İçeriğe atla

Tek çenekliler

Tek çenekliler
Yaşadığı dönem aralığı: 145-0 myö
Kretase-Günümüz 
Buğday – ekonomik açıdan önemli bir tek çenekli
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Plantae
Şube:Tracheophyta
Klad:Angiosperms
Klad:Monocots
[1]
Tip cins
Lilium
Takımlar
  • alismatid monocots
  • lilioid monocots
  • commelinid monocots
  • Arecales
  • Commelinales
  • Poales
  • Zingiberales
Sinonimler
  • Alternifoliae Bessey[3]
  • Endogenae DC.[4]
  • Lilianae Takht.[5][6]
  • Liliatae Cronquist, Takht. & W.Zimm.[a][2]
  • Liliidae Takht.[b][6][9]
  • Liliopsida Batsch[10]
  • Monocotyleae Eichler[11]
  • Monocotyledoneae E.Morren ex Mez[12][c]
  • Monocotyledones

Tek çenekliler (Liliopsida), monokotiller (ya da monokotiledon), çoğunlukla tek yıllık, palmiyeler haricindeki otsu bitkileri kapsayan çiçekli bitkiler sınıfıdır.

Tohumlarında bir çenek bulunduğu için "bir çenekliler" olarak isimlendirilen, bir çenekliler; 50.000 ve 60.000 arası (IUCN 21 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sistemine göre) 59,300 bitki türünü kapsarlar. Bu gruptaki en büyük familya, yaklaşık yirmi bin tür sayısıyla orkidegillerdir. Ekonomik önemleri olan buğdaygiller, bu grubun en önemli familyası konumundadır. Diğer ekonomik önemi olan familyaları ise; palmiyegiller, muzgiller, zencefilgiller ve zambakgillerdir.

Bir çeneklilerin iletim demetleri genellikle dağınıktır. Kambiyum olmadığından normal sekonder kalınlaşma (enine büyüme) görülmez. Bu yüzden boyları uzun, gövdeleri incedir. Yaprakları genellikle ince uzun, paralel damarlı, kökleri saçaklıdır. Ana kök gelişimi erken durduğu için saçak kök sistemi bulunur. Çiçek parçaları genellikle üçlü olup, çiçek örtüsü çanak yaprak ve taç yaprak şeklinde farklılaşma göstermez.

Tek çenekliler ya da monokotiller, adından da anlaşılacağı gibi tohumlarında tek bir (mono-) kotiledon veya embriyonik yaprak içerir.

Sınıflandırma

Topraktan çıkan (solda) bir "bir çenekli" ve (sağda) bir "iki çenekli" bitki.

Tarihte Monokotiller şöyle isimlendirilmişledir:

  • Monocotyledoneae - "de Candolle" sistemi ve "Engler" sistemi.
  • Monocotyledonlar - "Bentham & Hooker" sistemi ve "Wettstein" sistemi
  • Sınıf: Liliopsida - "Takhtajan" sistemi ve Cronquist sistemi.
  • Alt sınıf: Liliidae - "Dahlgren" sistemi ve "Thorne" sistemi (1992).
  • Dal: Monokotiller - "APG sistemi", "APG II sistemi" ve "APG III sistemi"' ne göre.

Yukardaki bütün sistemler, bu grup için kendi taksonomilerini kullanırlar. Bir çenekliler, taksonomideki değişken konumuyla bilinirler.

Günümüzün moleküler çalışmaları, bir çeneklilerin akrabalık ilişkilerini açıklamaya yardımcı olmaktadır. APG III sistemi, bir çeneklileri bir takson olarak görmez, bunun yerine bu grubu monokotil dalına yerleştirir. Bu sisteme göre tek çenekliler; 11 takıma ve henüz herhangi bir takıma yerleştirilmemiş 1 familyaya ayrılırlar:

Cladogram 1: APG IV (2016) için kapalı tohumlularda tek çeneklilerin filojenik durumu

Cladogram 1: Phylogenetic position of the monocots within the angiosperms in APG IV (2016)[14]
kapalı tohumlular

