İçeriğe atla

Tarım Havzası

Tarım Havzasındaki Taklamakan Çölü

Tarım Havzası (Çince: 塔里木盆地, Tǎlǐmù Péndì; Uygurca: تارىم ئويمانلىقى, Tarim Oymanliqi), 910,000 km² yüzölçümüne sahip Çin'in uzak batısında Sincan Uygur Özerk Bölgesinde, doğudan batıya 1,000 km boyunca uzanan büyük bir elips şeklinde çökelti havzadır.

İsim kökeni

Divânu Lügati't-Türk'te; Tarım ترم göllere, kumluklara dökülen çay kolları. şeklinde tanımlanır.[1]

Yeri

Havzanın NASA landsat uydusundan alınan fotoğrafı

Kuzeyinde Tanrı Dağları, güneyinde Karanlık Dağları, güneybatısında Karakulum ve Altınkum dağları bulunur. Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin büyük bir bölümünü kaplamaktadır. Tibet Yaylası'nın kuzeyinde bulunur. İçinde Taklamakan Çölünü barındırır. İçinden geçen Tarım Nehri'nden adını alır. Etrafını çeviren dağ silsilelerindeki vahalarda yerleşim yerleri bulunur. Vaktiyle İpek yolu bu yerleşim yerlerindan geçerdi. 910,000 km² toplam yüzölçümü, 780,000 km² olan Türkiye'nin toplam yüzölçümü ile kıyaslanabilir. 500,000 km²'lik yüzölçümünü Taklamakan Çölü işgal eder. 400,000 km²'lik alan ise tarıma elverişli haldedir.[2]

Havza, Çin Devleti toprakları içindedir. Bu bölgede yaşayanların çoğunluğu Uygur Türklerinden oluşur, onların yanı sıra diğer Türkçe konuşan halklar ile Tacik'ler yerleşiktir.

Tarihi

MS 3. yüzyılda Tarım Havzası

Tarım Havzasının dağlar tarafından çevrelenmiş olması ve kuraklık yüzünden tarım yapılırken sulama sistemleri gerektirmesi gibi özellikleri nedeni ile Asya kıtasında yerleşilen en son bölgelerden biri olduğu düşünülmektedir.[3]

İpek Yolu, Asya'nın değişik havalilerinden geçen iki kola ayrılmış bir ticaret yolları dizisidir: Kuzey İpek Yolu havzanın kuzeyi boyunca, Güney İpek Yolu ise Taklamakan Çölünün kuzeyi boyunca uzanır.[4] Bir orta rota ise altıncı yüzyılda terkedilmiştir.

Erken dönemler

Kızıl saçlı "Toharlar", 6. yüzyıl

Havzanın ilk yerleşimcilerinin Toharlar olarak adlandırılan ve Hint-Avrupa halklarının en doğu kolunu oluşturan halkın olduğu düşünülmektedir. Havzada bulunmuş en eskileri MÖ 1800 yılına dayanan Tarım mumyaları'nın da Kafkas ırkları ile benzer fiziksel özelliklere sahip olmaları bu tezi güçlendirmektedir. Toharların ve bu mumyaların aynı zamanda Yüeçiler ile bağlantılı olmasının yüksek ihtimalli olduğu bulunmuştur. Taklamakan Çölü tarafından bozkırlarda yaşamış halkların istilalarından korunmuş olan havza, Tohar kültürünün bölgede 7. yüzyıla kadar yaşamasında önemli bir etken olmuştur. Moğolistan çevresinde kurulmuş Uygur Kağanlığı'nın yıkılmasından sonra bölgeye M.S. 8. yüzyılda göç etmeye başlayan Türki halklar Toharları kendi kültürlerine absorbe ederek günümüzdeki Uygurları oluşturmuştur.[5]

Toharların yanında aynı zamanda başka bir Hint-Avrupa halkı olan ve Sakaca gibi Doğu İrani diller konuşmuş Saka ve İskit halkları var olmuştur. MÖ 522 ile 486 yılları arasında hüküm sürmüş I. Darius'un zamanından kalma Persepolis'te bulunmuş yazıtlar bu dönemlerde Saka halklarının Soğdiana bölgesinin sınırlarının hemen ötesinde yaşadıklarını belirtmiştir.[6] Eski Çin kayıtlarında bu bölgede yaşamış Saka halkları (塞, sāi, sek) olarak geçmektedir.[7] Bu kayıtlar bu halkların aslen günümüzde Kazakistan'da bulunan ve o dönemlerde İrani halkların yoğunlukta yaşadığı İli Nehri ve Çu Nehri etrafında bulunduklarını belirtilmiştir.[8]

