Tek toynaklılar

Tek toynaklılar Yaşadığı dönem aralığı: 56-0 myö Eosen-Günümüz[1]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Bazı tek toynaklı türleri (Ernest Protheroe, 1910)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Klad: Pan-Perissodactyla Takım: Perissodactyla Owen, 1848
Familyalar[3]
†Hyopsodontidae? †Brontotheriidae †Anthracobunidae †Phenacodontidae †Desmostylia?[2] Klad: Tapiromorpha †Ancylopoda †Chalicotheriidae †Lophiodontidae †Eomoropidae †Breviodontidae †Isectolophidae †Lophialetidae Klad: Ceratomorpha Tapiroidea †Deperetellidae †Helaletidae †Heptodontidae Tapiridae Rhinocerotoidea †Amynodontidae †Eggysodontidae †Hyrachyidae †Hyracodontidae †Paraceratheriidae Rhinocerotidae Alt takım: Lophodontomorpha Klad: Hippomorpha †Indolophidae †Pachynolophoidea Equoidea †Palaeotheriidae †Pachynolophidae Equidae Yaşayan familyalar koyu renkle gösterilmiştir. Yaşayan türler için metne bakınız.

Tek toynaklılar ya da tek parmaklılar (Latince: Perissodactyla), memeliler (Mammalia) sınıfından otobur hayvanları barındıran bir takımdır. Ayaklarında genelde tek sayıda toynağı bulunan bu takımdaki hayvanlar büyük ve çok büyük hayvanlar olarak nitelenebilir. Çift toynaklılar takımının geviş getiren hayvanlarının aksine tek toynaklılar bitki selülozunu midede değil bağırsaklarda sindirir. Atgiller, gergedanlar ve tapirler mevcut tek toynaklılardır.

Farklı habitatlara ve yaşam tarzlarına uyum sağlamak için, tek toynaklılar, fiziksel olarak belirgin farklılıklar geliştirmiştir. Ayakların ve dişlerin yapısında ortak özellikler vardır. Tüm canlılar ve soyu tükenmiş türlerin büyük çoğunluğu oldukça büyük hayvanlardır. Fillerden sonra karada yaşayan en büyük ikinci memeli olan gergedanlar bu gruba dahildir. Oligosen'den boynuzsuz, gergedanla ilgili bir hayvan olan soyu tükenmiş Paraceratherium, tüm zamanların en büyük kara memelisi olarak kabul edilir. İlkel at Hyracotherium gibi grubun bazı bazal temsilcileri, sadece 20 cm omuz yüksekliği ile oldukça küçüktü. Yerli atların ve evcil eşeklerin cüce ırkları dışında, günümüzün tek toynaklıları 180 ila 420 santimetre baş vücut uzunluğuna ve 150 ila 3500 kilogram ağırlığa ulaşmaktadır. Gergedanlar sadece seyrek tüylü ve kalın bir epidermise sahipken, tapirler ve atların kalın, kısa kılları vardır. Çoğu türün rengi gri veya kahverengidir, ancak zebralar tipik bir çizgili elbise giyer ve genç tapirlerin beyaz dikey çizgileri vardır.

Tek toynaklılar, farklı yaşam tarzlarına neden olan bir dizi farklı habitatlarda yaşarlar. Tapirler yalnızdır ve çoğunlukla tropik yağmur ormanlarında yaşar. Gergedanlar oldukça kuru savanlarda ve Asya'da ıslak bataklık veya ormanlık alanlarda yalnız yaşama eğilimindedir. Atlar, çayırlar, bozkırlar veya yarı çöller gibi açık alanlarda yaşar ve gruplar halinde birlikte yaşar. Tek toynaklılar yalnızca otçullardır ve değişen derecelerde otlar, yapraklar ve diğer bitki kısımlarıyla beslenirler. Çoğunlukla çimlerle beslenenler (beyaz gergedanlar, atlar) ve yapraklarla beslenenler (tapirler, diğer gergedanlar) arasında bir ayrım yapılır.

