İçeriğe atla

Talışlar

Talışlar
Tolışon • تالشان
İran'da Talışlar (1933)
Toplam nüfus
y. 912.000
Önemli nüfusa sahip bölgeler
İran İran300.000 – 400.000
Azerbaycan Azerbaycan200.000 – 300.000
Rusya Rusya2529 (2010)[1]
Diller
Din
İslam (Ağırlıklı olarak Şii, azınlık olarak Sünni)[2][3][4]
İlgili etnik gruplar
Diğer İran halkları

Talışlar veya Talişler (Talışça: Tolışon), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin güneydoğu rayonları Lenkeran, Astara, Masallı ve Lerik[5][6]), Baküde ve İran'ın kuzeydoğu eyaletleri Gilan ve Erdebil'de[7] yaşayan İrani[8][9] bir halktır.[6]

Azerbaycan'da sadece Astara rayonunda Sünni Talışlar yaşamaktadır. İran'da Sünni Talış nüfusu Azerbaycan'a kıyasla daha fazladır.

Talışca bazı kelimeler ve anlamları:

Türkçe Talışça Zazaca Kurmanci (Kürt)
ben az-mı ez-mı ez-mın
sen tı-to tu-te
o əv-əva ya-o=yi-yê ev-vi-vê
biz əmə ma em-me
siz şımə şıma hun-we
onlar əvon ê ev-evan
sevmek piə hes kerden hez kırın
yumurta moğne-üyə hak hêk
ekmek nün nan nan
ev çê-keye-ban mal, ban
zemin zəmin erd zemin-erd

Talışların büyük ataları İrani bir kabile olan Kadusiler olarak kabul edilir. Bu varsayımın tek nedeni, Talışların şimdi Kadusi kabilesinin yaşadığı bölgenin bir bölümünde yaşamalarıdır.[10][11][12]

Tarih

Eski zamanlarda, Kadusiler burada yaşıyordu (antik Yunanca Καδούσιοι, Kadoúsioi, Lat. Cadusii) - komşularıyla sürekli savaş içinde olan güçlü bir İskit[10] kabilesi kadusiler, Hazar Denizi'nin batı tarafında, Aras'ın güneyinde, Medya'nın Atropatena eyaletinde (modern İran Azerbaycanı ve Gilan bölgesinde) yaşadı. Savaşcı bir kabile olup kısa bir kılıç veya mızrak kullanırken; Herodot'a göre onlar mükemmel dart atıcılarıydılar dağlık yerlerde atlılar yerine savaşırlardı.[]

Kültür

Safevilerin Taliş'teki Şii dini propagandası kampanyası, bölgenin dağlık ve uzak konumu nedeniyle yarım kaldı. Bu nedenle İran ve Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Talişlerin önemli bir kısmı Sünni İslam'a mensuptur. Taliş'in İran kısmındaki Talışların çoğunluğu Sünni ve Nakşibendi tarikatına mensuptur. Öte yandan, yaklaşık yirmi dört dağ köyü hariç, Taliş'in Azerbaycan kısmındaki Talışlıların çoğunluğu Şii'dir.[13]

Hem İran hem de Azerbaycan'daki Talişlerin kendine özgü bir İran kimliğine sahip olmalarına rağmen Azerbaycan'daki önemi oldukça büyüktür. Azerbaycan'daki kimlikleri İranlılar ile Türkler arasındaki çatışma üzerine kuruludur.[14]

Azerbaycan adına sürekli olarak sadakatsiz muameleye maruz kalmaları sonucunda güçlü bir öz kimlik duygusu geliştirdiler.Azerbaycan'da Talişlilerin İran kimliğinin gelişmesinin ana itici güçlerinden biri, Sovyet döneminden sonra ülkede Pan-Türkist ideolojinin yükselişiydi. Azerbaycan'da Talışi kimliği son birkaç on yılda önemli ölçüde arttı. Talış-Muğan Özerk Cumhuriyeti kaldırıldıktan sonra bile Azerbaycan'daki ve Rusya diasporasındaki Talışlılar bağımsız bir Talış devletinin kurulabileceği ihtimaline sıkı sıkıya inanıyorlar.[14][15]

