İçeriğe atla

Tanrı Dağları

Batı Tanrı Dağları
UNESCO Dünya Mirası
Çin-Kırgızistan sınırında Tanrı Dağları
Konum Çin
 Kazakistan
 Kırgızistan
 Özbekistan
 Tacikistan
KriterDoğal: x
Referans1490
Tescil2016 (40. oturum)
BölgeAsya-Pasifik
Koordinatlar42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D / 42.03500; 80.12556
Tanrı Dağları
UNESCO Dünya Mirası
Konum Çin
KriterDoğal: vii, ix
Referans1414
Tescil2013 (37. oturum)
BölgeAsya-Pasifik
Koordinatlar42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D / 42.03500; 80.12556

Tanrı Dağları ya da Tien-Şan (Eski Türkçe: 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, Tenğri tağ/ Uygurca: تەڭرىتاغ, Tengri Tagh/ Çince: 天山; pinyin: Tiānshān; Wade–Giles: T‘ien1shan1), Orta Asya'da bulunan büyük dağ sistemlerinden birini oluşturan sıradağlardır.

Bugünkü siyasi coğrafya dikkate alınırsa, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin merkezi kısımlarına yayılır. Tanrı Dağlarının 1,000,000 km² lik alanı kapladığı hesaplanmıştır.

Kuzeyde Çungar ve Güney Kazakistan düzlükleri, güneydoğuda Tarım Havzası, güneybatıda Hisar ve Alay Sıradağları ile sınırlanır.

Tanrı Dağlarını Pamir Dağ Sisteminden Hisar Vadileri ayırır.

Tanrı Dağlarının Doğu bloğu 2013 yılında,[1] Batı bloğu ise 2016 yılında[2] Dünya Mirası olarak ilan edilmiştir.

Jeoloji

Tanrı dağları genel olarak Paleozoyik yaşlı (540-250 milyon yıl önce) kristalen ve çökel kayalardan (sedimentary rock) meydana gelmiştir. Dağların arasındaki havzalarda nehirlerin aşındırdığı genç çökeller birikmiştir. Tanrı dağları'nın doğu ve kuzey kesimlerinde yüzlek veren granit kayaları da görülmektedir. Dağın kuzey ve doğu kısımları erken Paleozoyik döneminde kıvrımlanma etkisinde kalmış ve dağ jeolojik olarak yükselme etkisine girip zamanla yükselen orijinal çökelleri erozyona uğrayıp neredeyse yok olmuş. Dağların güney ve batı yakası ise yoğun miktarda başkalaşıma uğramış çökel kayası içerirken; az oranda magmatik kaya barındırır. Bu yaka ise geç Paleozoyik'te kıvrımlanma yaşamıştır. Yaklaşık 25 milyon yıl önce yani geç Oligosen döneminde dağ sırası yeni bir jeolojik etkiye girip günümüze değin bunu sürdürmüştür. Tektonik olarak hareketli bir bölgede yer alan dağ, deformasyonlara uğramış ve sürekli olarak gevşek kaya elemanları alçak vadilere kaymıştır, oluşan çökel birikimleri vadileri doldurmuştur, Fergana Vadisi bunlardan biridir ve pek çok vadide ufak göller oluşmuş olup zamanla evaporit halini almışlardır. Bölgenin tektonik aktifliği faylanmalarla kendisini göstermiştir özellikle Talas Fergana fayı ki neredeyse dağ sırası boyunca etkir ve bu derin faylanmalar felaketvari depremlerle sonuçlanmıştır. 1887 Verny ve 1902 Kaşgar depremleri gibi.[3]

İklimsel özellikleri

Tanrı Dağları yaz ve kış büyük ısı farkları ile karakteristik şiddetli kara iklime sahiptir. Karakteristik olan kuraklık kendini çevreleyen çöller ve kurak bölgelerde belli eder. Bu alanlar yılda ortalama 2,500 saatlik güneş ışığı absorbe etmektedir. Dağlarda yükseklik arttıkça, iklim gittikçe soğur. Daimi donmuş topraklar 3,000 m yükseklikten sonra yaygındır. Atlantik Okyanusu'ndan gelen hava kütleleri yağışlarını batı ve kuzeybatı Tanrı Dağları eteklerine (2700–3000 m) bırakır (710–790 mm). Doğu ve İç Tanrı Dağlarında toplam yağış oranı azalır. Güney Tanrı Dağlarında en fazla yağış Mart-Nisan aylarındadır. Burada yaz mevsimi kurak geçer. Batı ve Kuzey Tanrı Dağlarında yağış çoğunlukla Nisan-Mayıs aylarındadır. İç ve Doğu Tanrı Dağlarında ise yağış yaz aylarındadır.