Mart 2015'te yayınlanan araştırmalara göre, tek toynaklılar en azından bazı Meridiungulatlar ile yakın bir aile ilişkisi içindedir. Bunlardan bazıları paleocoğrafik dağılımlarına göre sınıflandırıldı. Bununla birlikte, protein dizilimi ve Meridiungulata'nın filogenetik olarak genç üyelerinin (özellikle Litopterna'dan Macrauchenia ve Notoungulata'dan Toxodon) kalıntılarından elde edilen fosil kollajen ile karşılaştırma yoluyla tek toynaklılar ile yakın bir ilişki kurulabilir. Her iki akraba grup, tek toynaklılar ve Litopterna-Notoungulata, şimdi Panperissodactyla'nın daha yüksek seviyeli taksonundadır. Bu akrabalık grubu, çift toynaklıları ve balinaları (Artiodactyla) da içeren Euungulata'ya dahildir. Litopterna-Notoungulata grubunun tek toynaklılardan ayrılması muhtemelen Kretase-Paleojen yok olma olayından önce gerçekleşti. "Condylarthlar" muhtemelen iki grubun gelişimi için başlangıç noktası olarak kabul edilebilir, çünkü bunlar esas olarak Paleojen'de kuzey yarımkürede yaşayan heterojen bir ilkel toynaklılar grubunu temsil eder.^[4][5]

Tek parmaklı toynaklılar (Perissodactyla), yaklaşık 17 türe sahip üç yaşayan aileden oluşur Gergedanlar ve tapirler birbirleriyle atlardan daha yakın akrabadır. Atların diğer tek toynaklılardan ayrılması moleküler genetik analize göre yaklaşık 56 milyon yıl önce (Paleosen sonu) gerçekleşti, gergedanlar ve tapirlerin ataları ise yaklaşık 47 milyon yıl önce (Eosen) ayrıldılar.

Tek toynaklılar takımının günümüzde yaşayan üyeleri iki alt takımda sınıflandırılır:

• Hippomorpha her ayağında tek toynağı olan, uzun bacaklı ve hızlı koşan hayvanlardan oluşur ve günümüzde soyunu sürdüren tek familya atgiller (Equidae) ve bu familya içindeki tek cins olan Equustur. Bu cins içinde at, zebra, eşek ve diğer türler bulunur.
• Ceratomorpha birkaç işlevsel toynağı olan ve Hippomorpha türlerinden daha ağır ve daha yavaş hareket eden tek toynaklıların oluşturduğu alt takımdır. Bu alt takımın içinde soyunu sürdüren iki familya bulunur: Tapirgiller (Tapiridae) ve gergedangiller (Rhinocerotidae).

Tek toynaklıların soyunu sürdüren üç familyası aşağıdaki gibi sınıflandırılır:

• Takım Perissodactyla - Tek toynaklılar

• Alt takım Hippomorpha

• Familya Equidae - Atgiller: Atlar ve benzerleri, tek cins içinde 9 tür

• Equus caballus - At
• Equus gmelini - Tarpan(Avrupa Yaban Atı)
• Equus przewalskii - Przewalski atı,
• Equus asinus - Afrika yaban eşeği,
• Equus hemionus - Asya yaban eşeği,
• Equus burchellii - Ova zebrası,
• Equus zebra - Dağ zebrası,
• Equus grevyi - Grevy zebrası,

• Alt takım Ceratomorpha

• Familya Tapiridae - Tapirgiller: Tapirler, tek cins içinde 4 tür

• Tapirus terrestris - Brezilya tapiri,
• Tapirus pinchaque - Dağ tapiri,
• Tapirus bairdii - Baird tapiri,
• Tapirus indicus - Hint tapiri,

• Familya Rhinocerotidae - Gergedangiller: Gergedanlar, 4 cins içinde 5 tür

• Diceros bicornis - Kara gergedan,
• Ceratotherium simum - Beyaz gergedan,
• Rhinoceros unicornis - Hint gergedanı,
• Rhinoceros sondaicus - Java gergedanı,
• Dicerorhinus sumatrensis - Sumatra gergedanı.

• Martin S. Fischer: Mesaxonia (Perissodactyla), Unpaarhufer. In: Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (Hrsg.): Spezielle Zoologie. Teil 2: Wirbel- oder Schädeltiere. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg und Berlin 2004, S. 646–655, ISBN 3-8274-0307-3.
• Thomas S. Kemp: The Origin & Evolution of Mammals. Oxford University Press, Oxford 2005. ISBN 0-19-850761-5.
• A. H. Müller: Lehrbuch der Paläozoologie, Band III: Vertebraten, Teil 3: Mammalia. 2. Auflage. Gustav Fischer Verlag, Jena und Stuttgart 1989. ISBN 3-334-00223-3.
• Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder (Hrsg.): Mammal Species of the World. 3. Ausgabe. The Johns Hopkins University Press, Baltimore 2005, ISBN 0-8018-8221-4.

Wikimedia Commons'ta Tek toynaklılar ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Wikispecies'te Tek toynaklılar ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.