Tataristan Tarihi

Tataristan Tarihi
Büyük Bulgar Hanlığı Türk-Moğol geleneği Tartarya İdil Bulgar Devleti Kıpçaklar Moğol istilası Altın Orda Devleti Kazan Hanlığı Moskova Kazan Guberniyası Tatar ÖSSC Tataristan Cumhuriyeti

Rusya Federasyonu'na bağlı bir cumhuriyet olan Tataristan toprakları, tarih öncesi dönemde farklı gruplar tarafından iskan edilmiştir. İtil Bulgar Devleti bir süre Hazarlara tabi olmuştur. İtil Bulgarları Müslüman olup çeşitli Türk halklarını bünyelerine katınca İtil Tatarları olarak anılmaya başlandı.

Bölge 15. yüzyılda Kazan Hanlığı'nın egemenliği altına girmiştir. Hanlık, 1552 yılında Korkunç İvan tarafından fethedilmiş ve 1708 yılında ortadan kaldırılmıştır. Bu dönemde bölgeye Ruslar yerleşmiş ve Ortodoks Hristiyanlığının misyonerlik girişimleri Tatarlar arasında bir dizi isyana neden olmuştur. 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılda sanayi devrimi sırasında ekonomik koşullar biraz daha iyileşmişti ve Tatarlar, Ruslarla daha eşit bir statü elde etme imkanına kavuşmuştu. Bununla beraber, Tatarlarda da millî bilinç artmaya başlamıştı ve 1917 Ekim Devrimi'nin ardından İdil Ural Devleti olarak bağımsızlık ilan edildi. İç savaştan sonra Sovyetler bu bağımsızlığı ezerek Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni kurdu.

1921-22 Tataristan Kıtlığı Tatar Türklerini büyük ölçüde etkileyerek bölge halkını büyük çapta zarara uğrattı. Petrol yataklarının keşfi, sanayide büyümeyi teşvik etmeye yardımcı oldu. SSCB'nin dağılması ile birlikte 1994'te diğer Türki Cumhuriyetler gibi bağımsızlık fitili ateşlenmiş ve Tataristan, Rusya Federasyonu'nun kurucu cumhuriyeti olarak yeniden kurulmuştu. 2008 yılında Tataristan Milli Meclisi, Tataristan'ın bağımsızlığını ilan etti, ancak bu statü Birleşmiş Milletler veya Rus hükümeti tarafından tanınmadı.

Tataristan'da yerleşik hayata geçilmesi Paleolitik döneme kadar uzanmaktadır. Tataristan'da Taş ve Bronz Çağlarına ait çeşitli kültürlerin kalıntıları keşfedilmiştir.

Demir Çağı'nda (MÖ 8. yüzyıl - MS 3. yüzyıl), muhtemelen Fin- Ugorca konuşan bir halk olan Ananyino kültürü, yukarı İdil ve Kama nehir vadileri bölgesine hakim olmuştur. MÖ 1. binyılın ortalarından itibaren Batı Tataristan Gorodets kültürü tarafından kullanılmıştır.

MÖ 4. yüzyıldan itibaren İtil-Kama havzasının büyük bir kısmı, Hint-Avrupa dillerinden birini konuşan İskitlerle akraba oldukları düşünülen İmänkiskä kültürü kabileleri tarafından kullanılmıştır. MS 1. yüzyılın başlarında aşağı Kama'da Pyanobor kültürü olarak adlandırılan (muhtemelen Fin-Ugor kökenli) yeni bir grup ortaya çıkmıştır.

Geç antik dönemdeki büyük göçler sırasında Sibirya Türkleri ve Fin-Ugor kabileleri orta İdil'in doğusundaki bölgeye yerleşmiş ve Pyanobor kültürünü Kama havzasından sürmüşlerdir. Pyanobor kabileleri günümüzde Tataristan'ın kuzey ve kuzeybatı kesimlerinde yaşamaya devam etmiştir.