Sıcaklık, Tanrı Dağlarında yüksekliğe göre çok değişim gösterir. Dağ eteklerinde yaz ayları sıcak geçer. Temmuz ayında ortalama sıcaklık 23 °C ye ulaşır. İli çöküntü havzasında 34 °C, iken Tanrı Dağlarının 3,300 m'lik kesimlerinde +5 °C ye düşer. Bu bölgelerde yaz boyunca geceleri don olayına rastlanır. Kışın ise buralarda (Aksay Vadisi) sıcaklık -50 °C olarak ölçülmüştür. Son yıllarda etkisini iyiden iyiye hissettiren bir fenomen olan iklim değişikliği Tanrı dağlarındaki kalıcı kar ve buz örtüsünü etkileyerek bu kaynaklardan beslenen nehirlerin rejimini değiştirmektedir. 1940-1991 yılları arasındaki gözlemlere göre Tanrı dağlarının genelinde, kar kalınlığında 0.1 metre azalma ve kar örtüsü kalıcılık süresinde 9 günlük bir düşüş söz konusudur. Yaklaşık olarak 16.000 km^2'lik buzul alanına sahip olan Tanrı dağları buzullarca zengindir, Tanrı dağlarındaki buzulların yaklaşık yarısı Kırgızistan sınırları içinde kalmaktadır. 1970'lerin ortalarından itibaren buzul kaybı ivmelenmiştir. Buzulların iklim değişikliğine yerdiği yanıtlar konumlarına göre değişmektedir, dağ sırasının merkezindeki buzullar daha az erirken; dıştaki buzullar daha fazla kayba maruz kalmaktadır. Klasik buzul erimesi dönemlerinde artması beklenen nehir debileri eskisi kadar artmamaktadır, bu da erime miktarının artan sıcaklığa bağlı olarak yıl içinde daha uzun süreye yayıldığını kanıtlamaktadır.[4]

Bitki ve hayvan yaşamı

Tanrı dağları'nda bitkilerin dağılımı yükseklik bölgeleriyle belirlenir. Her rakımda farklı bir bitki grubu yer alır ve bu vejetatif (bitkisel) bir çeşitlilik sağlar. 1500-1800 metre arasında dağ eteği ve düzlüklerle yarı kurak alanlar göze çarpar; akabinde bu alanlarda kuraklığa toleranslı ephedra cinsi çalılar, kısa otlaklar bulunur. Tanrı dağları'nda en yaygın manzara steptir ve bu bitki grubu 1050-3350 metre rakımlar arasında yer alır. Tanrı dağları'nda step ve çayırı ormanlık alanlar izlemektedir. 1500-3000 metre arası rakımlarda orman örtüsü bulunabilmektedir ve ormanlık alanlar genelde kuzey yamaçlarda yer alırlar. Alçak rakımlarda kışın yapraklarını döken ağaçlar ve karışık yabani meyve ağaçları vardır. Orman alanları içindeki kel alanlar ve orman üst sınırına komşu bölgelerde subalpin çayırlar yer alır. Bu subalpin çayırlar, 3000 metre üstünde en nemli kuzey yamaçlarda bulunurlar ve 3400-3700 metre arasında soğuk çöl olarak değerlendirilen araziler vardır. Bölge şaşırtıcı bir ekolojik zenginliğe sahiptir ve florası kadar faunası da kendisine hastır. Kuş ve memeli türleri büyük çeşitliliği insan gruplarının alçak rakımlarda yeniden iskan edilmeleriyle artmıştır. Tilki, kurt, kakım gibi canlıların yanı sıra dağın ormanlık ve step alanlarının arasında boz ayılar, dağ keçileri, karaca, kar leoparı ve yaban domuzları yaşamaktadır. Az da olsa yılan ve kertenkele türleri de mevcuttur.[3]

Yer altı zenginliği

Tanrı dağları çok zengin ve büyük miktarda yer altı zenginliğine sahiptir. Özellikle minerallerin pek çoğunu ihtiva eder, hatta demirsiz metallarin çoğu ticari olarak maden açılıp işletilecek kadar büyük miktarda yatağa sahiptir. Fosfat, cıva, kurşun, çinko vb. çok değerli metalleri ihtiva eden bölge aynı zamanda zengin petrol, doğal gaz ve kömür yataklarını da barındırır. Bu kaynakların bolluğu ve ticari potansiyeli özellikle dağ sırasının doğusundaki kuzey yamaçlarda endüstriyel girişimlere başlanılmasına neden olmuştur.[3]

Tanrı Dağları'nın bölümleri

Ala dağları

Tanrı Dağları'ndan görüntüler

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2016. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2017. 
  3. ^ a b c Rantsman, Yelizaveta. "Tien Shan". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 15 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020. 
  4. ^ Sorg, Annina. "Climate change impacts on glaciers and runoff in Tien Shan (Central Asia)". www.nature.com. Nature. 3 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020. 
Wikimedia Commons'ta Tanrı Dağları ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  • The Contemporary Atlas of China. 1988. London: Marshall Editions Ltd. Reprint 1989. Sydney: Collins Publishers Australia.
  • The Times Comprehensive Atlas of the World. Eleventh Edition. 2003. Times Books Group Ltd. London.

