İçeriğe atla

Tarihsel jeoloji

Tarihsel jeoloji, yeryüzü ve üzerindeki tüm yapıların uzun jeolojik zaman içerisinde geçirdikleri değişim ve dönüşümleri inceleyen bir jeoloji disiplinidir. Tarihsel jeoloji modern bilimsel esasa göre paleontoloji, paleoklimatoloji ve paleosismoloji gibi alt disiplinlere sahiptir. Geniş anlamda tarihsel jeoloji, jeolojik zaman boyunca dünyanın gelişimini anlamlandırabilmek için gerekli bilimsel temeli sunması yanında, geniş iklimsel değişimler, volkanik püskürmeler ve depremler gibi gelecekte yaşanabilecek afetlerin nitelik ve niceliği hakkında yapılacak tahminlerde kullanılacak ipuçları sağlayabilir.[1]

İşleyiş

Yerküre tarihinin bilimsel olarak incelenmesi ve yorumlanması mevcut süregelen jeolojik işlemlerin anlaşılmasını gerektirir, işte etkincilik (actualism)[2] ilkesi burada devreye girer. Günümüz şartlarından yola çıkarak geçmişi inşa etme eylemidir, geçmişte yaşanan jeolojik süreçlerin de sıklık ve süreç bakımından farklılaşsa da temelde günümüz jeolojik şartlarına benzer olduğu kabul edilir. Yerkürenin tarihinin yeniden kurulması da zaman boyutu olmadan imkansızdır, bu yüzden jeolojik zamanı belirlemek modern bilimin bulduğu tekniklere dek (radyometrik yaş ölçümleri) göreceli olarak kalmıştır. Dizin fosiller ve tabaka geometrisi yardımıyla göreceli yaşlandırmalar yapılmıştır.[1]

Tarihsel süreç

Yerkürenin kronolojik bir tarihinin gözlem ve karşılaştırma yapmak suretiyle (fosil ve tabaka incelemesi) anlaşılabileceğini fark eden ilk kişi Nikolaus Steno'dur.[3] Yer şekillerinin özellikle dağların ağaç gibi büyüdüğü fikrine karşı çıkıp yerkabuğundaki değişimlerin ve dönüşümlerin bugünkü manzarayı yarattığı görüşünü savunmuştur.[4]

Jeolojik zaman spirali

1666'da Steno İtalya'da görev yaparken; bir köpek balığı yakalayan balıkçılar bu hayvanın başını anatomik incelemeler yapması adına Steno'ya getirmişlerdir. Doğada kayaları incelerken; bulduğu bir kaya içindeki objenin yakalanan köpek balığının dişine olan benzerliği üzerinden bu objenin köpek balığı dişi olduğu ve bu dişe sahip hayvanın ölünce zaman içerisinde kalıntılarının kayalar içinde hapsolduğu fikrini öne sürmüştür. Bu çıkarım onu katı bir cismin katı bir cisim içinde kapalı kaldığı sonucuna götürmüştür. 1669'da yayımlanan De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus adlı eserinde günümüzde de her jeologa rehberlik eden beş jeolojik ilkeyi üretmiştir. Bunlar: süperpozisyon ilkesi, orijinal yataylık ilkesi, kesen kesilen ilişkisi (cross-cutting), yanal devamlılık ilkesi ve direysel (faunal) topluluk ilkesidir.[5] Abraham Gottlieb Werner'in neptünizm teorisi de yerküreyi oluşturan kayaçların kökeni konusunda ortaya atılan bir teoriydi. Bu teoriye göre yerkürenin erken dönemlerinde büyük ve tek bir okyanus bulunuyordu ve tüm kayalar bu okyanustan çökelerek oluşmuştu.[6] Daha sonra modern jeolojinin kurucusu olarak kabul edilen James Hutton'un kayaların oluşumu ve evrimini dünyanın iç kuvvetlerine bağlaması ve böylece üniformitaryanizm ilkesini de bulmasıyla yerkürenin jeolojik geçmişinin yeniden kurulması yolunda bir adım atılmıştır.[7] Modern jeolojinin tarihsel niteliğine katkı sağlayan bilim insanlarından biri de Charles Lyell'dir. Üniformitaryanizm ilkesini daha da geliştirip yerkürenin geçmiş dönemlerinin betimlenmesini olanaklı kılarak Darwin'in ünlü teorisine de kapı açtı.[8]

Kaynakça

  1. ^ a b Editors, Editors. "Historical Geology". science.jrank.org/. Science.jrank. 13 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  2. ^ actualism
  3. ^ "History of geology, February 2007, State of New South Wales, ISSN 1832-6668". 14 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024. 
  4. ^ The-Editors-of-Encyclopaedia-Britannica, The-Editors-of-Encyclopaedia-Britannica. "Nicolaus Steno". Encyclopædia Britannica, inc. Encyclopædia Britannica, inc. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  5. ^ Dittmer, Kyle. "Founding Father of Geology: Steno". www.gsoc.org. Geological Society of the Oregon Country. 27 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  6. ^ Neptünizm
  7. ^ "Plutonism". 12 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024. 
  8. ^ "Charles Lyell". 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Jeoloji ya da yer bilimi, geniş anlamda Yerküreyi, dar anlamda yerkabuğunu oluşum, bileşim, yapı, hareket, değişiklikler ve değişiklikleri yaratan nedenler ve tarihsel evrim açısından inceleyen, yeraltı zenginliklerinin bulunması, doğal afetlerle savaşımda katkı sunulması gibi amaçları olan bir bilimdir. Jeolojinin temel konusu Dünya olmakla birlikte yer benzeri gezegenler ve doğal uyduların incelenmesini de içerir. Yer bilimleri bünyesinde ele alınır.