Kaynakça

  1. ^ "Впн-2010". 2 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2020. 
  2. ^ Minahan, James. religion of majority of Talysh: One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups, Greenwood, 2000, 0-313-30984-1, 978-0-313-30984-7, p.674.
  3. ^ Clifton/Deckinga/Lucht/Tiessen (2005), "Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijan 20 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". SIL Electronic Survey Reports 2005. p. 5
  4. ^ "The Unreached Peoples Prayer Profiles". Kcm.co.kr. 3 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2019. 
  5. ^ Minahan, James B. (30 Temmuz 2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Press. s. 673. ISBN 9780313309847. 15 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2014. 
  6. ^ a b Yıldız, Muharrem (2006). Dünden Bugüne Kafkasya. Yitik Hazine Yayınları. s. 59. ISBN 9789750036873. 15 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2014. 
  7. ^ Shoup, John A. (Ekim 2011). Ethnic groups of Africa and the Middle East. Greenwood Press. s. 283. ISBN 9781598843620. 15 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2014. 
  8. ^ Douglas Jackson, W. A. (Haziran 1970). "Russian Land, Soviet People: A Geographical Approach to the U.S.S.R. By James S. Gregory. New York: Pegasus, 1968. 947 pp. $15.00." Slavic Review. 29 (2): 345-346. doi:10.2307/2493421. ISSN 0037-6779. 
  9. ^ Madatli, E. (1 Aralık 2016). "Issues of Formation of the Azerbaijan People, its Language and Culture in Iranian Historiography". Problems of World History (2): 219-230. doi:10.46869/2707-6776-2016-2-13. ISSN 2707-6776. 
  10. ^ a b Borjian, Habib; Asatrian, Garnik (2005). "Talish and the Talishis (The State of Research)". Iran and the Caucasus. 9 (1): 43-72. doi:10.1163/1573384054068169. ISSN 1609-8498. 
  11. ^ "KASRAVI, AḤMAD". Encyclopaedia Iranica Online. 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2021. 
  12. ^ Хохлов, А.Н. (9 Ocak 2019). "TVER, TVER REGION AND NEIGHBOUR TERRITORIES IN THE MIDDLE AGES ISSUE 11". Тверь, тверская земля и сопредельные территории в эпоху средневековья. Crossref. doi:10.25681/iaras.2018.978-5-9906508-3-1. 
  13. ^ Asatrian, Garnik; Borjian, Habib (2005). "Talish and the Talishis (The State of Research)". Iran and the Caucasus. Brill. 9 (1): 43–72.
  14. ^ a b Arakelova, Victoria (30 Kasım 2022). "The Talishis on Opposite Banks of the Araxes River: Identity Issues". Iran and the Caucasus. 26 (4): 407-417. doi:10.1163/1573384X-20220406. ISSN 1609-8498. 7 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2023. 
  15. ^ Ter-Abrahamian, Hrant (2005). "On the Formation of the National Identity of the Talishis in Azerbaijan Republic". Iran and the Caucasus. Brill. 9 (1): 121–144.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Güney Azerbaycan</span> İranın kuzeybatı bölgesi

Azerbaycan, Güney Azerbaycan veya İran Azerbaycanı, İran'ın kuzeybatısında yer alan tarihi bölge. Günümüzde İran'ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil və Zencan Eyaletlerini Kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan tarihi</span> Azerbaycanın tarihi

Azerbaycan, Avrasya'nın Kafkasya bölgesinde bir ülke. Doğuda Hazar Denizi, kuzeyde Rusya'nın Dağıstan bölgesi, kuzeybatıda Gürcistan, güneybatıda Ermenistan ve Türkiye ve güneyde İran ile sınırlıdır. Azerbaycan Cumhuriyet'nin yaklaşık 10 milyona yaklaşan nüfusunu bir Türk etnik grubu olan Azerbaycanlılar ve çeşitli diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan hanlıkları</span> Güney Kafkasyada fiilen bağımsız olan Türk kökenli hanedanlarca yönetilen hanlıklar

Azerbaycan hanlıkları, Güney Kafkasya'da 1747-1844 yılları arasında fiilen bağımsız olan ve çoğunlukla Türk (Azerbaycanlı) kökenli hanedanlarca yönetilen hanlıklardır.

<span class="mw-page-title-main">Talış Hanlığı</span> Azerbaycan hanlığı

Talış Hanlığı, 1747-1826 yılları arasında hüküm süren Azerbaycan hanlıklarından biri.

<span class="mw-page-title-main">Talış Muğan Özerk Cumhuriyeti</span> Tanınmayan özerk cumhuriyet

Talış-Mugan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan'da özerkliğini ilan etmiş kısa ömürlü devlettir. 1993 Haziran-Ağustos arasında varlığını sürdürmüştür. Azerbaycan'ın en güneydoğusunda, ülkenin yedi idari bölümünü kapsamaktaydı. Özerk cumhuriyetin illeri şunlardır; başkent olarak ön görülen Lenkeran, Lenkeran Rayonu, Lerik, Astara, Masallı, Yardımlı.

