Tamerlano

Tamerlano
Timur

Müzik	George Frideric Handel
Libretto	Nicola Francesco Haym
Gala	26 Aralık 1709
İlk gösterim yeri	King's Theatre Tiyatrosu, Londra
Oyuncular	Tamerlano (Timur): Timur Devleti Hükümdarı - alto/kastrato Bajazet (I. Beyazid): Osmanlı Padisşahı - tenor Asteria: Beyazid'ın kızı -soprano Andronico: Bizanslı Rum prens, alto/kastrato İrene: Trabzon İmparatorluğu prensesi- Timur'un nişanlısı - kontralto Leone: Andronico ve Tamerlano'nun sırdaşı - bas Zaide: Asteria'nın sırdaşı- Sessiz rol

Tamerlano (Timur) (HWV 18: dizini) George Frideric Handel tarafından bestelenmiş üç perdelik "Dramma per musica" janrında bir opera seria eseridir. Libretto İtalyanca olarak "Nicola Francesco Haym" tarafından "Agostin Piovene"'in Francesco Gasparini için hazırladığı Tamerlano librettosu; Bizanslı tarihçi Dukas'in Historia'sına dayanan Jacques Pradon'un nesir eseri Tamerlan ou La Mort de Bajazet adlı eserlerinden uyarlanarak hazırlanmıştır. Bu eser Londra'da bulunan "Royal Academy of Music" opera şarkıcıları trupu için hazırlanmış ve prömiyer temsili 31 Ekim 1724'te "King's Theatre" Tiyatrosu, Londra'da sahnelenmiştir.

Bu opera eserini İngiltere'de yaşayıp Londra'da opera hazırlayıp; yapımlayıp temsillerini organize etmekle geçinen Handel bu eserini Temmuz 1724'te 20 gün gibi kısa zamanda tamamlayıp bitirip sahnelemiştir. Handel o yıl Tamerlano operası yanında, önemli eserlerinden olduğu kritiklerce kabul edilen Gulio Cesare ve Rodelinda opera eserlerini de hazırlayıp sahneye koymuştur. Tamerlano eserinin de o yıl hazırladığı diğer opera eserleri Handel'in önemli eserlerinden olduğu kabul edilmektedir.

İngiltere'de Timur'un hayatı ve Osmanlı Devleti ile savaşı 16. yüzyıldan itibaren okurların ve tiyatro seyircilerinin ilgisini çekmiştir. Timur ve Beyazid ile ilgili tiytro eserleri de gayet popüler seyirci toplamaktaydı. Bunlar arasında en önemli olanı 1587/88 'de Christopher Marlowe tarafından yazılmış Timur'un hayatını ele alan iki tiyatro oyunu Temburlainedir. 1701'de İngiliz tiyatro yazarı Nicolas Rowe "Tamerlane" adlı bir piyes yazmış ve bu eser her yıl Kasım ayı başında Londra tiyatrolarında temsil edilmiştir.

Handel'in Tamerlano operasının prömiyer sahnelenmesi 31 Ekim 1724'te "King's Theatre Tiyatrosu", Londra'da yapıldı. Opera eserinin prömiyeri Nicolas Rowe'ın Temarlane adlı tiyatro piyesinin 4-5 Kasım'da o yılki sahnelenmesinden hemen önce sahneye konmuştu. Tamerlano operası o sezon 13 defa sahnelendikten sonra kapandı. 13 Kasım 1731'de yeni bir yapımla sahneye getirildi. Bundan sonra opera eseri Hamburg'da yapımlandı ve bu yapımda aryalar orijinal İtalyanca ama resitatifler Almanca olarak temsil edildi.

Bu eserin ilk 20. yüzyıl modern yapımı 7 Eylül 1924'te Karlsruhe'de yapıldı. Bu tarihten sonra Tamerlano operası iyi bilinen hatta Handel operaları arasından popüler olanlardan olmamasına rağmen her opera sezonu dünyada bulunan asgari bir operaevi tarafından yapımlanıp sahnelenmektedir.