Paleontoloji, palaeontoloji yahut taşıl bilim, fosilleri veri olarak kullanarak dünyada yaşamın tarihini inceleyen bilim dalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Stratigrafi</span> Kaya katmanlarının ve oluşumlarının incelenmesi

Stratigrafi, katmanbilim ya da tabakabilim. Yerkabuğunun kısımları olarak ele alınan tabakalı kayaların formasyonlardan, bileşimlerden, istiflenmelerden ve korelasyonlarından söz açan jeoloji koludur. Bir alan veya bölgedeki kayaların nitelik, kalınlık, istiflenme, yaş ve korelasyon yönlerinden ele alan tasvirci jeoloji bölümüdür.

<span class="mw-page-title-main">Sedimantoloji</span>

Jeolojinin bir alt bilimi olan sedimantoloji biliminin konuları, yer kabuğundaki tortulların ve tortul kayaçların tanımlanması, sınıflandırılması ve orijininin araştırılması olarak sıralanabilir. Sedimantoloji, jeoloji içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bunun nedeni yerkürenin yüzeyinin %75'i kadarının tortul (sedimanter) kayaçlardan oluşmuş olması ve şu anda kullanılan karbon bazlı (hidrokarbonik) enerji kaynaklarının tamamına yakınının bu tortul kayaçlardan çıkarılıyor olmasıdır. Ayrıca sedimenter sahalar çok verimli topraklara sahiptir. İklim şartlarının da uygunluğu yanında diğer şartların uygun olması durumunda tarım için çok önemli alanlar olabilirler.

Jeoloji Mühendisliği, yerkürenin başlangıcından günümüze kadar geçirdiği yapısal değişmeleri, yerkabuğunun yüzeyinin ve altının bugünkü durumunu inceleyen, yerleşim alanlarının ve her türlü mühendislik yapılarının yer seçimi çalışmalarının yürütülmesiyle ilgili eğitim verilen mühendislik dalıdır.

Katastrofizm veya kıyamet kuramı, paleontoloji'yi büyük oranda geliştiren Fransız anatomist Georges Cuvier (1769-1832) tarafından ileri sürülen ve katmanlar arasındaki her bir sınırın, zaman olarak, sel baskınları ve kuraklık gibi felaketlere karşılık geldiğini ve o dönemde yaşayan türlerin çoğunun ortadan kalkmış olduğunu savunan hipotezdir.

<span class="mw-page-title-main">Miyosen</span> Neojen Dönemin ilk devri

Miyosen, Senozoyik çağın neojen dönemine dahil olan ve jeolojik zamanda 23.03 ile 5.3 milyon yıl önce arasında yer alan bir jeolojik devirdir. Bilimsel literatürde bu devir 3 parça altında incelenir. Bunlar: Erken Miyosen, Orta Miyosen ve Geç Miyosen'dir. Aynı zamanda Miyosen devri, Aquitanian, Burdigalian, Langhian, Serravallian, Tortonian ve Messinian gibi 6 alt zamana ayrılır. Miyosen devrinin öncesinde oligosen devri varken; akabinde pliyosen devri gelmektedir. İlk olarak 19. yy'ın başında Paris havzası etrafında yapılan stratigrafik incelemeler sırasında Charles Lyell tarafından bulunmuş ve tanımlanmış bir zaman dilimidir.

<span class="mw-page-title-main">Georges Cuvier</span> Fransız yerbilimci (1769-1832)

Georges Cuvier Fransız bilim insanı ve devlet yöneticisi. Cuvier, neredeyse hiç kimseden yardım almadan, tek başına, bir bilim dalı olan omurgalı paleontolojisini kurmuş ve organizma biyolojisindeki en güçlü araçlardan biri olan karşılaştırmalı yöntemleri geliştirmiştir. Bu nedenle bazı bilim tarihçileri tarafından omurgalı paleontolojisi, karşılaştırmalı anatomi ve jeolojik tarihlendirme bilimlerinin temellerini atmasından ötürü onu "üç bilim dalının kurucusu" olarak nitelendirilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Megalodon</span> nesli tükenmiş köpek balığı türü

Megalodon, yaklaşık olarak 23 ila 3,6 milyon yıl önce Miyosen ve Pliyosen dönemlerinde yaşamış, soyu tükenmiş dev bir dik burunlu köpekbalığı türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Nicolas Steno</span>

Nicolas Steno, , anatomi ve jeoloji dalında öncü Danimarkalı bilimci ve Katolik piskospos.