Koordinatlar: 42°00′N, 80°00′E

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Alpler</span> Orta Avrupada yer alan bir sıradağ

Alpler, Orta Avrupa'da yer alan büyük dağ silsilesi. İsviçre, Kuzey İtalya ve Fransa'nın pek çok bölümünde görülür. Avusturya'nın hemen hemen hepsini kaplar ve Almanya'nın güneyinde önemli yer tutar. Coğrafi olarak 44°-48° kuzey enlemleri ve 5°-18° doğu boylamları arasında bulunur. Ekvator'dan ve Kuzey kutbundan hemen hemen aynı uzaklığa sahiptir. 207.000 km² bir alanı kaplar.

<span class="mw-page-title-main">Taklamakan Çölü</span> Dünyanın ikinci, Çinin en büyük kum çölü

Taklamakan Çölü,, Rub' ul-Hali'den sonra Asyanın ikinci büyük aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Anaasya'dan kuzeybatı Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden Tarım Havzasının batı bölgesinden 218 numaralı Anayola kadar uzanır. Bu anayolun doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur. Önceleri Taklamakan Çölü ve Lop Nur Çölü Tarım Nehri, Konçe Derya ve Çerçen Derya nehirleri ile ayrılırdı, fakat Tikenlik'in güneyi son on yıldan beri kurudu.

<span class="mw-page-title-main">Ilıman kuşak iklimleri</span> Iklim türü

Ilıman kuşak iklimi, tropikal bölgeler ile tundralar arasında kalan bölümde görülen iklim çeşididir. İklim özelliklerinin çeşitliği ve aşırı sıcak veya soğuk olmayışı en önemli özelliğidir. Dünya'nın yüzde 15'ini oluşturan bu kuşakta toplam nüfusun %48'i yaşar. Ekonomik ve teknolojik açıdan en güçlü ülkeler bu kuşak üzerinde yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Soğuk iklimler</span>

Asya'nın kuzeyinde yer alan Sibirya, 12.800.000 km²'lik yüzölçümüyle Rusya'nın yüzde 60'tan fazlasını kaplar. Batıda Ural Dağları'ndan doğuda Büyük Okyanus'a kadar uzanır. Kuzeyinde Arktik Okyanusu vardır. Sibirya'nın güneyinde, batıdan doğuya doğru, Kazakistan, Moğolistan ve Çin yer alır. Sibirya'nın nüfusu yaklaşık 40 milyondur.

<span class="mw-page-title-main">Buzul</span> büyük kar ve buz kütlesi

Buzul, dağ zirvelerinde yaz kış erimeyen ve yer çekiminin etkisiyle yer değiştiren büyük kar ve buz kütlesidir. Eğimli arazilerde yıllar boyunca biriken kar kütlesinin önce buzkar, sonra da buza dönüşmesiyle oluşur. Buzullar okyanuslardan sonra dünya üzerindeki ikinci büyük su deposu ve en büyük tatlı su deposudur, tatlı suyun % 98,5'ini oluştururlar. Hemen hemen her kıtada buzullara rastlanır. Dünya'nın belirli bölgeleri, bütün yıl erimeyen ve "buzul" adını alan buzlarla kaplıdır. Bunlar kutup bölgeleriyle yüksek dağların tepeleridir. Buzul oluşabilecek bölgenin deniz yüzeyinden yüksekliği, enlemin artmasıyla azalır. Ekvator yakınlarında 0° enlem çevresinde buzullara rastlamak için Runewenzorilerin 4.400 m yüksekliğine çıkmak gerekirken, Alplerde (45°) 2500 m'ye, Norveç'te (60°) 1500 m'ye çıkmak yeterlidir. Kutupta buzullara deniz yüzeyinde rastlanır.