"Operabase" istatistikleri 2009/10 ile 2013/14 arasındaki 5 sezonda dünya operaevlerinde yapımlanan toplam 2581 sayıda opera eserlerinin arasında değişik opera eserlerinin sayısını incelemektedir. Bunlara göre göre Handel'in Tamerlano operası, yapımlama sayısına nazaran sıralamada 217inci gelmiştir. Yine aynı istatistiklere göre aynı 5 sezonda operaevleri repratuvaralarında bulunan 57 Handel operası arasındaki sıralamada Tamerlaneo eseri 20. sırayı almıştır.^[1]

Zaman: 1402 Mekan: Bursa

Ankara Muharebesi'nde yenilmiş olan Osmanlı Padişahı Bajazet zincirlere vurulmuş olarak Timur'un Bursa'da kaldığı otağına getirilir. Tamerlano Andronico'ya Bajazet'in bu zincirlerini çözüp çıkartması emrini vermiştir; ama bu emrin arkasında başka bir neden olacağını sanan Bajazet bu emire hiç güvencesiz gayet şüpheli olarak bakmaktadır. Bajazat esir olunca intihar etmemesine tek sebebin kızı olan Asteria'ya olan derin sevgisi olduğunu bir şarkı ile açıklar. (Arya: "Forte e lieto a morte andrei") Tamerlano çadıra girer ve Andronico'ya bir emir vererek Bajazet ve Asteria'yı ikna etmesini ve Asteria'nın Tamerlano ile evlenmesini sağlamasını ister. Eğer Andronico bunda başarılı olursa onun Trabzon İmparatorluğu prensesi İrene ile evlenmesini ve böylece Trabzon İmparatorluğu tahtına geçmesini sağlayacağını ona vadeder. Fakat Andronico bundan çok hoşnutsuzdur. Kendisinin de sevdiği Asteria'yı Tamerlano huzuruna onun Tamerlano'yu Andronico'ya inandırıp Bizans lehinde kararlar alması için getirmiştir. Fakat Tamerlano da Asteria'yı görünce ona âşık olmuştur. (Arya:"Bella Asteria") Tamerlano Asteria'ya onunla evlenmek istediğini açıklar. Bu Asteria'yı kızdırır çünkü bunu Andronico'nun kendisini kandırıp ihanet ettiğinin nişanesi olarak kabul eder.

Bajazet Tamerlano'nun kızını alma teklifini şiddetle reddeder. Ayrıca kızı Asteria'nın Tamerlano'nun teklifine karşı gayet yumuşak başlı davranarak hiç açıkça itiraz etmeden hareket etmesi dolayısıyla da kızına da kızmıştır. (Arya:"Ciel e terra armi di sdegno") Fakat Asteria tek başına kaldığı zaman, kendisinin Andronico'nun sevgisine karşılık verdiğini; Andronico'nun Timur'un sözcülüğünü yapıp kendine ihanet ettiğini düşündüğünü ve buna rağmen ona karşı sevgisinin değişmediğini anlatan bir şarkı söyler. (Aria:"Deh, lasciatemi."). Trabzon İmparatorluğu prensesi İrene sahneye girer ve beklediği gibi Tamerlano ile evlenmeyeceğini ve onun yerine Andronico ile evlenmesi gerektiğini öğrenir. Andronico İrene'ye eğer hala durumu ve Tamerlano'nun kararını değiştirebileceğini söyler ve bunun için İrene'nin Trabzon İmparatorluğu prensesi değil de bu devletin elçisi imiş gibi hareket edip Tamerlano'ya bu karara olan Trabzon İmparatorluğu ve Bizanslılar itirazlarını açıklaması ile mümkün olabileceğini anlatır. İrene bu planı kabul edip uygulayacağını söyler. Andronico ise ortaya çıkan olayların kendinin o sıradaki durumunu ve şerefini tehlikeye düşüreceğini düşünmeye başlar.

Tamerlano Asteria'nın ona evlenmek için yaptığı teklifi kabul ettiğini Andronico'a bildirir ve yakın bir zamanda hem kendi ile Asteria'nın hem de Trabzon İmparatorluğu prensesi İrene ile Andronico'nun düğün tören ve eğlencelerinin aynı zamanda yapılamasını planladığını açıklar. Tamerlano ve Asteria ayrı ayrı iki arya söyleyerek kendilerinin bu durum hakkında birbirine karşıt görüşlerini bu şarkılarda ortaya çıkartırlar. Asteria Andronico'ya Tamerlano'ya gayet yumuşak davranışının onunla evliliği kabul edermiş gibi göründüğünü ama Tamerlano'nun bunu yumuşak davranışı yanlış anladığını söyler; ama Andronico da onun davranışını yanlış anlamıştır ve üzüntüye düşmüştür.