Milattan sonra yaklaşık 500 ila 700 yılları arasındaki dönemde Türklerin akınına uğramıştır. Bunlar Göktürkler, Hazarlar ve Büyük Bulgar Hanlığı idi.^[1]

9. ve 10. yüzyıllarda bölgedeki ilk devlet, İdil Bulgar Devleti idi. İtil Bulgarları genel olarak tarımsal faaliyetlerle ilgileniyordu. Diğerlerinin yanı sıra Bughar, Bilär ve Suar şehirleri, demircilik ve ticaretin büyümesiyle ortaya çıktı. Tarımcılık ve büyükbaş hayvancılık ekonomide önemli bir rol oynuyordu. Çiftçiler ağırlıklı olarak mülk sahibiydi.

10. yüzyılın başlarında İslam'ı kabul ettiler

İtil Bulgarları'nın Batu Han komutasındaki Moğol birlikleri tarafından istila edilmesinden sonra ülke Altın Orda hanlarının kontrolü altına girmiştir. Bu dönemde farklı Türk halklarının ve dillerinin İtil Bulgarlarına karışması sonucunda modern İtil Tatar etnosu ortaya çıkmıştır.

Altın Orda'nın çöküşü ile 15. yüzyılın ilk yarısında Kazan Hanlığı, İtil-Kama bölgesinde dominant güç olmuştu. Moskova Knezliği'nin gücü arttıkça ve Altın Orda'nın ardılı devletlerle ticaret yollarının ve toprakların kontrolü için mücadele ettikçe, Kazan'a zaman zaman Moskova yanlısı hükümdarlar, zaman zaman da Kırım Hanlığı gibi diğer Tatarlarla ittifakı savunan hükümdarlar hâkim oldu. Sonunda hanlık 1552 yılında Korkunç İvan tarafından fethedildi.

1552'den sonra hanlık Moskova'dan yönetildi. 1555 yılında Kazan'da İtil-Ural halklarını vaftiz etme yetkisiyle bir piskopos atandı. Birçok kilise ve manastır inşa edildi ve Rus köylüler ve zanaatkârlar Tataristan'a yerleştirildi. Aynı zamanda Tatarlar Kazan'dan, nehirlere ve yollara yakın bölgelerden uzaklaştırıldı. Rusların baskısı altında birçok Tatar 16. ve 17. yüzyıllarda Yukarı Kama, Trans-Kama bölgesi, Başkurtistan, Urallar ve Sibirya'ya göç etti. Bunun sonucunda bölge genelinde tarım, sanayi ve ticaret geriledi. Yerel halk yasaq vergisi ödemek zorunda bırakıldı. Tatar soylularının bir kısmı Rus İmparatorluğu'nun soylularına dahil edildi; birçoğu ayrıcalıklarını korumak için vaftiz edildi.

1708'de Kazan Hanlığı lağvedildi ve Kazan Guberniyası olarak eyalet haline getirildi. Bu vilayet Orta İtil ve Batı Uralları kapsıyordu. Kazan, 20.000 vatandaşıyla Rusya'nın önemli ticaret ve el sanatları merkezlerinden biriydi. İmalat gelişti ve 19. yüzyılın başında büyük deri, sabun ve mum fabrikaları ortaya çıktı. Türkistan ile ticaret yapan bir Tatar tüccar sınıfı ortaya çıktı.

İşgal sınırlandırmaları, ağır vergilendirme ve Hristiyan olmayanlara karşı ayrımcılık Tatarların kültürel ve ekonomik gelişimini engelledi. Bunun sonucunda çeşitli isyanlar ve köylü ayaklanmaları patlak verdi. Karışıklık Dönemi sırasında Kazan Hanlığı, Rus ordusu içindeki grupların yardımıyla bağımsızlığını yeniden kazandı. Bir Tatar soylusu olan Cangali bek, 1616'daki devrime öncülük etti. İtil Tatarları arasındaki diğer ayaklanmalar arasında Bolotnikov hareketi (1606-1607), Batırşa hareketi (1755-1756) ve Pugaçev'in isyanı (1773-1775) sayılabilir. İdil-Ural bölgesindeki diğer halklar da bu çatışmalarda yer aldı.

1773'te Rusya'daki Müslümanlara büyük ölçüde geniş haklar verildi. 1784'te Tatar asilzadeleri (morzalar), Rus asilzadeleri (dvoryane) ile eşit haklara sahip oldu.