<span class="mw-page-title-main">Balkaş Gölü</span>

Balkaş Gölü Orta Asya'da bir göldür. Aral Gölü'nden sonra Orta Asya'nın en büyük ikinci gölüdür. 45°4′ Kuzey 76°2′ Doğu koordinatları üzerinde yer alır. Beslendiği başlıca kaynaklar İli Irmağı, Karatal Nehri, Lepsi Irmağı, Aksu Irmağı ve Ayagöz Nehri'dır. Toplam su havzası 413,000 km²dir. Kazakistan sınırları içerisinde bulunur, maksimum uzunluk 605 km, maksimum genişlik ise doğuda 74 km, batıda 19 km'dir. Yüzölçümü 16.996 km²dir. En derin noktası 25,6 metre iken ortalama derinlik 5,8 metredir. Toplam kıyılarının uzunluğu 2.385 km'dir. Denizden yüksekliği 341,4 metredir.

<span class="mw-page-title-main">Kafkas Dağları</span>

Kafkas Dağları, Kafkas Sıradağları Kafkasya'da Karadeniz ve Azak Denizi ile Hazar Denizi arasında, kuzeybatı ve güneydoğu doğrultusunda uzanan sıradağlar ve dağ sistemi. Bu dağlar kuzeybatıda Taman Yarımadası yakınlarında başlar ve güneydoğuda Apşeron Yarımadasına değin uzanır. Kafkas Dağları, Kuzey ve Güney Kafkaslar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kuzeyde kalan sıra dağlara Büyük Kafkas Dağları, Güney Kafkas Dağlarına ise Küçük Kafkas Dağları denir.

<span class="mw-page-title-main">Kırgızistan coğrafyası</span>

Kırgızistan, Orta Asya'da, Çin'in batısında karayla çevrili bir ülkedir. Orta Asya'nın yeni bağımsız ülkelerinin en küçüğü olan Kırgızistan, yaklaşık 198,500 kilometrekarelik yüzölçümüyle Türkiye Cumhuriyeti'nin Doğu Anadolu Bölgesi ile hemen hemen aynı büyüklüktedir. Millî toprakları yaklaşık olarak doğudan batıya 900 kilometre, kuzeyden güneye 410 kilometre halinde erişmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Onsu İlçesi</span>

Onsu İlçesi, Çinnde Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin kuzeyinde, Aksu İline bağlıdır.

Tekes Nehri, İli Nehri'nin sol ve güney kaynağıdır. İsmini içinden aktığı Tekes İlçesinden almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Alpin çayırlar</span>

Alpin çayırlar, yüksek dağlık alanlarda ağaç yetişme sınırının üstünde görülen çayırlıklara verilen ad. Türkiye'de Doğu Anadolu Dağları, Toros Dağları ve Kuzey Anadolu Dağları'nda alpin çayırlara rastlanır. Alpin çayırların bulunduğu bölgelerde ağaç yetişmez. Bunun nedeni yağış azlığı değil ortam ısısının düşük olmasıdır. Alpin çayırlar Akdeniz kıyılarında 2300-2500 metre, Karadeniz kıyılarında 1900-2200 metre, Doğu Anadolu Bölgesi'nde ise 2800 metre civarında görülür. Dağlardaki kalıcı kar ve buzullar alpin çayırların üst sınırını oluşturur. Alpin kuşağın yukarı kısımlarında sıcaklığın düşük olması nedeniyle ot bile görülmez. Bu alanlarda kayaların üzerinde yosun ve likenlere rastlanır. Kardelenler, menekşeler, zambaklar, kar çiçekleri, yıldız çiçekleri bu bitki topluluklarına örnek verilebilir.

<span class="mw-page-title-main">Teskey Ala Dağları</span>

Teskey Ala dağları veya Terskey Ala dağları, Orta Asya'da bulunan Kırgızistan'da bir dağ sırasıdır. Sıradağların en yüksek doruğu 5216 metre olan Yeltsin Tepesi'dir. Bitki örtüsü fakir, dağınık kayalıklarla ve karla kaplı ortalama 375 km uzunluğunda olan dağlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kırgız Ala Dağları</span>

Kırgız Ala dağları, Orta Asya'da bulunan Kırgızistan ve Kazakistan'da yüksekliği 4875 metreye ulaşan bir dağ sırasıdır. Kırgız Ala dağları'nın en yüksek doruğu 4875 metre olan Bişkek şehrinin güney-güneydoğusunda Zapadnı Alamedin Tepesi'dir. Aynı bölgede ayrıca Ala-Artşa Ulusal Parkı bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Katon-Karagay Millî Parkı</span>

