İçeriğe atla

Talışça

Talışça
Tolışə zıvon
толышә зывон
تالشی زَوُن
Ana dili olanlarAzerbaycan, İran
Konuşan sayısı218.100[1] ila 230.000[2]  (2011-14)
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin (Azerbaycan)
Arap (İran)
Kiril (Rusya)
Dil kodları
ISO 639-3tly
Glottologtaly1247  North-Central Talysh[3]
shah1254  Southern Talyshi[4]
cent1970  Central Talyshi[5]
nort2639  Northern Talyshi[6]

Talışça veya Talişçe (Talışça: Tolışə Zıvon, Tолышә зывон, تؤلشه زوؤن), İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir.[7] Tatça ve Zazaca[8][9][10][11][12][13][14] ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[8]

Sınıflandırma

Bir Kuzeybatı İran dili olan[15] Talışçaya dil bilimsel olarak en yakın diller başta Tatça, Zazaca ve Eski Azerice olmak üzere ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan diğer İran dil ve lehçeleridir.[16][17] Talışça aynı zamanda Zazaca,[18] Tatça,[17][19] Simnanca, Kahangi, Vefsçe dilleri/diyalektleri[20] gibi ergatif bir dildir.[21] Gramatik cinsiyet Eski Talışçada bulunmakla birlikte günümüzde kalıntı olarak bazı sözcüklerde mevcuttur.[22] UNESCO'nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası'na göre düşük tehlike altında olan diller arasındadır.[23] Talışça Azerice, Farsça, Zazaca ve Gilancadan etkilenmiş olup, kısmen de olsa Farsça ve Zazaca ile karşılıklı anlaşılabilirdir. Dilde yer alan sesbilimsel, dilbilimsel ve sözcük bilimsel farklılıklar göz önüne alındığında Talışça, Kuzey (Azerbaycan ve İran), Orta (İran) ve Güney (İran) lehçeleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.[24]

Zazaca Talışça[25]Zazaca Talışça Zazaca Talışça[26]Zazaca Talışça[27]
ez az/əz berz berz nızm nızım siye si, sə, səy
tı tı biye bıe dı dı pır puɾ
o/a/ey əv bın bın neweş noxəş çım çam
ma əmə boy bu kahn kanə gav ɡov
şıma şımə ke/keye kə teze tozə post pust
keyne kinə vist vist panc penç mêrdek merdək
çıçı çiç bız bız şeş şəş xoz xu
pi/pêr piyə mae moə hawt haft mu mu
şıt şıt serd sard new nev non, nun nun
verg vərg kerg karg/kag nezdi nez dû du
vıl vıl velg velg engışte angışte rı ɾy, ɾu
va va engemin engivin sine sinə dew di
kam kom merde marde dından dandon vizer izəɾ
şiyen- şiyən- zıwan zıvon lıng lıng espe əspa
şew şev aw ov zımıstan zımıston dızdi dızdi
vat- vâtē zan- zun/zan- vesar əvəsor bıra bərâ
gêc gıj morjela mujnə/morjenə vor, vewre voə çi çi
bermayen beramesan roc/roz ruz bumlerz buməlarzə new serre bi nəv surə bim
pısıng pışık cêni cen hak agla dar dar
aşme/menge oşem/meng şew şev veyve veye zama zuma
nê ne/na bê boy/bey veng vang mezg mazg

Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Talışçada Zazaca ile hemen hemen aynıdır. Talışça da Zazaca gibi Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir:[28][29]

Proto Hint-AvrupaPartçaAzerice/Tatça[a]ZazacaTalışçaSimnancaHazar dilleriMerkez Lehç.BeluççaKürtçeFarsça
*ḱ/ĝs/zs/zs/zs/zs/zs/zs/zs/zs/zh/d
*kue-ž--ž--ĵ--ž-ĵ, ž--ĵ--ĵ-, ž, z-ĵ--ž--z-
*guežž (y-)ĵžĵ,žĵĵ, ž, z ĵžz
*kw29?isbesbasbespsesb?ss
*tr/tlhr(h)r(hi)r(h)*r(h)rrrsss
*d(h)wbbbbbbbddd
*rd/*rzr/rzr/rzr/rzrzl/l(rz)l/ll/l(rz)l/ll/ll/l
*swwxhwhx(u)x(u)x(u), fvx(w)x(u)
*twfuwhhhh(u)hhh
*y-yyĵĵĵĵĵ (y)ĵĵĵ