<span class="mw-page-title-main">Sayan Dağları</span> Asya sıra dağları

Sayan Dağları, Göktürk Kağanlığı devrindeki adı : Kögmen Dağları) Moğolistan'ın kuzeybatısında, Sibirya'nın güneyindeki sıra dağlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kuvaterner bilimi</span>

Kuvaterner bilimi; son 2,6 milyon yıl olan Kuvaterner dönemini inceleyen bilimdir. Bu alan son buz çağını Holosen dönemi inceleyerek geçmişteki çevreyi ve iklimsel değişimleri anlamaya çalışır.

<span class="mw-page-title-main">Üniformitaryanizm</span>

Tekdüzelik Doktrini veya Tekdüzen İlkesi olarak da bilinen Tekdüzencilik, günümüz bilimsel gözlemlerimizde işleyen aynı doğal yasaların ve süreçlerin geçmişte evrende her zaman işlediği ve her yerde uygulandığı varsayımıdır.Tekdüzelik veya değişmezlik ilkesi, deney ve gözleme dayalı bilim dallarının tamamında; nedensellik, sebep sonuç ilişkisi ve fizik kanunları gibi temel ilkelerin, zaman ve mekanla değişmediğini kabul eden, ancak kendisinin bilimsel metotlarla doğrulanması imkânı olmayan önermedir. Tek düzelik ve değişmezlik ilkesinin kendisinin bilimsel yöntemlerle doğrulanması mümkün olmasa da, tüm bilim dallarında vazgeçilmez bir ilk kabul, aksiyomdur.

<span class="mw-page-title-main">Teropod</span> genel olarak etçil dinozorları içeren bir alt takım veya klad

Teropod veya Theropoda, kertenkele kalçalı dinozorlar (Saurischia) takımına bağlı, boş kemikleri ve üç parmaklı uzuvları ile karakterize edilen bir dinozor kladı. Karga boyutundaki Microraptor cinsi ile devasa Tyrannosaurus rex gibi boyutsal açıdan çeşitliliğe sahiptirler. Modern kuşlar da Theropoda kladına bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Mağara ayısı</span>

Mağara ayısı, Pleyistosen devrinde bugünkü Almanya, İspanya, Rusya ve hatta Kuzey Afrika'ya yayılmış bir türdü. Genel olarak; avrasya'da yaşayan bir megafauna üyesiydi ve boyutları itibarıyla günümüz Kodiak boz ayısına denk bir canlıdır. Erkekler 400–1000 kg arası, dişi bireylerse ortalama 250 kg civarında ağırlığa sahiptiler.Tıpkı günümüz boz ayıları gibi, bu hayvanlar da kış uykusuna yatmaktaydılar. Vejetaryen bir diyete sahip oldukları özelleşmiş diş yapılarından anlaşılmaktadır.

<i>Toxodon</i>

Toxodon, Geç Pliyosen'den Pleyistosen devri'nin sonuna dek bugünkü Güney Amerika'da yaşamış, soyu tükenen memeli cinsi. Yeni çalışmalarda holosen devri başlarına tarihlenen Toxodon fosillerine rastlanmıştır. Toxodontidae ailesi bu cinsle temsil edilir ve bu aile Miyosen devrinde çeşitlenmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Eduard Suess</span> Avusturyalı jeolog, paleontolog

Eduard Suess, çağdaş yer biliminin kurucusu olarak kabul edilen Avusturyalı ünlü doğa bilimci.

<span class="mw-page-title-main">Tıbbi jeoloji</span>

Tıbbi jeoloji, jeolojik öğelerin ve süreçlerin insan sağlığı ve doğa üzerindeki etkilerini inceleyen bir jeoloji disiplinidir.

<span class="mw-page-title-main">Çevre jeolojisi</span>

Çevre jeolojisi yerkürenin tüm unsurları ve süreçleri ile insanlar arasındaki ilişki ve etkileşimi inceleyen bir jeoloji alt disiplinidir.

Plütonizm, yerküreyi oluşturan magmatik kayaların, intrüzif magmatik etkinlikten geldiğini ve kayaları aşındıran günlenme ve erozyonun sürgit aşamalı bir işlemiyle deniz tabanında çökeldiğini, sıcaklık ve basınçla çökel kayaç tabakalarına yeniden dönüştüğünü ve sonra tekrar yükseldiğini belirten jeolojik bir teoridir. Bazaltın katılaşan ergimiş magma olduğunu öne sürer. Plütonizm adı, yeraltı dünyasının klasik hükümdarı Pluto'ya atıfta bulunurken, "volkanizm", antik Romalı ateş ve volkanların tanrısı Vulcan'ın adını tekrarlar. Oxford İngilizce Sözlüğü, "plütonistler" kelimesinin kullanımını 1799'a, ve plütonizm kelimesinin ortaya çıkışını 1842'ye kadar izler.