2-5. yüzyıla ait bir duvar resmindeki budist azizi, Miran

Han Hanedanlığı

Sui-Tang Hanedanlığı

Kotan Krallığı

Türk göçleri

İslamlaşma

Karahanlı istilaları

Budist Uygurların İslamlaştırılması

Çing Hanedanı

Yerbilimi yapısı

Uluslararası Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi kapsamında, Tarım Fırat Kavağı Orman Doğa Koruma Alanı (Tarim Euphrates Poplar Forest Nature Reserve) 387,900 hektar alan özel korumaya alınmıştır.[9]

Arkeolojik bulgular

Tarım Havzasında bulunan, 40 yaşlarında, savaşçı olduğu düşünülen iki atlı göçebenin mezarlarındaki kazıda ikisinin de pantolon giydiği belirlendi. Karbon testiyle yaklaşık 5 bin yıllık olduğu saptanan pantolonların ikisinin de kahverengi renkte olduğu ve üç parçadan oluştuğu bildirildi. Paçaları yırtmaçlı olan pantolonun bel bölgesinde kişinin üzerine tam oturması için kemere benzer kayışlara uygun yerler bulunuyor.

Uzmanlar, pantolonların üretildiği döneme bakılarak kesinlikle çığır açan bir ustalık işi olduğu görüşünde. Alman Arkeoloji Enstitüsü, yün kumaştan yapılan pantolonların at üzerinde yapılan uzun yolculuklarda insan vücudunu sürtünmenin etkilerinden korumak ve daha rahat hareket edebilmek için tasarlandığını tahmin ediyor.

Notlar

  1. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.
  2. ^ "hurgokbayrak.com, Tarım Havzası". 3 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008. 
  3. ^ Wong, Edward (12 Temmuz 2009). "Rumbles on the Rim of China's Empire - NYTimes.com". www.nytimes.com. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2009. 
  4. ^ "Silk Road, North China, C.Michael Hogan, the Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". 28 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2008. 
  5. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Celtic isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
  6. ^ Bailey, H.W. (1996) "Khotanese Saka Literature", in Ehsan Yarshater (ed), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid, Parthian, and Sasanian Periods, Part 2 (reprint edition), Cambridge: Cambridge University Press, p. 1230.
  7. ^ Zhang Guang-da (1999). History of Civilizations of Central Asia Volume III: The crossroads of civilizations: AD 250 to 750. UNESCO. s. 283. ISBN 978-8120815407. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2019. 
  8. ^ Yu Taishan (June 2010), "The Earliest Tocharians in China" in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences, University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, p. 13.
  9. ^ "Ramsar sites cover" (PDF). 3 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Eylül 2010. 

Kaynakça

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Taklamakan Çölü</span> Dünyanın ikinci, Çinin en büyük kum çölü

Taklamakan Çölü,, Rub' ul-Hali'den sonra Asyanın ikinci büyük aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Anaasya'dan kuzeybatı Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden Tarım Havzasının batı bölgesinden 218 numaralı Anayola kadar uzanır. Bu anayolun doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur. Önceleri Taklamakan Çölü ve Lop Nur Çölü Tarım Nehri, Konçe Derya ve Çerçen Derya nehirleri ile ayrılırdı, fakat Tikenlik'in güneyi son on yıldan beri kurudu.

<span class="mw-page-title-main">Uygurlar</span> Doğu Türkistanda yaşayan Türk soylu halk ve bu halktan olan kimse

Uygurlar veya Uygur Türkleri, Orta ile Doğu Asya'dan kaynaklanan ve kültürel olarak bu bölgelerle bağlı bir Türk azınlık etnik grubudur. Uygurlar Çin'in resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlıktan biridir. Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Uygurların memleketi olarak tanınır. Bununla birlikte, Çin Hükûmeti, Uygurları yalnızca çok kültürlü bir ulusa ait olan bölgesel bir azınlık olarak tanır ve Uygurların yerli bir halk olduğu yönündeki kavramı reddetmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Yarkent İlçesi</span>

Yarkent İlçesi deniz'den yüksekliği 1189 metre yüksekte konumlanan Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesinde bir nahiye düzeyine düşürülmüş bir şehirdir.