Bu sırada Leone bir Trabzon İmparatorluğu elçisi gibi değişik kıyafet giyinmiş olan İrene'yi Tamerlano'un çadırına getirir ve burada bu elçi olarak İrene'nin bu Tamerlano'nun Asteria ve Andronico'ya karşı tutumlarının Trabzon İmparatorluğu ve Bizans tarafından uygun görülemeyeceğini diplomatik şekilde Tamerlano'ya açıklar. (Arya:"Par che mi nasca.") Tamerlano bu "elçi"nin açıklamalarını hiç kızmadan gayet sakin bir şekilde dinler. Tamerlano çadırdan ayrılıp İrene ve Asteria birlikte çadırda kaldıkları zaman Asteria İrene ile konuşmaya başlar. Asteria İrene'ye onunla aynı fikirde olduğunu; kendinin de Tamerlano ile evlilik istemediğini ve Andronico'ya gayet büyük bir yakınlık duyduğunu söyler. İrene Asteria'nın bu ifşaatının kendine uygun iyi bir sonuç çıkacağına hakkında ümit verdiğini söyler. Bu sırada orada bulunan Leone ise "aşkın ya iyiyi ya da kötüyü ortaya çıkartmak için hiç karşı konulamaz bir gücü olduğu" hakkında fikrini söylemekle yetinir.^[5]

Bajazet kızının Tamerlano ile nikâhının hemen yapılacağı haberini alınca gayet çok öfkelenir ve bu evliliği durdurmaya yemin eder. Aynı haberi duyan Andronico da buna gayet kızgındır ve Tamerlano'dan intikam almaya ve sonra da kendini öldürmeye azmeder. Asteria da aynı zamanda gizlice Tamerlano'u öldürmek için plan ve hazırlık yapmaktadır. Bajazet evlenmenin biraz gecikmesini sağlar ve bunu yaparken kendisinin Tamerlano tarafından küçük düşürülüp utandırılmasını da önler. Asteria yaptığı planı uygulamak için, bir murassa hançer koynunda gizli olarak, tahtı üzerinde oturmakta olan Tamerlano'ya yaklaşmakta iken babası Bajazet tarafından durdurulur. Bunun üzerine Asteria koynunda sakladığı hançeri çıkararak bu hançeri Tamerlanor'a hediye vermek için tahta yaklaşmakta olduğunu bildirir. Tamerlano, Bajazet ve Asteria birlikte durumu açıklayan bir üçlü (trio) şarkı söylemeye koyulurlar. Sonunda Tamerlano Bajazet ve Asteria'nın idam edilmelerini emreder. Fakat Asteria buna itiraz ederek kendinin hiçbir komploya katılmadığını ve böylece Tamerlano'ya karşı bir sadakatsizlik yapmadığını söyler. Bu sözlerini Bajazed, Andronico ve İrene de teyit ederler ve bu Asteria'yı bir teselli konusu olur. Ancak Tamerlano'yu öldürme planını gerçekleştirmediği ve böylece kendine kısa bir saadet sağlayacak tek emeline yetişemeyeceğinden dolayı kendini gayet bedbaht hissetmektedir.

Bajazet üzerinde saklamaya başardığı zehri kızı Asteria ile birlikte alarak kendilerini öldürmeye karar verir. Tek başına iken Asteria kendini zehirleyerek öldürme sürecinde neler olabileceğini düşünmeye başlar. Tamerlano Asteria'yı kendi isteğine dönüştürmek için son bir girişim yapar ve kendi ile evlenirse babası Bajazet'a bile merhametli davranıp onu affedeceğini bildirir. Fakat Asteria ile Andrenico Tamerlano'nun huzurunda birbirlerine âşık olduklarını ilan ederler. Bu Tamerlano 'yu gayet öfkelendirir ve onlardan kendi intikamını alacağına yemin etmesine neden olur. Bajazet iki gencin açıkça birbirlerine olan aşklarını açıkaca itiraf etmelerinde iki gencin Tamerlano'nun herhangi bir cezasına hatta ölüme bile karşı birlikte gelmelerinden büyük bir saadet duyacaklarını söyleyerek onların bu cesur itiraflarının kendinin ölümünü kabul gelmesi için bir ilham verdiğini açıklar.