Katon-Karagay Ulusal Parkı, ülkenin doğu kenarında, Güney Altay Dağları'nda yer alır ve Kazakistan'ın en büyük milli parkıdır. Park, Kazakistan, Rusya, Çin ve Moğolistan sınırlarının buluştuğu “X” in batı tarafında yer almaktadır. Sibirya'nın en yüksek zirvesi, Katun Sıradağları'nın Rusya sınırında yer almaktadır. Park, Doğu Kazakistan Eyaleti'ninKatonkaragay İlçesi'nde yer almaktadır, Başkent Astana'nın 1.000 kilometre (620 mi) güneydoğusunda yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Altay dağ ormanı ve orman bozkırı</span>

Altay dağ ormanı ve orman bozkırı ekolojik bölgesi, Altay Dağları üzerindeki subalpin orman kuşağındaki bazı alanları kapsar ve Rusya, Kazakistan, Moğolistan ve Çin'in buluştuğu sınır bölgesinde yer alır. Farklı ekolojik bölgeler, rakımlar ve iklim bölgeleri arasındaki geçiş bölgelerinde bulunduğu için bölge yüksek biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Soğuk yarı kurak bir iklime sahip olan Palearktik biyocoğrafik bölgesindedir. 35.199.998 kilometrekare (13.590.795 sq mi) alanı kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Altay dağ çayırları ve tundrası</span>

Altay dağ çayırları ve tundra ekolojik bölgesi, Rusya, Kazakistan, Çin ve Moğolistan'ı ayıran sınırların oluşturduğu sınırların oluşturduğu "X" in merkezinde, Altay Dağları'nın daha yüksek kotunu kapsayan karasal bir ekolojik bölgedir Dağ zirveleri, Orta Asya'nın en uzak kuzeyini oluşturmaktadır ve Sibirya ovalarını kuzeye doğru güneydeki sıcak, kuru çöllerden ayırır. 2.400 metrenin üzerindeki rakımlar, tundra özelliklerini, alpin çayırlarının parçalarını ve ağaç seviyesinin hemen altındaki ağaçlık tundrayı temsil etmektedir. Ekolojik bölge, Nemli Kıta iklimine sahip Dağ otlakları ve çalılıklar biyomunda ve Palearktik biyocoğrafik bölgesinde yer almaktadır. 90.132 kilometrekare (34.800 sq mi) alan kaplamaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Çungar-Aladağ Millî Parkı</span>

Çungar-Aladağ Ulusal Parkı, ayrıca Jungar Aladağ veya Çungarya Aladağ, Kazakistan'ın güneydoğusunda Çin sınırında izole kalmış, buzullu bir dağ silsilesi olan Çungarya Aladağları'nın ekolojisini korumak için 2010 yılında kurulan ulusal parktır. Parkın kuruluşunun bir nedeni, kayısı, kızamık, kiraz ve kuş üzümü de dahil olmak üzere yabani meyve ağaçları ormanlarını korumaktır. Parkın yüzölçümünün yaklaşık %1'i, dünyadaki tüm kültürlü elma çeşitlerinin öncüleri olan Malus sierversii ağaçları ile ormanlanmıştır. Park 300 km uzunluğundadır ve Almatı Eyaleti'nin 300 km kuzeydoğusunda, Aksu ilçesi, Sarkand ilçesi ve Alakol ilçesi sınırları içinde yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tanrı Dağları dağ bozkırı ve çayırları</span>

Tanrı Dağları dağ bozkırı ve çayırları ekolojik bölgesi, Orta Asya'nın izole Tanrı Dağları'nın 2.000 km uzunluğunda otlaklarını kaplayan bir ekolojik bölgedir. Yüksek irtifalı düz ve eğimli otlaklar ile karakterizedir.

<span class="mw-page-title-main">Tanrı Dağları dağ iğne yapraklı ormanları</span> Tanrı Dağları dağ kozalaklı ormanları

Tanrı Dağları dağ kozalaklı ormanları ekolojik bölgesi, genellikle ağaçların büyümesi için yeterli neme sahip ve yeterince sıcak olan ve kuzeye bakan yamaçları olan Tanrı Dağları'nın "orman kuşağını" kapsayan ekolojik bölgedir. Bu kozalaklı orman şeridi çoğunlukla 1.500 ila 2.700 metre arasında bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Kazakistan coğrafyası</span>

Kazakistan, Orta Asya ve Doğu Avrupa'da 48°K 68°D koordinatlarında yer almaktadır. Yaklaşık 2.724.900 km2 bir alana sahip olan Kazakistan, diğer dört Orta Asya ülkesinin toplam büyüklüğünün iki katından ve Alaska'dan %60 daha büyüktür. Ülke güneyde Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan ile; Kuzeyde Rusya; Batıda Hazar Denizi; Doğuda ise Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile sınır komşusudur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.