Amborellales

Nymphaeales

Austrobaileyales

magnoliids

Chloranthales

monocots

Ceratophyllales

ödikotlar (iki çenekliler)

basal angiosperms
core angiosperms

Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots

Cladogram 2: The phylogenetic composition of the monocots[14]
monocots 131
          

Acorales

Alismatales

122
          

Petrosaviales

120

Dioscoreales 115

Pandanales 91

Liliales 121

121

Asparagales 120

commelinids 118
          

Arecales

Poales

          

Zingiberales

Commelinales

Lilioid monocots
Alismatid monocots

Dal (klad): Monocots (Monokotiller) (Tek çenekliler)

Dal (klad): Commelinids (Kommelinidler)

  • Dasypogonaceae Familyası Dumort. (Bir takım içinde yer verilmemiştir)
  • Arecales Takımı Bromhead
    • Arecaceae Bercht. & J.Presl (Palmiyegiller)
  • Commelinales Takımı Mirb. ex Bercht. & J.Presl
    • Commelinaceae Mirb.
    • Haemodoraceae R.Br.
    • Hanguanaceae Airy Shaw
    • Philydraceae Link
    • Pontederiaceae Kunth
  • Poales Takımı Small
    • Anarthriaceae D.F.Cutler & Airy Shaw
    • Bromeliaceae Juss. (Ananasgiller)
    • Centrolepidaceae Endl.
    • Cyperaceae Juss. (Papirüsgiller)
    • Ecdeiocoleaceae D.F.Cutler & Airy Shaw
    • Eriocaulaceae Martinov
    • Flagellariaceae Dumort.
    • Joinvilleaceae Toml. & A.C.Sm.
    • Juncaceae Juss.
    • Mayacaceae Kunth
    • Poaceae Barnhart (Buğdaygiller)
    • Rapateaceae Dumort.
    • Restionaceae R.Br.
    • Thurniaceae Engl.
    • §Typhaceae Juss. (Sparganiaceae Hanin'yi içine alır.)
    • Xyridaceae C.Agardh
  • Zingiberales Takımı Griseb.
    • Cannaceae Juss.
    • Costaceae Nakai
    • Heliconiaceae Vines
    • Lowiaceae Ridl.
    • Marantaceae R.Br.
    • Musaceae Juss. (Muzgiller)
    • Strelitziaceae Hutch.
    • Zingiberaceae Martinov (Zencefilgiller)

Kullanımlar

Tek çenekliler ekonomik ve kültürel açıdan en önemli bitkiler arasındadır, tahıl taneleri ve nişastalı kök mahsulleri, palmiyeler, orkideler ve zambaklar dünyadaki temel besinlerin çoğunu oluştururken birçokları da inşaat malzemesi ve ilaç olarak kullanılır.[15] Tek çeneklilerden olan otlar, bir hayvan ve insan gıdası kaynağı olarak çok büyük ekonomik öneme sahiptir[16] ve üretilen biyokütle bakımından tarım türlerinin en büyük bileşenini oluşturmaktadır.[17][18]

Notlar

  1. ^ In 1964, Takhtajan proposed that classes including Monocotyledons, be formally named with the suffix -atae, so that the principle of typification resulted in Liliatae for monocotyledons.[7] The proposal was formally described in 1966 by Cronquist, Takhtajan and Zimmermann,[2] from which is derived the descriptor "liliates".
  2. ^ Tropicos gives an earlier authority, J.H. Schaffn. 1911[8]
  3. ^ Cronquist[2] attributes this term to De Candolle as DC. 1818 Syst. 1: 122[13]

Kaynakça

  1. ^ Angiosperm Phylogeny Group (2016). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV" (PDF). Botanical Journal of the Linnean Society. 181 (1): 1–20. doi:10.1111/boj.12385. ISSN 0024-4074. 
  2. ^ a b c d Cronquist, Takhtajan & Zimmermann 1966.
  3. ^ Bessey 1915.
  4. ^ de Candolle 1819.
  5. ^ Tropicos 2015, Lilianae
  6. ^ a b Takhtajan 1966.
  7. ^ Takhtajan 1964.
  8. ^ Tropicos 2015, Liliidae
  9. ^ Thorne 1992a.
  10. ^ Tropicos 2015, Liliopsida
  11. ^ Eichler 1886.
  12. ^ Tropicos 2015, Monocotylondoneae
  13. ^ de Candolle 1818–1821.
  14. ^ a b APG IV 2016.
  15. ^ Soltis et al. 2005.
  16. ^ Fay 2013.
  17. ^ Panis 2008.
  18. ^ Tang et al 2016.

Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "CoL" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "redlist" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "Kubitzmmonohist" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "MausethAFG" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "ObelStirp65" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "pavordN.339" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "ScopoliAlisma" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "TakhtajanLiliops" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )

Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "Tillichfig1" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: )

Bibliyografya

Books

Historical

Modern

Symposia

Chapters

Articles

Phylogenetics

APG

Websites and databases

Dış bağlantılar

Vikitür'de konuyla ilgili taksonomik bilgiler bulunur:

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Botanik</span> bitki yaşamı bilimi

Botanik veya bitki bilim(ler)i, bitki biyolojisi, fitoloji, bitki yaşamı ile ilgili bir bilim dalı ve biyolojinin bir koludur. Bir botanikçi, bitki bilimcisi veya fitolog, bu alanda uzmanlaşmış bir bilim insanıdır. "Botanik" terimi; otlak, ot veya yem anlamına gelen Grekçe: βοτάνη (botanē) kelimesinden türetilmiştir. Geleneksel olarak, botanik, mantarları ve algleri de de içine alan bir bilim dalıdır. Günümüzde, botanikçiler, 391.000'i damarlı bitki türü ve yaklaşık 20.000'i kara yosunu olan yaklaşık 410.000 kara bitkisi türünü incelemektedir.

<i>Allium</i> bitki cinsi

Allium, Alliaceae familyasına dahil olan ve soğan, sarımsak, pırasa gibi çok bilinen türleri içeren bir bitki cinsidir. İçermiş olduğu 1250 kadar tür ile dünyanın en büyük bitki cinslerinden biri olan Allium, bazı sınıflandırmalarda Liliaceae familyasına dahil edilmiştir. İçerdiği türler çok yıllık ve yumru gövdeli olup, tipik soğan ya da sarımsak koku ve tadını veren kimyasal bileşikler üretirler. Pek çoğu yenilebilir türdür.

<span class="mw-page-title-main">Ranunculaceae</span>

Ranunculaceae Ranunculales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Bitki</span> ökaryotik, ağaçlar, çiçekler, otlar, yosunlar ve benzeri organizmaları içinde bulunduran çok büyük bir canlılar alemi

Bitkiler, ağırlıklı olarak fotosentetik ökaryot canlılardır. Tarihsel olarak bitkiler alemi, algler ve mantarlar da dahil olmak üzere hayvan olmayan tüm canlıları kapsarken, günümüzde mevcut tüm tanımlamalar prokaryotları, mantarları ve bazı algleri hariç tutar. Tanımlamalardan birine göre: Çiçekli bitkiler, kozalaklı bitkiler ve diğer açık tohumlular, eğrelti otları ve benzerleri, boynuz otları, ciğer otları, kara yosunları ve yeşil algler hep birlikte Viridiplantae adı verilen kladı oluştururlar. Buna kırmızı ve esmer algler dahil değildir.

<span class="mw-page-title-main">Apiaceae</span>

Apiaceae, Apiales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Malvaceae</span>

Malvaceae Malvales takımına bağlı bir bitki familyasıdır. Tek ya da çok yıllık otsular, çalılar ya da ağaçlardır. Büyük, parlak, huni şeklinde çiçekleri vardır. Ticari önemi olan iyi bilinen üyeleri arasında bamya, pamuk, kakao, roselle ve durian bulunur. Alcea (gülhatmi), Malva (ebegümeci) ve Tilia (ıhlamur) gibi tanıdık süs bitkileri içeren bazı cinsler de vardır. En fazla türe sahip olan cinsler arasında Hibiscus, Pavonia, Sida, Ayenia, Dombeya ve Sterculia bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Geraniaceae</span>

Geraniaceae Geraniales takımına bağlı bir bitki familyasıdır. Türkiye'de Geranium tuberosum türü yaygındır.

<span class="mw-page-title-main">Amaryllidaceae</span>

Amaryllidaceae Asparagales takımına bağlı bir bitki familyasıdır. Amaryllidaceae, tek çenekli Asparagales takımında yer alan otsu, çoğunlukla çok yıllık ve soğanlı çiçekli bitkilerden oluşan bir familyadır.