Altun Dağları, batı tarafının büyük bir kısmı olan Nanşan sıradağlarının bir parçası olup, tahminen 700 km uzunluğunda ve 200 km eninde, güneydoğu ve doğu Sincan Uygur Özerk Bölgesinden Qinghai ve Gansu Eyaletlerine kadar uzanır. Güney'den Altun dağları Kunlun dağlarının orta parçası, ayrıca batı ve kuzey'den Tarım Havzası ve Taklamakan Çölüne kadar uzanır. Güneybatı'da karlarla kaplı tepeleri 6100 metre, buna karşın ortalarda incelip ortalama 4000 metre ve Nanşan'a yaklaştıkça ortalama 5000 metreye kadar yükselir.

<span class="mw-page-title-main">Tarım Nehri</span>

Tarım Nehri, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde ortalama 2.030 km uzunluğunda bir nehir.

<span class="mw-page-title-main">Korla (şehir)</span>

Korla (şehir), Çin Halk Cumhuriyetinde Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneyinde İpek Yolu'nun Taklamakan kuzey güzergâhı üzerinde yer alan tarihi bir vaha şehridir. 2004 yılında 410.000 nüfusu olup, Bayangolin Moğol Özerk İli'nin başkentitir.

<span class="mw-page-title-main">Kuçar İlçesi</span>

Kuçar İlçesi,, eskiden Budizm dini yaygın olan şehir, Taklamakan Çölü'nün kuzey kenarından geçen İpek Yolu güzergâhı üzerinde konak yeridir.

<span class="mw-page-title-main">Yençi Hui Özerk İlçesi</span>

Yençi Hui Özerk İlçesi, Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde bir Özerk ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Çerçen İlçesi</span>

Çerçen İlçesi, Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesinin güneyinde, Bayangolin Moğol Özerk İli'inde bir ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Niya İlçesi</span> Çinde Sincan Uygur Özerk Bölgesinin güneyinde, Hotan İliinde bir ilçe

Niye İlçesi, Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin güneyinde, Hotan İli'inde bir ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Çin coğrafyası</span>

Çin büyük fiziksel çeşitliliğe sahiptir. Ülkenin doğusu ile güneyi, verimli ovalardan ve bayırlardan ibaret ve Çin'deki tarımsal üretimin ve insan nüfusunun çoğunun bulunduğu konumdur. Ülkenin batısı ve kuzeyinde ise batık havzalar, yaylalar ve yüksek masifler mevcuttur. Bu bölgedeki tarım potansiyeli ve nüfus çok daha az, üstelik yeryüzündeki en yüksek platosunu oluşturan Tibet Platosu kısmen bu topraklarda bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Lop Nur</span>

Lop Nur, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde bulunan bir eski bir tuz gölüdür. Göl, bölgenin güneydoğu kesiminde Taklamakan ve Kumdağ çölleri arasında yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tarım Mumyaları</span>

Tarım mumyaları, günümüzde Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yer alan Tarım Havzası'nda keşfedilmiş ve yaşları 3800 ile 2000 yıl arasında değişen bir dizi mumyadır. Mumyalar, özellikle en yaşlı olanları, Tarım Havzası'nda Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Tohar dillerinin varlığı ile yakından ilişkilendirilmekle birlikte, Tohar dilerinin tarihteki ilk yazılı kaynağı ile mumyalar arasında yüzyılların yer alması, bu kanıtların tamamiylen kesin olarak değerlendirilememesine yol açmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Toharlar</span>

Toharlar, eski zamanlarda Tarım Havzası'nın kuzeyinde yer alan vaha şehir devletlerinde yaşamış bir Hint-Avrupa halkıdır. Halk, Tohar dilleri olarak adlandırılan ve birbirine çok yakın üç farklı dil konuşmuş ve büyük ölçüde Budist inancını benimsemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Turfan Karızı</span>