Bu sırada İrene Tamerlano'ya ona âşık olduğunu ve onun kendi aşkına karşılık verirse gayet mesut olup devamlı sadakatla ona bağlanacığını açıklar. Leone sonunda bu aşkın Tamerlano'nun intikam hislerine karşı geleceğini ümit ettiğini söyler. Tamerlano intikam almak için düşmanları küçük düşürüp onlara hakaret etmeye hazırdır ve oönec Bajazet'i ve sonra Asteria'yı huzuruna getirtir. Andrinico Tamerlano'dan merhametli davranması için o an yalvarır. fakat Tamerlano onu hiç dinlemez. Asteria'nın kendisine bir hizmetçi gibi hizmet etmesini ister ve ilk olarak ondan kendisine bir kapta şarap sunmasını emreder. Asteria babasından almış olduğu zehri gizlice Tamerlano'ya sunacağı şarap kabına boşaltır. Tam bu sırada İrene Tamerlano'ya, kendinin bir elçi değil, gerçekte Trabzon İmparatorluğu prensesi olduğunu ifşa eder ve Tamerlano'a sunulacak şarap kabında zehir olduğunu da ona açıklar. Bunun üzerine Tamerlano, bunu bilmezmiş gibi davranarak, Asteria'ya şarap kabını kendine sunmadan önce babası Bajazed'a mı yoksa âşık olduğu Andronico'ya sunacağına karar vermesini emreder. Asteria kabı ağzına götürüp zehirli şarabı kendisi içmeye çalışmakta iken Andronico onun eline vurup şarabı içmesini önler. Bu Tamerlano'yu daha da kızdırır. Tamerlano Asteria'nın tutuklanmasını ve Bursa sarayının zindanında hapis edilmesini emreder. Böylece Bajazet'in kendi saray zindanında kızının hapsedilmesi ile onu küçük düşürüp ona hakaret edip onu utandırmak istemektedir. Bajazed buna gayet öfkelenir. Tamerlano'ya bağırarak öldüğü zaman ruhunun hortlayarak Tamerlano'yu her yaşadığı an ziyaret ederek hayatını zehir edeceğini bildirir. (Arya:"Empio, per farti guerra".)

İrene ve Tamerlano birlikte, Tamerlano düşmanlarından intikamını aldıktan sonra, mesut bir hayat yaşayacaklarını anlatan bir ikili (düet) söylemeye başlarlar. Leone gelerek onlara, Bajazed ve Asteria'nın yanlarına getirilmekte olduğunu bildirir. Huzura gelen Bajazet şaşılacak şekilde sakindir çünkü gizlediği zehir içmiştir ve hemen ölmeyi sakin olarak beklemektedir. Kızı Asteria'ya veda eder ve Tamerlano'ya ağır tenkit edici laflar atıp onu azarlar. Fakat içtiği zehir nedeni ile konuşması gittikçe tutarsız olmaya başlar. Bajazet'i Andrinico ve Asteria birlikte taşıyarak sahneden çıkartırlar. Hemen sonra Asteria tekrar sahneye dönüp, Tamerlano'a onunla istediği evliliği yapamayacağı için artık kendisinin ölmesinin uygun olacağını bildirir ve tekrar oradan ayrılır. İrene ve Andronico birlikte intihar edip kendini öldürmekten onu caydırmak için takip edip sahneden ayrılırlar. Tamerlano İrene'nin yaptığı merhametli olma talepleri ve kendinin de şahit olduğu hüzün verici olaylardan etkilenmiştir. Öç ve intikam almak için onları idam ettirme kararını değiştirmiştir. Sonunda Asteria, Andorico ve Bajazet'i affettiğini ilan eder. Bu opera eseri İrene ve Tamerlano'nun birlikte söylediği bir aşk ikili (düet) şarkısi ve koronun söylediği "aşkın ışığı karanlıktan kurtarıp geri getireceği" hakkında söylediği bir şarkı ile son bulur.

Handel'in orijinal partitür notaları ve kopyalarında bu operanın sahnelenmesi için gereken müziksel çalgılar ve sayıları şöyle verilmiştir: 2 blokflüt, 2 düz veya yan flüt, 2 ahşap obua, 1 fagot, 2 valfsız Barok trompeti, telli çalgılar olarak Barok müzikte kullanılan "basso continuo" ensambli (genel olarak viyolonsel, lavta, klavsen).