<span class="mw-page-title-main">Papaveraceae</span> çiçek açan bitkiler ailesi

Papaveraceae Ranunculales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Saxifragaceae</span> Bitki familyası

Saxifragaceae Saxifragales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Tracheophyta</span> bitki kladı

Damarlı bitkiler aynı zamanda tracheophytes olarak bilinen, yaklaşık 300.000 bitki türünü içeren geniş bir bitki grubudur. Damarlı bitkiler arasında Lycopodiopsida, atkuyruğu, eğrelti, açık tohumlular ve çiçekli bitkiler bulunmaktadır. Bu grup için önerilen isimler arasında Tracheophyta, Tracheobionta ve Equisetopsida sensu lato bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Asparagaceae</span> Bir çiçekli bitkiler familyası (Asparagaceae)

Asparagaceae Asparagales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Rosids</span>

Rosids, yaklaşık 70.000 türü içeren geniş bir çiçekli bitkiler sınıfının büyük bir kladının üyeleri olan bitkileridir. Bu bitki grubu tüm kapalı tohumluların dörtte birinden fazlasını içerir.

<span class="mw-page-title-main">Angiosperm Phylogeny Group</span>

Angiosperm Phylogeny Group filogenetik araştırmalarla keşfedilen bitki ilişkileri hakkında yeni bilgileri yansıtan, çiçekli bitkilerin (anjiyospermler) taksonomisi üzerinde bir fikir birliği oluşturmak için işbirliği yapan, gayri resmi bir uluslararası sistematik botanikçiler grubudur.

<span class="mw-page-title-main">Myrtales</span>

Myrtales, Rosanae üsttakımına bağlı bir bitki takımıdır.

<span class="mw-page-title-main">Malvales</span>

Malvales, Rosanae üsttakımına bağlı bir bitki takımıdır.

<span class="mw-page-title-main">Mesangiospermae</span>

Mesangiospermae, gayri resmi olarak "mezanjiyospermler" olarak adlandırılan bir çiçekli bitki grubudur. İki ana kapalı tohumlular sınıfından biridir. Filogenetik isimlendirme PhyloCode sisteminin kuralları altında oluşturulmuş bir isimdir. Yaklaşık 350.000 mezanjiyosperm türü vardır. Bu grupta olmayan yaklaşık 175 tür ve toplam yaklaşık 350.000 tür olduğu varsayılırsa mezanjiyospermler çiçekli bitkilerin yaklaşık %99,95'ini içerir. Diğer 175 tür ilkel kapalı tohumlular grubu içinde sınıflandırılır. APG III sisteminde de benzer sınırlamalara sahip böyle bir sınıf var olmasına rağmen, ona bir isim verilmemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Viridiplantae</span>

Viridiplantae, yaklaşık 450.000-500.000 tür içeren ve hem karasal hem de sucul ekosistemlerde önemli roller oynayan ökaryotik canlılar grubudur. Öncelikle sucul olan yeşil algler ve içlerinden çıkan kara bitkilerinden oluşurlar. Yeşil algler, geleneksel sınıflandırmada kara bitkilerini içermez ve bu da yeşil algleri parafiletik bir grup yapar. Kara bitkilerinin yeşil alglerin içinden çıktığının anlaşılmasından bu yana, bazı yazarlar bitkileri de yeşil alglere atıyorlar. Hücre duvarlarında selüloz bulunan hücrelere ve klorofil a ve b içeren ve fikobilin içermeyen siyanobakterilerle endosimbiyozdan türetilen birincil kloroplastlara sahiptirler.

<span class="mw-page-title-main">Pteridaceae</span>

Pteridaceae Polypodiales takımına bağlı bir bitki familyasıdır.

Charophyta; charophytes olarak da adlandırılan bir tatlı su yeşil alg grubudur. Bazen bir bölüm olarak ele alınır ancak aynı zamanda bir süper bölüm veya sıralanmamış bir klad olarak da gösterilmektedir. Karasal bitkiler Charophyta'dan, muhtemelen karasal tek hücreli charophyte'lerden kardeş grup olarak Zygnematophyceae sınıfıyla birlikte ortaya çıktı.