Çin'in Sincan Özer Bölgesi'ndeki Turfan Depresyonu'nda bulunan Turfan'daki Turpan su sistemi ya da Turfan su sistemi Turfan halkı tarafından uyarlanan dikey bir tünel sistemidir. Yerel Uygur dilinde karız kelimesi "kuyu" anlamına gelmektedir. Turfan, karız su sistemini ve diğer tarihî eserleri sergilemeye adanmış Turfan Su Müzesi'ne de ev sahipliği yapmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Niya harabeleri</span>

Niya harabeleri, Çin'in Sincan eyaletinde, Tarım Havzası'nın güney kenarında, modern Niya ilinin yaklaşık 115 kilometre (71 mi) kuzeyinde bulunan bir arkeolojik sit alanıdır. Antik site ana dilinde Caḍ́ota Han Hanedanlığı döneminde Çince Jingjue olarak biliniyordu.. Bölgede çok sayıda arkeolojik eser ortaya çıkarılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kuçar</span>

Kuçar, Tarım Havzası'nda bulunan MS 111-648 yılları arasında var olan bir antik Budist krallığıydı. Krallık, Tarım Havzası'ndaki Taklamakan Çölü'nün kuzey kenarı boyunca ve Muzat Nehri'nin güneyinde uzanan İpek Yolu'nun kolu üzerinde bulunmaktaydı. Bölge, günümüz Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Aksu İli'ni kapsamaktaydı.

<span class="mw-page-title-main">Miran</span>

Miran, Kuzeybatı Çin'de, Sincan'daki Taklamakan Çölü'nün güney kenarında bulunan eski bir vaha şehridir. Lop Nur çölünün Altun Shan dağlarıyla birleştiği yerde bulunan Miran, bir zamanlar İpek Yolu olarak bilinen ünlü ticaret yolunun bir durağıydı. İki bin yıl önce dağdan bir nehir akan bir nehir bulunmaktaydı ve Miran'ın gelişmiş bir sulama sistemi vardı. Günümüzde alan, bakımsız yolları bulunan ulaşımın zorluklarla sağlandığı, seyrek yerleşimli, tozlu bir bölgedir. 20. yüzyılın başlarından bu yana yapılan arkeolojik kazılar, MS 2. ila 5. yüzyıllar arasında var olan geniş bir Budist manastır alanını ve MS 8. ve 9. yüzyıllara tarihlenen bir Tibet yerleşimi olan Miran Kalesi'ni ortaya çıkardı.

<span class="mw-page-title-main">Sampul gobleni</span>

Sampul gobleni, Çin'in Sincan eyaletinin Hotan İli'nin Lop İlçesi'ndeki Sampul'un Tarım Havzası yerleşiminde, Antik Hotan şehrinin yakınında bulunan eski bir yün duvar halısıdır. Goblen, Yunan kentaur ve diadem de dahil olmak üzere birçok Helenistik Dönem özelliğine sahiptir ve bu özellikleri onu Makedonyalı Büyük İskender tarafından Ahameniş İmparatorluğu'nun fethinden ve Seleukos İmparatorluğu'nun kurulmasından sonra kurulan Grek-Baktriya Krallığı'na tarihlendirir. 1. yüzyıldan kalma goblenin kırmızı ceketli ve pantolonlu bir Yueçi askerini temsil ettiği düşünülür.

Modern Sincan bölgesinin tarihi bölgesi, Tarım Havzası (Altışehi) olarak da bilinir) ve Çungarya'nın farklı alanlarından oluşuyordu ve Budizmi benimsemiş Hint-Avrupalı Toharlar ve Saka halkları tarafından yerleşim görüyordu. Han hanedanı ile Hiung-nu arasındaki savaşlar nedeniyle Batı Bölgeleri Himayesi olarak Han Hanedanı ve Tang Hanedanı ile Birinci, Batı ve Doğu Göktürk Kağanlığı Hanedanlık arasındaki savaşlar nedeniyle Batı'yı Pasifize Etme amacıyla yine Tang Hanedaın altında Genel Koruyucu olarak Çin egemenliğine girdiler. Tang Hanedanı, An Luan İsyanı'nın ardından Batı'yı ve Anxi'nin Dört Garnizonu'nu pesifize etmek için Genel Himaye'deki bölgedeki kontrolünü geri çekti ve bunun ardından bölgede yaşayan Türk halkları İslam'a geçti.