• Uvertür

• Andronico : Esci, oh Signore! Abbia libero il piede (resitatif)
• Bajazed: Forte e lieto a morte andrei (arya)
• Tamerlano: Vo'dar pace a un alma altiera (arya)
• Andronico : Bella Asteria, il tuo cor mi difenda (arya)
• Tamerlano: Dammi pace, oh volto amato (arya)
• Asteria: Se non vuol amar (arya)
• Bajazed: Ciel e terra armi disdegno (arya)
• Asteria: Deh! lasciatemi il nemico (arya)
• Irene: Dal crudel che m'ha tradita (arya)
• Andronico: Chi vide may più sventurato amante? (resitatif)
• --  : Benche mi sprezzi l'idol che adore (arya)

• Tamerlano: Bella gara che faranso coronati (arya)
• Asteria: Non è più tempo, no, un altro stringerò (arya)
• Andronico: Ah nò! dove trascorri, idolo mio? (resitatif)
• --  : Coreo in vano di piacare l'idol mio' (arya)
• Irene: Par che mi nasca in seno (arya)
• Leone: Amor dà guerra e pace, dà pena e dà tormenti (arya)
• Bajazet: A suoi piedi padre esangue (arya)
• Andronico: Più d'una tigre altero (arya)
• Bajazet : Asteria (che per figlia non ti ravvisi piu) (resitatif)
• Asteria } Eccoti il cor, sarò contento }
• Tamerlano} Voglio stragi, voglio sangue } (üçlü)
• Bajazet } Eccoti il petto, non mi spaventa}
• Bajazet : No, che del adegno mi placo (arya)
• Andronico: No che del tuo gran cor io sono l'offensor (arya)
• Irene : No, che sei tanto costante nella fede (arya)
• Asteria: Se potessi un di piacare (arya)

• Asteria: Cor di padre, e cor d'amante (arya)
• Tamerlano: A dispetto d'un volyo ingrato (arya)
• Asteria }:Vivo in te, mio ccaroo bene! }(ikili)
• Andrenico}:Vivo in te, mia dolce vita! }
• Irene:Crudel piu non son io, amerlo (arya)
• Leone:Se ad un costante core tu non dai pace (arya)
• Andrenico:Se non mi rendi il mio teseror (arya)
• Asteria:Padre, amante, di voi (resitatif)
• --  :Folle sei, se lo consenti! (arioso)
• Bajazet : Empio, per farti guerra, dal regue di solterra (arya)
• Irene } : Vedro ch'un di si cangera }(ikili}
• Tamerlano } : Vedrai ch'un cangiar saprò }
• Bajazet: "Fremi minascola (resitatif)
• --  : Figlia mia, non pianger, nò (arya)
• --  : Tu, spietato, il vedrai (restatif)
• --  : Su, via. furie e ministre' (ariosa ve resitatif)
• Asteria: Barbaro! or manca solo ikl morir mio
• Koro: D'aira notte gia mirasi a scorno

Kritik Eva Meyer Handel'in bu eseri ile opera sanatına döneminde önemli sayılabilecek bazı yenilikler getirmiştir. Bajazet rolü bir tenor şarkıcıya verilmiştir. Bu sonradan 18. ve 19. yüzyılda önem kazanacak tenor sesli şarkıcı rollerinden ilki olmuştur. Tamerlano'den sonra tenor sesli şarkıcılara opera eserlerinde en önemli roller verilmeye başlanmıştır.

16. - 18. yüzyıl döneminde Batı Avrupa'da Türköri adlı bir moda akımı ortaya çıkmıştır. Osmanlı devleti ve Türklerin sanatı ve kültürü batı Avrupalılara gayet egzotik görünmekte idi ve bunun için Türk kültür ve sanatı bazı batı Avrupalı sanatçılarda derin merak uyandırmakta idi. Bu meraklı batı Avrupalı sanatçılar egzotik buldukları Türk sanat ve kültüründen etkilenip Türk sanat ve kültürü taklit etmeye çalışmışlardır. İşte böylece Türköri adlı bir moda akımı batı Avrupa sanat çevrelerine yayılmıştır. Handel'in Tamerlano operası bu moda akımına gayet iyi uyup uygulayan bir kültür fenomeni olarak da görünmektedir.^[6]

