İçeriğe atla

Tıva yazıtları

Tıva Yazıtları veya Tuva Yazıtları, Yenisey Yazıtları arasında Rusya'da Tuva bugüne kadar bulunmuş olan toplam altmıştan fazla yazıttır. Bunların 42'sinde damga simgesi bulunmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Turan Alfabesi ile yazılmıştır.

Damgalar

Damganın yalın durumu belirli bir Türk boyunu göstermektedir. I.tür damgada kanca üzerinde kavis, II.tür yatay köprü ile bağlanan iki kavis, III. tür damgada artı (dört yönlü) üzerinde kavis, IV. tür damgada iki kancalı artı türünde genel damga türleri bulunmaktadır. Hakasya'daki yazıtlardan farklı olarak Tıva yazıtlarında damgalar dikkati çeker.

Dil

Yazıtların hepsi aynı dilde yani Eski Türk Dünyasının ortak edebi dilinde yazılmıştır. Yazıtlarda yalnız Eski Türk dilinin olması sebebiyle çözümü güçtür. Orhun yazıtlarında olduğu gibi iki dilli bir yazıt olsaydı çok kolay çözülebilirdi. Doğu grubunda Maniheizm ve Budizm dinlerinin etkisi görülürken, Batı grubu Tıva yazıtlarında altı bag (altı beylik, altı eyalet) halkından söz edilir. Doğu taraftaki yazıtlarda halkın adı Yüz Kümül olarak geçmektedir ki yüz beylikten oluşan bir birliği ifade eder. Yazıtlarda eski olanların Dokuz Oğuzların sonrakilerin ise Kırgızların yazıtları olduğu, Hakasya tarafından Tıva tarafına doğru Kırgızların etkinliğinin zamanla arttığını görebilmekteyiz. Tıva bölgesi Doğuz Oğuz bölgesi iken sonradan Kırgız etkisine girmiştir. Hatta bazı yazıtlarda palimpsestlik görülür, taş üzerindeki önceki bir döneme ait Türk dilindeki yazı silikleşince taşın yüzeyi sonra tekrar yeni dil ile yazılmıştır.

Yoğunluk alanı

Paleografik yönden bölgedeki yazıtların yoğunluğu Ürbün'ün yakınlarındaki Çaa-Höl (Yenigöl) akarsuyu dolayındadır.

Yazıtlar

  • Çaa Höl IX (E-21)
  • Şançi I (E-61)
  • Kara Bulun I (E-65)
  • Kara Bulun II (E-66)
  • Hemçik Bom II (E-96)
  • Şançi III (E-152)
  • Çaa Höl X (E-22)
  • Çaa Höl XI (E-23)
  • Çaa Höl V (E-17)
  • Demir Sug (E-92)
  • Uyuk- Tarlak (Eğük Tarlıg) (E-1)
  • Bay Bulun I (E-42)
  • Bay Bulun II (E-49)
  • Elegest II (E-52)
  • Elegest IV (İr Höl, E-70)
  • Aldıı Bel (E-12)
  • Çaa Höl II (E-14)
  • Çaa Höl VII (E-19)
  • Çaa Höl VIII (E-20)
  • Uyuk Turan (E-3)
  • Kızıl Çiraa I (E-43)
  • El Bajı (E-68)
  • Barık II (E-6)
  • Barık III (E-7)
  • Barık I (E-5)
  • Barık IV (E-8)
  • Ottuk Daş (E-54)
  • Köjeelig Hovu (E-45)
  • Kızıl Çiraa II (E-44)
  • Telee (E-46)
  • E-55
  • Elegest I (E-10)
  • Herbis Baarı (E-59)
  • Bayan Kol (E-100)
  • Eerbek I (E-147)
  • Eerbek II (E-149)
  • Uyuk Arjan (Eğük Arjaan) (E-2)
  • E-51
  • Uyuk Oorzak II (E-109)
  • Uyuk Oorzak (E-110)
  • Begre (E-11)
  • E-50
  • Elegest III (E-53)
  • Elegeş Yazıtları
  • Karasug Yazıtı
  • Ottuk Daş Yazıtı I

Literatür

  • Igor Kormuşin, çeviren Rısbek Alim. Sibirya Eski Türk Mezar Yazıtları, Ankara 2017.

Kaynakça

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Orhun Yazıtları</span> 8. yüzyıla tarihlenen Göktürk yazıtları

Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Eski Türkçe (𐰆𐰺𐰴𐰣∶𐰖𐰔𐱃𐰞𐰺𐰃) olan, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile II. Köktürk Kağanlığı döneminde Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır. Birçok kişi ilk Türkçe yapıt olarak bilse de ilk Türkçe yapıt Çoyr Yazıtıdır. Orhun yazıtları Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler verdiği gibi Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel ögeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.

