Tarih-i Beyhaki

Tarih-i Beyhaki, Beyhakî tarafından yazılmış, 1018-1059 yılları arasındaki olayları anlatan eserdir.

Beyhaki eserini daha çok Gazneli Devleti üzerine yazmış olsa da Gaznelilerle muasır olan Samaniler, Saffariler, Karahanlılar, Harezmşahlar devletleri ile ilgili de mühim bilgiler içermektedir. Bu devletlerin tarihine kaynaklık etmesinin yanı sıra Büyük Selçuklu devletinin kuruluş döneminde gerçekleşen hadiselere ve devletin kurulmasına öncülük eden Dandanakan savaşına ayrıntılı şekilde değinmesi onu önemli kılan bir diğer özelliğidir. Gazneliler tarihi hakkında iki önemli kaynaktan biri olan Tarih-i Beyhaki, Gazneli tarihi için çok önemli bir kaynaktır.

Beyhaki dönemin diğer tarihçilerinden farklı bir üslup kullanarak, kimseyi övmeden olayları objektif olarak aktardığını ve bununla birlikte eseri yazarken belgelerin tamamına ulaşamadığını, saltanat makamına büyük saygısına rağmen hükümdarın kusurlarını gizlemeye çalışmadığını, eski hasımları ve rakipleriyle olan düşmanlıklarını bir yana bırakarak Gazneli sarayında ve çevre devletlerde olan bitenleri tarafsız bir şekilde aktardığını söyler. Beyhaki’nin bu söyleminden yola çıkarak eserini gelecek nesillere kaynaklık edebilmesi için yazdığı açıktır.

Eser olayların gerçekleştiği dönem zamanında yaşayan Beyhaki’den yani birinci ağızdan anlatıldığı için ana kaynak değerindedir. Beyhaki olayları anlatırken ve incelerken dönemin coğrafi şartlarını, ekonomik şartlarını vb. şartları da kısaca okuyucuya aktarmış onların da olayları kavrayıp incelemesine yardımcı olmuştur. Bunun yanı sıra Beyhaki’nin tarih yazımındaki şivesi bugünün şivesine yakındır. Söylediği her şeyin çok dakik ve araştırma ürünü olmasına gayret eder. Tarihi, gün, ay ve yıl olarak zikreder ve eğer olayın belgesi varsa aslını vermeye çaba gösterir. Bu nedenle kitabın müstesna ve umde olduğu söylenebilir.

Eserin künyesi şu şekildedir:

Muhammed b. Hüseyin, Beyhaki, Tarih-i Beyhaki, çev. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.

Tarih-i Beyhaki’nin yazarı Ebû’l Fazl Muhammed b. Hüseyin Beyhaki’dir. Bir zaman Divan-ı Resail’de görevli iken bir eser kaleme almayı düşünen Beyhaki bu maksatla birçok resmî belge toplamış eserinin yazımı sırasında bunlardan faydalanmıştır. Tarih-i Beyhaki’nin günümüzde üç baskısı yayınlanmıştır. Bunlardan biri Said Nefisî’nin 1907’de yayınladığı nüshadır (Said Nefisî, Tahran, 1319). Nefisî kaybolmuş bölümlerden bazı kısımları diğer diğer kitaplardan çıkararak Der Peyrâmûn-i Tarih-i Beyhakî adlı bir kitapta toplamıştır. İkinci nüsha ise Dr. Kasım Gani ve Ali Ekber Feyyaz tarafından (Tahran, 1324) birlikte hazırlanmıştır. Son baskı ise Türkçeye Necati Lügal tarafından çevrilmiş şekilde 2019 yılında Türk Tarih Kurumu Yayınları aracılığıyla Tarih-i Beyhaki adında yayımlanmıştır.

Yirmi yıl Gazneliler’e hizmet eden Beyhaki, Sultan Mahmud’un tarihine zeyil mahiyetinde kaleme aldığı eserinde 409-451 (1018-1059) yılları arasındaki olayları nakletmiştir. Eser içerik olarak özellikle Sultan Mahmud ile Sultan Mesud dönemini anlattığı için Tarih-i Al-i Mahmud ve Tarih-i Mes’udî adıyla anılsa da eser bir yöneticiye ithaf edilmemiştir.

Kitabın ilk dört cildi Gazneli hanedanının kurucusu Sebük Tegin ile Gazneli Mahmud dönemi hakkındadır. V-X. Ciltler Mesud devrini, XI-XXXX. Ciltler ise Gazneli Muhammed’in ikinci hükümdarlığından Gazneli İbrahim’in tahta çıkışına kadar (6 Nisan 1059) meydana gelen olayları içermektedir. Ancak eserin zamanımıza sadece, Sultan Mahmud’un ölümünden (421/1030) başlayıp Sultan Mesud’un Dandanakan yenilgisinden sonra Hindistan’a gittiği yıla (432/1041) kadar gelen bölümü intikal etmiştir. Eserin rahatça okunması sağlamak için tarihi fıkralara, Arapça ve Farsça şiirlere yer veren Beyhaki hiç kimse için övgü ifadeleri kullanmamış, ele aldığı konular ve kişiler hakkında gerçekçi ve tarafsız kalmaya çalışmıştır. Bunların yanında eser İran edebiyatı, coğrafyası, sosyal yapısı ve gelenekleriyle ilgili önemli kayıtlar içermektedir. Gazneli sarayında önemli görevlerde bulunması dolayısıyla devlet idare ve teşkilatı, saray hayatı ve entrikalarına dair geniş bilgi ve tecrübe sahibi olan Beyhaki, hükümdara yaranmak için halkın başvurduğu yolları ve devletin yabancı devletlere yazılan mektuplarda kullanılan üslup hakkında da bilgi verir. Resmi dilin Arapça olduğu ve Arap kültür ve edebiyatının hissedildiği dönemde, Farsça yazılan Tarih-i Beyhaki’de Arapçanın etkisi açıkça görülür. Arapça şiirler, atasözleri, kelime ve deyimlerin yanında bazen cümle yapıları bile Arapça’nın gramer özelliklerini taşır.  

Rus müsteşrik Barthold Beyhaki tarihinden yararlanan ilk kişidir. O, bu tarihin bir devletin ya da bir ülkenin tarihi değil, gerçekliği apaçık ortada olduğundan ispatı icap etmeyen bir bilinen olarak, belki bir siyaset medarın birlikte olduğu sultanların yaşamları ve cereyan eden iç ve dış olaylar hakkındaki sözleri olduğuna inanır ve şöyle der: “Sultan Mes’ûd zamanında Gazneli sarayının gücünü Sebüktigin ve Mahmud’un kurduğu devletin hükümdarlarının gidişatını sergileyen İslâmî orta çağ dönemlerinin tek ve eşsiz bir görüntüsüdür.

• Yazıcı, Tahsin, ‘’Târih-i Beyhâki’’, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c. 40, s. 74-75, İstanbul 2011
• Savi, Saime İnal, ‘’Gazneliler Tarihine Dair İki Kaynak: Tarih-i Beyhaki ve Tarih-i Yemini’’, c. 19 no.2, s. 653-670, Kastamonu Eğitim Dergisi, Kastamonu 201
• Akkuş, Mustafa, Zeki, İzzetullah, ‘’Tarih-i Beyhaki’ye Göre Selçuklu-Gazneli İlişkileri ve Selçuklu Algısı ‘’, c.5, s. 181-204, Selçuklu Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Konya 2016