Fakat bu moda yalnlz Handel tarafından opera bestecilik sanatında akis göstermemiştir. Hemen hemen Handel ile aynı dönemde yaşayan diğer bazı opera besteciler de bu modaya değişik yönlerden katılmışlardır. Handel'de benzer şekilde Türköri moda akımına katılan şu opera besteciler sayılabilir. Fransız tiyatro eseri yazarı Jacques Paradon'un 1676'da bastırdığı "Tamerlan, ou la Mort de Bajazet" kitabından uyarlama yapan Antoni Salvo'nun hazırladığı librettoyu kullanan Alessandro Scarlatti İl gran Tamerlano operası bestelemiş ve Eylül 1704'te bu opera Floransa'da sahnelenmiştir. 1711'da Agostin Piovene librettosunu yazıp Francesco Gasparini tarafından bestelenen "Tamerlano" operası Venedik'te sahnelenmiştir. Antonio Vivaldi yine Piovene'nin librettosunu kullanıp ve eskiden bestelediği değişik müziksel parçalarını birleştirip bir "pasticcio" tipi Bajazet (veye bazen "Tamerlano" adı verilen) eserini hazırlamış ve bu eser 1735'te Verona'da Carnaval sezonunda sahnelemiştir.

Bu eser ismi Timur ile ilgili olup tarihsel bir konunun işlenmesi sanılması tümüyle yanlış olacaktır. Handel ve diğer opera bestecilerinin ana amaçları tiyatro salonuna para ödeyip gelmiş olan seyircileri ses, şarkı ve çalgılarla eğlendirmek ve ileride hazırlanacak ve sahnelenecek opera eserlerine yeniden seyirci çekmekti. Opera eseri bir kültür eseri olmakla beraber sonunda besteciye, tiyatroya, şarkıcılara ve müzikçilere para getiren seyirciye sağlanan bir ticari hizmet olarak görülmesi gerekmektedir. Bu özellikle eserlerine seyirci çekip para yapmak hedefiyle Almanya'dan İngiltere'ye Londra'ya göçmüş olan Handel için gayet açıkça görülmektedir. Onun için bu Tamerlano (Timur) eserinde Handel'in 1402'de Ankara Muharebesi sonunda Timur'a mağlup düşen Osmanlı Padişahı I. Beyazid'in bu esaret sırasında başından geçen olayları gerçekçi ve geçmiş tarihe uygun olarak ele almak gibi bir kaygısı bulunmamaktadır. Eserde rol verilmiş şahıslardan ancak ikisi (Beyazid ve Timur) tarihsel gerçeğe göre isimlendirilmiştir; diğer roller tamamiyle hayalidir. Eserde ele alınan olaylar tarihsel gerçeklerden gayet çok uzak ve seyircinin hayal gücünü geliştirip onu eğlendirmek için bu esere konulmuştur.

• Opera
• George Frideric Handel
• Georg Friedrich Handel operaları listesi
• Timur
• Yıldırım Bayezid

• (opera) İngilizce Wikipedia "Agrippina (opera)" maddesi Tarih:24.5.2011 (İngilizce)

Wikimedia Commons'ta Tamerlano ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Dean, Winton ve Knapp, John Merrill (2009) Handel’s Operas 1704–1726 Woodbridge: The Boydell Press ISBN 978-1-84383-525-7. (İngilizce)
• Hicks, A., "Tamerlano", Stanley Sadie (ed.) (1992)The New Grove Dictionary of Opera, Londra: Macmillan Reference ISBN 0-333-73432-7 (İngilizce)
• Kobbé, Gustav "", Earl of Harewood (ed.) (1987) The Definitive Kobbé's Book of Opera; 1. American ed. New York: G. P. Putnam's Sons; (İngilizce)

• IMSLP Petrucci Music Library websitesi "Tamerlano, HWV 18 (Handel, George Frideric)" maddesi [1]4 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• MDZ/Digitale Biblithek" websitesinde "Friedrich Chrysander (ed.) George_Frideric_Handel's Werke, Tamerlano" opera partitür notalari, Leipzing 1876" [2]
• YouTube websitesinde "Georg Friedrich Händel. Tamerlano. " adlı ses kaydı (Erişim tarihi:27-1-2016) [3]