Tatarlar, Rus ordusunda da (Napolyon Savaşları'nda olduğu gibi) yer aldılar.

Rus İmparatorluğu'nda 1860 reformlarından sonra Tataristan'daki ekonomik koşullar önemli ölçüde iyileşti. Stolipin'in reformları kırsal bölgelerin ekonomik kalkınmasının hızlanmasına yol açtı. 19. yüzyılda Tatarlar arasında büyük bir orta sınıf gelişti. 1905'teki Rus Devrimi Tatar millî bilincini uyandırdı ve eşit haklar, millî bilincin geliştirilmesi gibi çağrılara yol açtı. Pan-İslamist İttifaki-Müslimin Partisi, Duma içinde milliyetçi kanadı temsil ediyordu. İsmail Gaspıralı, Alimerdan Bey Topçubaşov ve Yusuf Akçura gibi Türkçülük akımının önde gelenleri bu partide yer alıyordu. "Yoldız", "Waqıt", "Azat", "Azat xalıq", "İrek", "Tañ yoldızı", "Nur", "Fiker", "Ural", "Qazan möxbire", "Älğäsrelcädid", "Şura", "Añ" ve "Mäktäp" gibi Tatarca gazeteleri yayınlandı. İlk Tatar tiyatrosu olan Säyyär da bu dönemde ortaya çıkmıştır.

• Bezdna Köylü Ayaklanması

Tataristan, 1917 Rus Devrimi sırasında ulusal parlamento (Millät Mäclese), millî hükûmet (Milli İdärä), millî konsey (Milli Şura) ve millî askerî konsey (Xärbi Şura) ile işlevsel olarak bağımsız hale geldi. Bazı Tatar askerî birlikleri komünistlere karşı Rus İç Savaşı'nda yer almıştır. Anti-komünist Tatar devrimciler İdil Ural Devleti'ni ilan ettiler, ancak Moskova Bolşevik hükûmeti kendi kanadında bağımsız bir Tataristan'ı önlemek için harekete geçti. "Müslüman Konseyi", Kazan vilayetinin çoğunlukla Tatar nüfuslu Bolaq artı veya Zabulachye (Transbolaqya Cumhuriyeti) bölgesinde "İşçi Bolşevik Konseyi" tarafından devrildi. Müslüman Konseyi üyeleri tutuklandı.

Ağustos 1918'de Çekoslovak Lejyonu ve Komuç'lar Kazan'a girdi ancak Kızılların baskısı altında geri çekildi.

1919'da Bolşevikler özerk bir Tatar-Başkurt Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan ettiler, ancak bölge o sırada büyük ölçüde, Aleksandr Kolçak'ın bağımsız bir Müslüman cumhuriyetini desteklemediği Beyaz Ordu tarafından işgal edilmişti. Kolçak'ın düşmanlığıyla birleşen bu deklarasyon, birçok Tatar ve Başkurt askerinin taraf değiştirmesine ve Bolşevikler için savaşmasına neden oldu. Komünistler, Tataristan'ı Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil etmesi, büyük çaplı göçlere yol açtı.

Rus İç Savaşı, Mart 1920'de Dirgen Ayaklanmasının bastırılmasıyla Tataristan'da sona erdi. Komünizm politikasının bir sonucu olarak Tataristan'da 1921-22 Kıtlığı başlamış ve yaklaşık yarım milyon insanın hayatına mal olmuştur.

27 Mayıs 1920'de RSFSC'ye bağlı Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Ancak 1920'lerin sonlarında Joseph Stalin yönetimindeki Sovyet hükûmeti Tatar dilinin kullanımına kısıtlamalar getirmeye başladı. Millî kültürün gelişimi önemli ölçüde geriledi. Tatar alfabesi iki kez değiştirildi (Latin alfabesine ve ardından Kiril alfabesine). 1930'lardan 1950'lere kadar, Tatarca basın, tiyatrolar, okullar ve enstitüler, eğitimin Rus dilinde yapılması gerektiğinden yavaş yavaş ortadan kalktı. Sanayileşme, kolektivizasyon ve Büyük Temizlik gibi zulümler bu düşüşe katkıda bulundu.