Not listesi

  1. ^ Herzendi

Kaynakça

  1. ^ "Talysh". Ethnologue (İngilizce). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018. 
  2. ^ "Talysh – Details". joshuaproject.net. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012. 
  3. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "North-Central Talysh". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  4. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Southern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  5. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Central Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  6. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Northern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  7. ^ "Talysh | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (İngilizce). 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023. 
  8. ^ a b "Spoken L1 Language: North-Central Talysh". Glottolog. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024. 
  9. ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  10. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  11. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  12. ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  13. ^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  14. ^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  15. ^ "Talysh". UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (İngilizce). UNESCO. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018. 
  16. ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  17. ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  18. ^ Todd, Terry Lynn (2008). A Grammar of Dimili (also Known as Zaza) (PDF). Electronic Publication. s. 33. 28 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  19. ^ Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor
  20. ^ Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.
  21. ^ Mirdehghan, M., & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.
  22. ^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Oxford: Routledge. 
  23. ^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". unesco.org. 2010. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012. 
  24. ^ Stilo, D. 1981. The Tati Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran. Iranian Studies XIV
  25. ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  26. ^ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
  27. ^ Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  28. ^ Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
  29. ^ Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Napolice</span> Campania ve çevre bölgelerde konuşulan bir Latin dili

Napolice Campania ve çevre bölgelerde konuşulan bir Latin dilidir. Yaklaşık 7.800.000 kişi tarafından konuşulur. İtalyancadan ayrı bir dil olup, Sicilyaca ve Kalabriyaca dillerine yakın bir dildir.

Piemontça (Piemonteis), İtalya'nın Piemont bölgesinde konuşulan bir Gallo-İtalik dildir. Yaklaşık 2.000.000 kişi tarafından konuşulmakla beraber resmî dil statüsünde olmayıp yerel dil olarak kullanılmaktadır. İtalyan hükûmeti tarafından İtalyancanın bir lehçesi olarak kabul edilmesine rağmen Ethnologue tarafından Emilian-Romanyol, Ligurca, Lombardça ve Venedikçe gibi ayrı bir dil statüsündedir. Piemontça, İtalyancadan çok Oksitanca ile ilişki içinde olmuştur. İlk Piemontça metin olan sermones subalpini, Oksitanca ile büyük benzerlikler göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Gilanca</span>

Gilanice veya Gilekçe, Gilekler tarafından İran'ın kuzeyinde, Hazar Denizi'nin güney kıyılarında Gilan eyaletinde konuşulan İrani dillerin kuzeybatı grubuna dahil bir dildir. Gilekçeye Mazenderanca, Zazaca, Goranice gibi diller yakınlık arz eder. Gilanca, özellikle Zazaca'ya sözcük dağarcığı ve dil bilgisi bakımından çok benzer.

Azerice Kuzeybatı İran dillerine mensup olduğuna inanılan ölü dil. Dilin kalıntısı olarak aralarında türlü benzerliklerin olduğu saptanan Tatça, Talışça ve Zazaca ve lehçeleri gösterilmektedir. "Gerçek Azerice"yi Farsçanın bir lehçesi olarak kabul eden İran tarihçisi Ahmed Kesrevi gibi diğer bazı bilim adamları da Azerice adında geçmişte bir İran dilinin yaşamış olduğunu, ancak zamanla baskın unsur olan Türk dilinin Azericenin yerini aldığını savunmaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Mâzenderanca</span> Kuzeybatı İran dili

Mazenderance Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubunun Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir. Hazar Denizi'nin güney kesiminde başta Mazenderan olmak üzere Gilan ve Gülistan eyaletlerinde konuşulur. Mazenderanca, Farsçadan çok büyük ölçüde etkilenmiş olmasına rağmen, kuzeybatı İran kökenli bağımsız bir dil olarak varlığını sürdürmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Tatça</span> Dağıstan ve Azerbaycanda konuşulan bir dil

Tatça, Kafkas Farsçası, Tat Farsçası ya da Kafkas Tatçası Dağıstan ve Azerbaycan'da konuşulan bir Batı İran dilidir. Dil, Tatlar ve Dağ Yahudileri tarafından konuşulmaktadır. Dağ Yahudileri tarafından konuşulan bir diğer İran dili olan Yahudi Tatçasından farklıdır. Tatça Farsçaya oldukça benzer olmakla birlikte tamamen karşılıklı anlaşılabilir değildir.

Çipevaca Amerika Birleşik Devletleri'nde konuşulan bir Algonkin dilidir.

Menominice Amerika Birleşik Devletleri'nde konuşulan bir Algonkin dilidir.

