Tezkire-i Osmaniye

Tezkire-i Osmaniye, Osmanlı Devleti zamanında kullanılan kimlik belgesi.Bu belgede kişinin adı, anne ve babasının adı, doğum ^[1] tarihi, memleketi, köyü, mahallesi, dini, mezhebi, göz rengi, sîmâsı ve veriliş ya da düzenleniş tarihi gibi bilgiler yer alırdı.^[2] Osmanlı İmparatorluğu’nda kimlik belgelerinin kullanımı, modern anlamda devletin vatandaşlarını kayıt altına alması sürecinin önemli bir adımı olarak kabul edilebilir. 1863 yılında gerçekleştirilen kapsamlı bir nüfus sayımının ardından, Osmanlı uyruklarına tek yapraklık kimlik belgeleri verilmeye başlandı. Bu belgeler, halk arasında “nüfus tezkeresi” ya da daha yaygın bir tabirle “kafa kağıdı” olarak adlandırıldı. Osmanlı Devleti, bu belgeler aracılığıyla vatandaşlarının kimliklerini, ikamet yerlerini, mesleklerini ve diğer kişisel bilgilerini kayıt altına aldı.

Nüfus tezkeresi, 24x35 cm boyutlarında tek yaprak bir belgeydi ve oldukça ayrıntılı bilgiler içeriyordu. Belgenin ön yüzünde Osmanlı sanat geleneğine uygun olarak bezemeli bir çerçeve içinde, üst kısmında padişahın tuğrası yer alıyordu. Bu tuğra, belgenin Osmanlı Devleti tarafından verildiğini ve padişahın otoritesi altında olduğunu simgeliyordu. Tuğranın hemen altında ise “Devlet-i ‘Aliyye-i Osmaniye tezkiresidir” ifadesi bulunuyordu.^[3] Sol alt köşede ise Osmanlı Devleti'nin İçişleri Bakanlığı anlamına gelen “Nezaret-i Umur-ı Dahiliye” mührü yer alıyordu. Bu mühür, belgenin resmi bir devlet belgesi olduğunun bir işaretiydi.

Nüfus tezkeresinde kişinin adı, baba ve anne adları, doğum yeri ve tarihi, dini, mesleği, boyu, göz rengi gibi kişisel özellikleri yer alıyordu. Ayrıca, kişinin bağlı olduğu nüfus kütüğü ve Osmanlı uyruğu olduğuna dair kayıtlar da bu belgeye işlenmişti. Tezkerede, belgeyi düzenleyen makamın damgası ve tarihi de bulunuyordu. Kimlik belgesi ayrıca bir kuruşluk pul ile mühürlenmişti. Bu pul, belgenin resmi olduğunu ve devlet tarafından onaylandığını gösteriyordu.

Bu belgelerin halk arasında "kafa kağıdı" olarak anılmasının ilginç bir nedeni vardı. Erkekler, bu kimlik belgelerini sekize katlayarak feslerinin içindeki küçük ceplerde taşırlardı. Böylece kimlik belgeleri, sürekli olarak kişinin başında, yani "kafasında" bulunurdu.^[4] Kimlik kontrolleri sırasında yetkililer "Kafa kağıdını çıkar!" şeklinde talimat verirlerdi. Belgesini gösteremeyen kişiler ise derhal karakola götürülürdü. Bu nedenle fes ve kimlik belgesi, dönemin sosyal yaşamında ve kimlik denetim sisteminde büyük bir önem taşıyordu.

Nüfus tezkereleri, Osmanlı Devleti'nin vatandaşlarını daha yakından tanıması, vergi toplama, askerlik yükümlülüklerini belirleme ve genel kamu düzenini sağlama gibi alanlarda önemli bir işlev gördü.^[5] Bu belgeler sayesinde, devlet bireyleri kolayca tanımlayabiliyor, kimlik doğrulama işlemleri gerçekleştirebiliyordu. Ayrıca, Osmanlı Devleti'nin merkezi yönetimi, bu kayıtlarla birlikte imparatorluğun dört bir yanındaki nüfus hareketlerini ve demografik yapıyı daha etkin bir şekilde takip edebiliyordu.^[6]

Osmanlı İmparatorluğu’nda vatandaşların resmi kimlik belgeleriyle tanımlanması, modern devletlerin vatandaşlarını kayıt altına alma uygulamalarına bir adım niteliği taşıyordu. Nüfus tezkeresi uygulaması, Osmanlı Devleti'nin son döneminde toplumun düzenlenmesi ve devletle birey arasındaki ilişkinin kurumsallaşması açısından önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.