Din de baskı altındaydı. Başlangıçta Sovyet yönetimi çoğunlukla Doğu Ortodoks Kilisesi'ni destekledi ve bazı İslami dini akımlar korundu (bkz. Cedidcilik, Wäisi hareketi), ancak daha sonra bunlar da bastırıldı. Sovyet yönetimine karşı liberal görüşe sahip Cedidcilik'in bazı temsilcileri Türkiye veya Mısır'a kaçmıştır.

II. Dünya Savaşı'na 560.000'den fazla Tataristan askeri katılmış ve bunların 300.000'den fazlası savaşta hayatını kaybetmiştir. Birçok Sovyet fabrikası ile SSCB Bilimler Akademisi Tataristan'a tahliye edildi. Savaş sırasında büyük petrol yatakları keşfedildi. Bunların keşfi sırasında Tataristan, Sovyetler Birliği'nin endüstriyel olarak en gelişmiş bölgelerinden biri haline geldi.

In 1960s-1970s Tatar ASSR's industry was developed not only in the petrol sector; a major car plant, KamAZ was built in Naberezhnye Chelny, making this city become the second largest in the republic. Other major cities, built and developed in those years are Nizhnekamsk and Almetyevsk.

1960-1970'lerde Tatar ÖSSC'nin sanayisi sadece petrol sektöründe gelişmedi; Naberezhnye Chelny'de büyük bir otomobil fabrikası olan KamAZ inşa edildi ve bu şehir cumhuriyetin en büyük ikinci şehri haline geldi. O yıllardaki büyükşehirler Nijnekamsk ve Elmet'tir.

ÖSSC Yüksek Konseyi 30 Ağustos 1990 tarihinde Tataristan'ın statüsünü değiştirmiş ve Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bağımsızlığı ilan edilmiştir.

• 12 Haziran 1991: İlk seçimlerde Tataristan cumhurbaşkanı. Mintimer Şeymiyev seçilmiştir.
• 21 Mart 1992: Tataristan'ın statüsü ile ilgili referandum yapıldı. Halkın çoğunluğu Tataristan'ın bağımsızlığını destekledi.
• Kasım 1992: Tataristan Anayasası parlamento tarafından kabul edildi.
• 1994: Rusya Federasyonu Devlet Organları ile Tataristan Cumhuriyeti Devlet Organları Arasında Yetki Alanlarının Sınırlandırılması ve Karşılıklı Yetki Devri Anlaşması imzalandı. Tataristan, Rusya Federasyonu'nun fiili bir kurucu cumhuriyeti haline geldi.
• 1995 ve 1999 yıllarında Tataristan Hükûmet Konseyi için yapılan seçimler.
• Mart 2002: Tataristan Anayasası'nda çok sayıda değişiklik yapıldı. Tataristan yetkilileri Tataristan'ın Rusya'nın bir parçası olduğunu resmen ilan etti.^[]

20 Aralık 2008'de Rusya'nın Abhazya ve Güney Osetya'yı tanımasına tepki olarak Tatar Milli Mejlisi Tataristan'ın bağımsızlığını ilan etti ve Birleşmiş Milletler'den tanınma talebinde bulundu.^[2] Ancak bu deklarasyon hem Birleşmiş Milletler hem de Rus hükümeti tarafından görmezden gelindi.

• "Tatarstan taríxı/Татарстан тарихы". Tatar Ansiklopedisi (Tatarca). Kazan: Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi.. Tatar Ansiklopedisi Enstitüsü. 2002. 
• Muhammad Murad Ramzi (محمد مراد الرمزي) (1908), Talfīq al-akhbār wa-talfīḥ al-āthār fī waqāʼiʻ Qazān wa-Bulghār wa-mulūk al-Tātār (تلفيق الاخبار وتلقيح الآثار في وقائع قزان وبلغار وملوك التتار), First edition (الطبعة الاولي) Volume 1 (المجلد الاول) Printed at the Al-Karīmiyyah and Al-Ḥussayniyyah printing shop in the town of "Orenburg" upon committed expenses (طبع بالمطبعة الكريمية والحسينية ببلدة "اورنبورغ" على مصاريف ملتزمه).