Elegeş Yazıtları ya da Elegest Yazıtı, MS 650'li yıllarda dikilmiş ve Elegest Irmağı vadisinde bulunmuş olan bir Göktürk yazıtıdır. Orhun Yazıtları’ndan yaklaşık 100-150 yıl önce yazılmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Cumhuriyeti</span> Rusya Federasyonu’nda Güney Sibiryada özerk bir Türk cumhuriyeti

Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti ; Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, adını, Türk halklarından biri olan Tuvalardan alır. Tıva Cumhuriyeti olarak da Türkiye Türkçesinde kullanımı vardır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km²'dir. Nüfusu 313.612 kişidir. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Krayı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryatya çevrelemiştir. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir.

<span class="mw-page-title-main">Tuvaca</span> Rusyada bir Türk dili

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili, Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

<span class="mw-page-title-main">Krasnoyarsk Krayı</span> Rusyanın Sibirya bölgesinde idarî birim

Krasnoyarsk Krayı, Rusya'nın Sibirya Federal Bölgesi'nde bulunan kray. Krayın idarî merkezi Krasnoyarsk'tır. Yüzölçümü 2.366.797 km²'dir. Yakutistan ve Batı Avustralya'dan sonra dünyanın en büyük üçüncü idari-bölgesel birimidir.

Tuva Alfabesi, Tuva Cumhuriyetinde kullanılan resmî alfabedir.

<span class="mw-page-title-main">Bay-Tayga (il)</span>

Bay-Tayga kojuun — Tıva Cumhuriyeti'nde bir (kojuun). Yönetim Merkezi — Teeli.

<span class="mw-page-title-main">Turan (şehir)</span>

Turan, Tuva Cumhuriyeti'nde bir şehir. Tuva Cumhuriyeti'nin başkenti Kızıl'a 70 km kuzaybatısındadır. 1945 yılında şehir durumuna yükselmiştir. 1989 yılı nüfusu 5976 kişi iken Rus nüfusunun Tuva'dan ayrılması üzerine 2002 yılına göre nüfus 5598 kişi olmuştur. Bu şehirde bir havaalanı bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kızıl (Tuva Cumhuriyeti ili)</span>

Kızıl ili Tuva Cumhuriyetinin 17 il yönetiminden biri olup ülkenin merkezi de bu il sınırları içindedir. Yönetim merkezi Kaa-hem şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Çaa göl (il)</span>

Çaa-Höl İli — Tuva Cumhuriyetinde 17 idari bölgeden biridir. İdari bölgenin yönetim merkezi — Çaa-Höl.

<span class="mw-page-title-main">Yenisey Yazıtları</span>

Yenisey Yazıtları, Rusya'da Hakasya, Tuva ve Altay Özerk Cumhuriyetleri içinden geçen Yenisey Nehri boyunca bugüne kadar bulunmuş olan toplam 158 adet Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taşlarından oluşmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Türkçe Damgalar ile yazılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tölesler</span>

Töles veya Töliş (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰠𐱀 / 𐱅𐰇𐰠𐰃𐰾, Eski Çince: 突利失 / 都呂施 / 突律佽 / 突例 Pehlevice: ṯwlyš), eski bir Türk boyu veya boy birliği.

<span class="mw-page-title-main">Öök Turan Yazıtı</span>

Öök Turan Yazıtı veya E3 sayılı Uyuk-Turan Yazıtı 8.-9. yüzyıllardan kaldığı tahmin edilen, Tıva Cumhuriyeti Turan şehri dolayında Öök - Turan akarsuyu vadisine yakın bozkırda bulunmuş olan yazıttır. Orhun Yazıtları’ndan sonra yazıldığı düşünülmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Emi (sum)</span>

Emi sumu — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı kırsal yerleşim statüsünde bir belediye idari birimidir.

<span class="mw-page-title-main">Ottuk Daş, Tere Höl kojuun</span>

Ottuk Daş — Tuva Cumhuriyeti'nde Teregöl kojuununa bağlı Emi beldesinin yönetim merkezi olan köydür.

Eski Türk Yazıtları, Turan Yazıtları - Tarih boyunca Türklerin yaşadığı yerlerde bulunmuş olan yazıtlardır. Yoğunluk olarak Moğolistan, Sibirya ve Orta Asya bölge ve ülkelerde bugüne kadar bulunmuş olan çok sayıda Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taşlarından oluşmaktadır. Yazıtlar Turan Alfabesi, Orhun Alfabesi veya Runik alfabe diye bildiğimiz Türk diline has damgalar ile yazılmıştır.

Şançı, — Tıvada Çaa-Höl kojuununda köy yerleşimi. Şançı belgesinin yönetim merkezi ve tek yerleşim yeri. Halk nüfusu 380, 341 kişi idi. Nüfusun azaldığı görülmektedir.

Hakasya Yazıtları, Yenisey Yazıtları arasında Rusya'da Hakasyada bugüne kadar bulunmuş olan toplam yirmiden fazla yazıttır. Bunların yalnızca dördünde damga simgesi bulunmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Turan Alfabesi ile yazılmıştır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.