Tayvan (ada)

Tayvan
臺灣/台灣
Tayvan; 臺灣/台灣
Coğrafya
Bölge	Uzak Doğu
Koordinatlar	23°46′K 121°0′D / 23.767°K 121.000°D
Denizi	Büyük Okyanus
İklim	Astropikal
Yüzölçümü	35,801 km2
Zirve	3.952 m
Siyasi
Adadaki ülke(ler)	Çin Cumhuriyeti;
Yerleşim yerleri	Taipei; Taichung; Kaohsiung;
Demografi
Nüfus	23,046,177 (2.009)
Etnik grup(lar)	Han Ulusu

Tayvan (basit: 台湾, geleneksel: 臺灣 ya da 台灣, pinyin: táiwān), Doğu Asya'da Çin'in ve Japonya'nın güneyinde, Filipinler'in kuzeyinde bir adadır. Günümüzde Tayvan adı, Tayvan (Formoza) adasıyla birlikte Büyük Okyanus'undaki Lanyu ve Lüdao adaları, Tayvan Boğazı'ndaki Penghu, Matzu ve Kinmen adaları gibi Çin Cumhuriyeti yönetimi altındaki topraklara işaret etmektedir.^[1]

Coğrafya

Tayvan'ın başkenti Taipei'dir.^[1]

Tayvan adası Çin'in güneydoğu sahillerinden 200 km uzakta Tayvan boğazının karşısındadır.^[1] Yengeç dönencesi (23°5N) adanın ortasından Jiayi şehrinin yakınlarından geçer. Yüzölçümü 35.801 kilometrekare'dir. Doğu kıyıları oldukça dağlıktır. Kuzey-güney yönünde uzanan dağlar adanın 2/3'lik bölümünü oluşturur. Batı sahili ise düzdür; nüfusun büyük kesimi burada yerleşmiştir. Adanın uzunluğu yaklaşık 400 km; eni ise en geniş yerinde 144 km'yi bulur. Tayvan'ın en yüksek doruğu Yu Shan, 3.952 metredir. Adada Yu Shan'dan başka 3500 metreyi aşan beş doruk daha vardır.

Tayvan'da sub-tropikal iklimi görülür.^[1] Kış ayları genelde yağışlıdır. Mayıs ayında ise "Erik Yağmurları" görülür. Haziran-Eylül arasında oldukça sıcak ve nemli bir hava hakimdir. Kimi zaman Ağustos - Eylül aylarında şiddetli tayfunlar meydana gelir.^[1]

Tarih

Tayvan'da ilk insan yerleşimleri günümüzden 30.000 yıl öncesine kadar uzanmaktadır. 4.000 yıl önce ise bugün Tayvan aborijinleri (Çince: 原住民, pinyin: yuánzhùmín) olarak bilinen yerlilerin ataları adaya yerleşmiştir. Çinlilerin Ming Hanedanlığı döneminden başlayarak adaya yerleştikleri bilinmektedir.

1544'te adaya çıkan Portekizli denizciler buraya güzel ada anlamına gelen Ilha Formoza adını vermişler, ancak Tayvan'ı sömürgeleştirmeye kalkmamışlardır. Kısa süreli Hollanda Koloni Döneminin (1624-1662) ardından Tayvan Çin'e bağlanmıştır. Birinci Çin-Japon Savaşının ardından Qing Hanedanlığı tarafından Japonya'ya terk edilen ada, 1895-1945 yılları arasında Japon kolonisi olarak kalmış, 1945'te II. Dünya Savaşı sona erdikten sonra, o dönem Çin'e hakim olan Çin Cumhuriyeti'ne (ROC, 中華民國) iade edilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrası Çin'de Milliyetçi Parti (KMT,國民黨) ile Komünist Parti (ÇKP, 共產黨) arasında devam eden iç savaş 1949'da Komünist Partinin kesin zaferiyle sona ermiştir. Tayvan'a sığınan KMT lideri Chiang Kai-Shek (Çan Kayşek,蔣介石) Olağanüstü Hal ilan ederek, KMT dışında her tür partinin faaliyetlerini yasaklamıştır.

Soğuk Savaş nedeniyle Batıyla tüm ilişkileri kopan Çin'i, 1970'lerin başına kadar Birleşmiş Milletler'de Tayvan'daki Çin Cumhuriyeti temsil etmiştir. 1970'lerde ABD'nin Pingpong Diplomasisi sayesinde Çin ile ABD ilişkileri düzelmiş ve Çin (PRC) tüm Çin'i temsilen BM'ye kabul edilmiştir.

