

Yazı sistemi, bir dildeki unsurları ve tarif edilebilir durumları temsil etmek için kullanılan bir çeşit semboller sistemidir.

Gürcü alfabesi, Güney Kafkas dillerinin, özellikle Gürcücenin yazımında kullanılan alfabedir. 1940'larda Osetçe ve 1937-1954 arasında Abhazcanın yazımında da kullanılmıştır. Gürcü alfabesi Dağıstan'da Avarlar tarafından da yüzyıllarca Avar dilini yazmak için kullanılmıştır. Avarlar Gürcü krallıkları ile Alazan vadisi yüzünden çatışmaya başlayınca Gürcü alfabesi, 16. yüzyıldan itibaren yerini Avar dili için düzenlenmiş Arap harflerinden oluşan Ajam alfabesine bıraktı.

Uygur alfabesi, çağdaş Türk yazı dillerinden Uygurcanın yazımı için kullanılan alfabedir. Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükûmetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:

Ê, ê Gagavuzca, Kürtçe, Zazaca ve Vietnamca'da kullanılan bir harftir. Ayrıca "e" harfinin değişik bir biçimi olarak Fransızca, Portekizce ve Galce'de de bulunur.

Éé sağa yatık olan akute imi'nden oluşur. Pek çok dilde sesli harfin uzatılmasını sağlar veya kelimelerde vurguyu gösterir. Yine de kullandığı dile bağlı işlevi değişmektedir.

Uygur edebiyatı, Uygurların tarih içinde olay, düşünce, duygu ve hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı olarak biçimlendirilmesi sanatı, yazındır. Burkancılık (Budizm) ve Manihaizmin yanında Nasturilige ait eserlere de pek az olarak rastlanır. Çeviriler önce, Sanskritçe, Toharca, Tibetçe ve Soğdakca'dan yapılmıştır. Bu arada yazı da değişmiş, bengü taşlarında kullanılan Köktürk yazısının yerini Soğdak yazısından geliştirilmiş bulunan Uygur yazısı almıştır. Uygur yazısı yanında az da olsa Köktürk, Brahmi, Tibet, Soğdak ve Mani yazıları da kullanılmıştır.

Brahmi alfabesi, ünlüleri ünsüz sembollerle ilişkilendirmek için bir aksan işaretleri sistemi kullanan bir abugidadır. Yazı sistemi, Maurya döneminden erken Gupta dönemine kadar yalnızca nispeten küçük evrimsel değişiklikler geçirdi ve MS 4. yüzyılda bile okuma yazma bilen bir kişinin Maurya yazıtlarını hala okuyabildiği düşünülmektedir. Bundan bir süre sonra, orijinal Brahmi yazısını okuma yeteneği kayboldu. En eski ve en iyi bilinen Brahmi yazıtları, kuzey-orta Hindistan'daki Asoka'nın MÖ 250-232'ye tarihlenen kayaya oyulmuş fermanlarıdır. Brahmi'nin deşifresi, 19. yüzyılın başlarında, Hindistan'daki Doğu Hindistan Şirketi yönetimi sırasında, özellikle Kalküta'daki Bengal Asya Topluluğu'nda, Avrupa'nın akademik ilgisinin odak noktası haline geldi. Brahmi, Cemiyetin sekreteri James Prinsep tarafından 1830'larda Cemiyetin dergisinde yayınlanan bir dizi bilimsel makalede deşifre edildi. Buluşları, diğerleri arasında Christian Lassen, Edwin Norris, H. H. Wilson ve Alexander Cunningham'ın epigrafik çalışmalarına dayanıyordu.

Abugida İngilizce telaffuz: [ˌɑːbuːˈɡiːdə], ya da diğer adıyla alfabetik hece yazısı, parçalı bir yazı sistemi çeşididir. Bu sistemde, birbirini takip eden her sessiz-sesli çifti tek bir birim olarak yazılır: Her birim bir sessiz harfi temel alır; sesli harf ise ikincil önem taşır. Bu özelliğiyle sessiz ve sesli harflerin aynı değerde öneme sahip olduğu alfabelerden, sesli harflerin eksik olduğu veya isteğe bağlı olarak yazıldığı ebcetlerden ve her bir hecenin birbirinden bağımsız birer sembol ile gösterildiği klasik hece yazılarından ayrılır. Abugidalar, Güney ve Güneydoğu Asya'da kullanılan Brahmî familyasına ait yazıları kapsar.

Türk yazı sistemleri Türk dilinin bütün tarihî ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabeleridir. Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut (Sogd), Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.

Tibet dilleri; Tibet Platosu ve Hindistan Yarımadası'nın kuzeyinde konuşulan, Eski Tibetçenin soyundan gelen dillerdir.

Wylie harf çevirisi, yalnızca tipik bir İngilizce daktiloda bulunan harfleri kullanarak Tibet alfabesinin harf çevirisini yapmak için kullanılan bir yöntemdir. Sistem adını, sistemi oluşturan ve Harvard Journal of Asiatic Studies'de yayınlanan 1959 tarihli bir makalede tanımlayan Amerikalı bilim insanı Turrell V. Wylie'den almıştır. Çeviri sistemi, daha sonra Tibet çalışmalarında, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde standart bir harf çevirisi şeması hâline geldi.

<span class="mw-page-title-main">Drogön Chögyal Phagpa</span>

Drogön Chogyal Phagpa Tibet Budizminin Sakya okulunun beşinci lideriydi. Aynı zamanda Budist ve Tibet İşleri Bürosu'nun ilk başkanı ve Yuan Hanedanı'nın ilk İmparatorluk Eğitmeni idi. Kubilay Han döneminde görev almıştır.

Mandinka dili veya Mandingo, Gine'nin Mandinka halkı, kuzey Gine-Bissau, Senegal'in Casamance bölgesi ve ana dillerden biri olduğu Gambiya'da konuşulan bir Mande dilidir.

Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.