<span class="mw-page-title-main">Alkarısı</span>

Alkarısı - Türk, Anadolu ve Altay halk inancında lohusa dönemindeki kadınlara ve atlara musallat olduğuna inanılan yaratıktır. Efsanenin temeli Şamanizm'e kadar uzanır. İnanışa göre lohusaların ve yeni doğmuş çocukların ciğerleriyle beslenir. Alkarısından korunmak için çeşitli çarelerin olduğuna inanılır. Lohusa kadını yalnız bırakmamak, ışıkları sürekli yakmak, başucuna Kuran koymak, yüzünü kırmızı örtüyle örtmek, doğum yapılan yere kartal getirmek bunlardan bazılarıdır. Albastıya neden olduğuna inanılır. Albıs adlı yaratık ile de alakalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Mihrdad İzedi</span> Kürt tarihçi

Mehrdad R. Izady, İranlı-Kürt tarihçi, coğrafyacı ve yazar.

<span class="mw-page-title-main">İran Azerileri</span> İran Azerbaycanı Türkleri

İran Azerileri, Kuzey İran Azerileri, Güney Azerileri, Güney Azerbaycanlılar, İran Azerbaycanlıları ya da İran Türkleri;, İran'da Güney Azerbaycan denen ve Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan sınırına yakın bölgelerde yaşayan ve İran Türklerinin büyük çoğunluğunu oluşturan Azerilerdir. 70 milyon nüfuslu İran'ın üçte birinden fazlasını oluştururlar. İran'da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri adı öncelikle İran Azerileri için kullanılmaktadır. Tebriz, Erdebil, Zencan ve Urumiye bölgelerinde de yoğun olarak yaşayan Azerilerin başkent Tahran'daki nüfusları da oldukça yüksek ve Tahran pazarına büyük oranda Azeri tüccarlar hakimdir. Çok heterojen etno-linguistik grubun üyeleri olan Azeriler, çok farklı sosyoekonomik koşullar altında yaşamlarını sürdürür.

<span class="mw-page-title-main">Talışça</span>

Talışça veya Talişçe, İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir. Tatça ve Zazaca ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tatça</span> Dağıstan ve Azerbaycanda konuşulan bir dil

Tatça, Kafkas Farsçası, Tat Farsçası ya da Kafkas Tatçası Dağıstan ve Azerbaycan'da konuşulan bir Batı İran dilidir. Dil, Tatlar ve Dağ Yahudileri tarafından konuşulmaktadır. Dağ Yahudileri tarafından konuşulan bir diğer İran dili olan Yahudi Tatçasından farklıdır. Tatça Farsçaya oldukça benzer olmakla birlikte tamamen karşılıklı anlaşılabilir değildir.

<span class="mw-page-title-main">Kürtlerin kökeni</span> Kürtlerin kökeni hakkında genel bakış

Kürtlerin kökeni, Orta Doğu'da yaşayan bir etnik grup olan Kürtlerin oluşumu. Akademisyenler, Kürt sözcüğünün kökeni için farklı teoriler ortaya atmışlardır. Bir teoriye göre, Orta Farsçada "göçebe; çadır-satıcısı" terimi olan 𐭪𐭥𐭫𐭲 kwrt- olarak kullanıldığı öne sürülmüştür. Kürt sözcüğü en az 17. yüzyıla kadar bir kolektif kimlik terimi (etnonim) olarak kullanılmamıştır. Sözcük, bundan ziyade Kürtçe konuşan nüfusa, komşu popülasyonlarca verilen bir isimdi. Bölgede yaşayan kitle için bu kimliğin ana belirteci klan ve aşiretlerinin belirledikleri mensubiyetleri olmuştur. Kürtler, Hint-Avrupa göçü öncesi bölgede bulunan gruplar dahil olmak üzere, birden çok kabile ve etnik grubun birleştiği heterojen kökenlere sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan kültürü</span>

Azerbaycan kültürü Azerbaycan'da yaşayan halkların ve Azerbaycan tarihinde yer alan devletlerin kültürü. Bölgede yaşanan siyasi ve askeri olaylar ve Azerbaycan'ın Doğu ve Batı arasında yerleşmesi kültürün gelişimini etkileyen temel faktörlerdir. Azerbaycan Doğu Avrupa ve Batı Asya'dadır ve Avrupa Konseyi üyesidir.

Safevîlerin İran'ı Şiileştirmesi veya İran'ın Şiileşmesi, kabaca 16. ila 18. yüzyıllar arasında gerçekleşti ve İran'ı Şiilik'in dini kalesi haline getirdi. Aynı zamanda, Şiilik içerisindeki İsnâaşeriyye mezhebinin, her biri Şiilikte kendi hakimiyet dönemlerini yaşamış olan Zeydilik ve İsmaililik mezhepleri üzerindeki hakimiyeti sağlanmıştır. Safevîler, mücadele ederek İran'ı 1501'de bağımsız bir devlet olarak birleştirmişler ve İslam tarihinde en önemli dönüm noktalarından birini oluşturan, İsnâaşeriyye mezhebini İmparatorluğun resmî dini olarak belirlemişlerdir.