1975'te Chiang Kai-shek'in ölümü üzerine başlayan Tayvan'ın demokratikleşme süreci, 1978'de Başkanlığı devralan Chiang Ching-kuo döneminde hızlanmıştır, 1948'de yürürlüğe giren Olağanüstü Hal, 1987 yılında nihayet sona ermiştir. 1996 yılında seçimle işbaşına gelen ilk Tayvan Başkanı Lee Denghui'yi 2000 yılında Tayvan Bağımsızlığı taraftarı Chen Shuibian takip etmiştir.

Diplomatik Durumu

Tek Çin politikası uyarınca 1971'de Birleşmiş Milletlerin Çin Halk Cumhuriyeti'nin kabulü ve çoğu devletin Tayvan'ı tanımaktan vazgeçmesi Çin Cumhuriyetini dış ilişkiler alanında zor durumda bırakmıştır. Tayvan 1970'lerden bu yana, BM ve WHO, UNESCO gibi çeşitli BM kuruluşlarına yeniden katılabilmek için büyük bir çaba içerisindedir. Tayvan, Olimpiyatlar gibi uluslararası organizasyonlara ise Chinese Taipei ismiyle katılmaktadır.

Günümüzde ise, diplomatik olarak Çin Cumhuriyeti'ni tanıyan çoğu Afrika ve Orta Amerika'daki küçük ülkelerin dahil olduğu 23 ülke vardır. Buna karşılık pek çok ülke Tayvan'da yarı resmi temsilciliklerle (Örneğin, ABD Amerikan Kültür Derneği tarafından) temsil edilmektedir.

Halk

Tayvan'ın bugün 23 milyonu bulan nüfusunun %98'lik bölümü Çinlilerden (漢族, Han ulusu) oluşmaktadır. Bu etnik grubun %84'ünü günümüzde yerel Tayvanlı (Çince: 本省人; pinyin: Ben sheng ren) olarak bilinen daha erken dönemlerde adaya Kıta Çin'in Fujian bölgesinden gelmiş olan grup oluşturur. Yerel Tayvanlı'lar resmi dil Standart Çince'nin (Mandarin, Peking Çincesi) dışında Fujian'in yerel dillerinden Min-nan'ın bir kolu olan Tayvanca'yı yaygın olarak konuşur. Adaya gene erken dönemlerde göçetmiş olan Hakka'lar (Çince:客家人, pinyin: kejia ren) ise Çin'in Guangdong bölgesinden gelmektedir. Anadili Hakkaca olan bu etnik grup nüfusun %15'ini oluşturmaktadır. Çinli nüfusun geri kalan %14'lük bölümünü ise diğer eyaletlerden gelenler (外省人; Wai sheng ren) oluşturmaktadır. Bu terim 1949'ta kaybedilen iç savaşın ardından adaya sığınan Çinlileri anlatmak için kullanılır. Temelini Chiang Kai-shek'in askerleri ve KMT hükümetini destekleyen 1,3 milyon göçmenin oluşturduğu bu grubun bugünkü nüfustaki payı %13'tür. Diğer eyaletlerden gelenler Standart Çince'nin yanında geldikleri yörenin lehçesini konuşmaktadır.

Toplam Tayvan nüfusunun geriye kalan %2'ini ise 444.000'i bulan sayıları ile Tayvan aborjinleri oluşturmaktadır. Bugün hükûmetçe tanınan 12 kabile vardır: Amis, Atayal, Paiwan, Bunun, Puyuma, Rukai, Tsou, Saisiyat, Yami, Thao, Kavalan ve Taroko. Adaya 4.000 yıl önce yerleştikleri tahmin edilen Tayvan aborijinleri, genetik olarak Malay-Polinezyalı halklarına akrabadır. 12 kabilenin dilleri Ostronezyen dil ailesi içinde sınıflandırılmıştır. Tayvan halkının yaklaşık %93'ü Budizm, Konfüçyüsçülük ve Taoizm karışımı dinin mensuplarıdır. %4.5'i ise Protestan, Katolik ve diğer Hristiyan mensubu üyesidirler. Kalan %2,5 kesim ise İslam ve diğer dinlerin mensuplarıdırlar.