Ojibvaca Amerika Birleşik Devletleri'nde Ojibvalar tarafından konuşulan bir Algonkin dilidir.

Başkartça, İran'daki bazı bölgelerde konuşulan ve Farsçayla birlikte güneybatı-İrani diller grubuna giren dildir.

<span class="mw-page-title-main">Simnanca</span>

Simnanca, İran'ın kuzeyinde, Hazar Denizi'nin güneyinde Simnan eyaletinde konuşulan Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Batı İran koluna bağlı bir dildir. Gramer, söz dağarcığı ve genetik olarak Zazaca, Gilekçe, Mazenderanca ile önemli ölçüde benzerlik göstermektedir. Simnanca çoğu Kuzeybatı İran dili gibi ergatif bir dildir ve gramatik cinsiyet özelliği taşımaktadır. Diğer kuzeybatı İran dilleri gibi Medce ve Partça ile benzerlik göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Sengserce</span>

Sengserce, İran'ın kuzeyinde, Hazar Denizi'nin güneyinde Simnan ve Tahran eyaletlerinde ve Mehdişehr'de (Sengser) konuşulan Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Batı İran koluna bağlı bir dildir. Gramer, söz dağarcığı ve genetik olarak Zazaca ile önemli ölçüde benzerlik göstermektedir. Bu nedenle bazı dil bilimciler tarafından Zazaca ile birlikte İran dillerinin Hyrkan grubunu oluşturduğu kabul edilmektedir. Sengserce Zazaca, Simnanca, Tatça ve diğer Kuzeybatı İran diller gibi ergatif bir dildir ve eril dişi ayrımı taşımaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tatça (İran)</span>

Tatça İran'un kuzeybatısında Hazar Denizi'nin güneyinde Tatlar tarafından konuşulan ve Eski Azerice, Talişçe, Zazaca, Gilekçe ve Mazenderanca ile yakından ilişkili bir Kuzeybatı İran dilidir. Bazı kaynaklar, Eski Azerice terimini, Türk dillerinin yayılmasından önce Azerbaycan'da konuşulan Tatçayı belirtmek için kullanmaktadır. Tatça Erdebil, Kazvin, Zencan gibi bölgelerde konuşulmaktadır. Zazaca ve Talışça gibi ergatiflik özelliği gösteren bir dildir; aynı zamanda Zazaca gibi gramatik cinsiyet özelliği taşımaktadır. Glottolog Tatçayı Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

Vefsçe Tatçanın İran'ın Merkezi eyaletinde Vefs ve çevresinde konuşulan bir lehçesidir. Zazaca, Simnanca, Sengserce gibi ergatiflik (yalın-bükünlü) ve gramatik cinsiyet (eril-dişil) özelliği göstermektedir. Vefsçe ve diğer Tatça lehçeleri ile diğer batı İran dillerinde zamirler:

Herzendice ya da Herzenice Tatçanın İran'ın Doğu Azerbaycan eyaletinin kuzey kesimlerinde konuşulan bir lehçesidir. Azerbaycan dilinin bölgeye yayılmasından sonra nesli tükenen kuzeybatı İran dili Eski Azerice'den türemiştir. İranolog dil bilimci W. B. Henning ise Herdendicenin Talışça ve Zazacanın her ikisiyle de birçok ortak özellik taşıdığını tespit edip Herzendiceyi Talış dili ve Zaza dili asında konumlandırmıştır.

Elviri-Viderice Tatçanın İran'da Merkezi eyaletinde Saveh, Elvir ve Vider köyleri çevresinde konuşulan bir lehçesidir.

Efterice, İran'n kuzeyindeki Simnan eyaletinde konuşulan bir Kuzeybatı İran dili. Simnan dilleri içinde yer almaktadır.

Aştiyanica, İran'ın merkezinde, Merkezi eyaletinde konuşulan bir dildir. Talışça ve Vefsçeye yakındır.

Digor Osetçesi İran dillerinin Doğu İran dilleri grubunda yer alan Osetçenin Digorlar tarafından konuşulan lehçesidir. Digor Osetçeci Kuzey Osetya'nın batısında, Digora ve Chikola gibi yerlerde ve Kabardino-Balkarya'da konuşulmaktadır. Osetçenin bir diğer lehçesi olan İron Osetçesine göre daha az sayıda kişi tarafından konuşulmaktadır.

Şehmirzadice Batı İran dillerinin Hazar dilleri kolunda yer alan Mâzenderancanın Şehmirzad şehri ve çevresi ile Simnan eyaletinde konuşulan lehçesidir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.