Kırtiler, çoğunlukla Medya Atropatena'nın dağlık bölgelerinde, Amardi , Cadusii, Tapyri ve diğer kabilelerle birlikle yaşamış antik dönem kabilelerden biridir. Bazı erken dönem tarihçiler tarafından Kırtiler'in, isimlerinden yola çıkılarak Kürtlerin öncül popülasyonları olabileceklerini ileri sürülmüştür. Ancak Garnik Asatrian'a göre Kırtiler, yalnızca göçebe bir yaşam tarzını paylaşan ve Kürtlerin aksine İranî olmayan yerli kabilelerin bir karışımıydı.

Anti-Azerizm, Azeri karşıtlığı, Azerbaycan Türklerine yönelik karşıtlık veya Azerbaycanofobi, Azerbaycan Türkleri'ne ve Azerbaycan'a karşı nefret ve korku olarak tanımlanır.

<span class="mw-page-title-main">Talış bayrağı</span>

Talış bayrağı, Talış halkının resmi bayrağıdır. İlk defa 7 ağustos 1993 yılında Talış Muğan Özerk Cumhuriyeti tarafından kabul edilmiştir. Özerk cumhuriyyətin çöküşündün sonra ise dünya Talışlarının ulusal bayrağı olarak kabul ediliyor.

Madagiz Savaşı olarak da bilinen Madagiz Taarruzu, 2020 Dağlık Karabağ Savaşı sırasında ortaya çıkan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti ve Ermenistan müttefiklerine karşı Azerbaycan birlikleri tarafından başlatılan savaştır. 28 Eylül tarihinde Azerbaycan birliklerinin, Terter şehirinin Talış Köyü çevresinden hareketle Ermeni cephelerine doğru ilerlemesi ile başladı. Savaş 3 Ekim tarihine kadar, Azerbaycan birlikleri tarafından Madagiz kasabasının ele geçirilmesine kadar sürdü.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan-İran ilişkileri</span>

Azerbaycan Cumhuriyeti ile İran İslam Cumhuriyeti arasında resmi diplomatik ilişkiler, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının (1991) ardından kurulmuştur. İran ve Azerbaycan büyük ölçüde aynı tarihi, dini, etnik kökeni ve kültürü paylaşıyor. Şu anda Azerbaycan Cumhuriyeti olarak adlandırılan topraklar, İran'dan ancak 19. yüzyılın ilk yarısında, Rus-İran Savaşları ile ayrıldı. Aras nehrinin kuzeyindeki bölgede, çağdaş Azerbaycan Cumhuriyeti'nin toprakları, Rusya tarafından işgal edilene kadar İran topraklarıydı. İran ve Azerbaycan ayrıca çoğunluğu Şii Müslüman olan iki ülkedir. Sırasıyla dünyadaki en yüksek ve ikinci en yüksek Şii nüfus yüzdesine sahipler, ve her iki komşu milletin nüfusunun çoğunluğu ağırlıklı olarak Sünni iken tarihin tam olarak aynı anından itibaren her iki ülkede de Şiilik kök salmıştır. Ancak siyasi uyum zaman zaman değişebileceğinden iki ülke arasında bazı gerginlikler yaşanıyor. Azerbaycan Cumhuriyeti, İsrail, Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri ile müttefik olan Batı yanlısı bir hükûmete sahipken, İran ise ABD ile düşmanlığı nedeniyle sıkı bir şekilde Rusya ve Çin yanlısı desteğe sahip ve yaptırımlarla hedef alınıyor.

Azerilerin kökeni ya da Azerilerin etnogenezi, Tarihsel süreçte Doğu Transkafkasya ve İran Azerbaycanı coğrafyalarında, farklı etnik ve dilsel unsurlar temelinde gerçekleşmiş ve takrîben de MS 15 ve 16. yüzyıllarda tamamlanmış olan çağdaş Azeri halkının etno-dilsel oluşumunun asırlık sürecidir. Azerbaycan Türkleri, Anadolu Türklerinden sonra Türk halkları arasında en çok nüfusa sahip olan ikinci Türk dilli etnik gruptur.

<span class="mw-page-title-main">İran karşıtlığı</span>

Pers karşıtlığı, Persofobi veya İranofobi olarak da bilinen İran karşıtlığı, İran'a ve kültürüne ve İran ve İran kültürüyle ilişkilerine dayanan kişilere karşı düşmanlık, nefret, ayrımcılık veya önyargı duyguları ve ifadesidir.