Tüzün (emîrü’l ümerâ)
| Abu'l-Wafa Tuzun | |
|---|---|
| Abbâsî Halifeliği Emîrü’l Ümerâ | |
| Görev süresi 31 Mayıs 943 - Ağustos 945 | |
| Yerine geldiği | Nasırü'd Devle (18 Şubat 942 – 11 Mayıs 943) |
| Yerine gelen | Ibn Shirzad (Ağustos 945 – 21 Aralık 945) |
| Kişisel bilgiler | |
| Ölüm | Ağustos 945 Bağdat |
Abu'l-Wafa Tuzun,[1] genellikle Tüzün (Arapça: توزون) olarak bilinir, önce İran hükümdarı Merdevîj bin Ziyar'a, ardından da Abbâsîlere hizmet etmiş bir Türk askeridir. Abbâsî ordusunda liderlik pozisyonuna yükselmiş, Hamdânî hükümdarı Nasırü'd Devle'yi Bağdat'tan çıkarıp 31 Mayıs 943'te Emîrü’l Ümerâ makamını üstlenerek halifeliğin fiili yöneticisi olmuştur. Bağdat ve onunla birlikte Abbasiler Halifeliği Büveyhîlerin kontrolüne girmeden birkaç ay önce Ağustos 945'teki ölümüne kadar bu görevi sürdürmütür.
Erken kariyer
Tüzün, başlangıçta özerk İran hükümdarı Merdâvîc bin Ziyâr'a hizmet eden bir Türk köle askerdi (gulam veya memlük). 935 yılında Merdevic'in öldürülmesinden sonra askerlerinin çoğu Abbâsîlerin güçlü valisi Vasıt'ın İbn Râik'in hizmetine girmek üzere ayrıldı. Onların desteğiyle, 936 yılında İbn Râik, Halife Râzî'nin, halifeliğin geri kalanının fiili yönetimini Emîrü’l Ümerâ unvanı altında devralma davetini almayı başardı.[2] İbn Râik'in ilk icraatları arasında eski halife ordusunu dağıtmak ve Türk birliklerini halife ve sarayının kontrolü için verilen mücadelede ana güç unsurlarından biri olarak bırakmak vardı; bu mücadele kısa sürede Cezire'deki Hamdânîler ve Basra'daki Berîdîler gibi hırslı komşu hükümdarları da içine çekti.[3] Bu karmaşık mücadelede İbn Râik, 938 yılında Tüzün gibi bir zamanlar Merdaviç'e hizmet etmiş ve onunla birlikte batıya gelmiş olan Baykam tarafından tahttan indirildi. İbn Râik, Baykam'ın ölümünden sonra 941'de görevine geri döndü, ancak suikasta uğradı ve ertesi yıl Hamdânî emiri Nasırü'd Devle tarafından değiştirildi.[1][4]
Bu dönemde Tüzün aktif rol oynadı. İlk kez 941 yılı başlarında, Berîdîler Bağdat'a doğru hareket ettiğinde ve Baykam tarafından Nushtekin ile birlikte onlara karşı koymakla görevlendirildiğinde adı geçmektedir. Madhar'da savaş başladı, ilk başta Bağdat birliklerine karşıydı, ancak sonunda Tuzun ve Nushtakin galip geldi ve Berîdîler bozguna uğradı.[5] Ancak Baykam, 21 Nisan'da Kürt haydutlar tarafından öldürüldü ve ardından kargaşa çıktı: Halife Müttaki kendi vezirini atadı, ancak kısa süre sonra Berîdî lideri Ebû Abdullah el-Berîdî'yi vezir olarak atamak zorunda kaldı ve Berîdî, bir ordu isyanı sonucunda eylemli lideri Kurankij'in emîrü’l ümerâ olarak atanmasına kadar (1 Temmuz) bu görevi sürdürdü.[6] Bu arada, Baykam'ın ölümünün ardından Tüzün, Nüştekin, Khajkhaj ve diğer bazı Türk askeri liderleri önce kuzeye, Musul'a giderek Nasırü'd Devle'nin hizmetine girmeye çalıştılar, ancak Nasırü'd Devle onları geri çevirdi. Sonuç olarak, eski görevine geri dönme fırsatını değerlendiren İbn Râik'e yöneldiler (23 Eylül).[7] Ancak Kasım ayında Tüzün ve diğer Türk ileri gelenleri İbn Ra'ık'a karşı ayaklandılar ve onu terk edip Berîdîlere katıldılar. Bu, Berîdîlerin gücünü artırdı ve onları Bağdat'a yürümeye cesaretlendirdi: 7 Mart 942'de Berîdî birlikleri şehre doğru savaşırken, İbn Râik ve Halife, Hamdânîlerin yardımını aramak için kuzeye çekildiler.[8] Artık başkentin sahibi olan Berîdî ailesinin reisi Ebu'l-Hüseyin, Tüzün'ü Dicle'nin öte yakasındaki şehrin doğu yarısının sahib-i şurta'sı olarak atadı. Ancak Berîdî yönetimi kısa sürede halkın gözünden düştü; disiplinsiz Deylemlilerin yağmalanması, fiyatların hızla artması ve ağır vergilendirmeyle birleşti. Tüzün ve diğer Türkler, Ebu'l-Hüseyin'i ele geçirmek için komplo kurdular, ancak Nuştekin tarafından ihanete uğradılar ve Berîdîlerin sarayına yaptığı saldırı, önceden uyarılmış olan Deylemli askerler tarafından püskürtüldü. Tüzün daha sonra Bağdat'ı terk etti ve Türklerin çoğuyla birlikte kuzeye, Musul'a yürüdü.[9] Bu firarilerle güçlenen Hamdânîler, Berîdîlerin terk ettiği Bağdat'a doğru güneye yürüdüler. Bunu İbn Râik'in Hamdânîler tarafından öldürülmesi (11 Nisan 942) ve birkaç gün sonra da Nasırü'd Devle'nin emîrü’l ümerâ makamına getirilmesi izledi. Tüzün ise nehrin her iki yakasındaki başkentin sahib al-shurtası göreviyle ödüllendirildi.[10]
Ancak Berîdîler, Vasıt'taki üslerinden Hamdani mevzilerine karşı meydan okumaya devam ettiler ve Tüzün, Seyfü'd Devle lakabıyla daha iyi bilinen Nasırü'd Devle'nin kardeşi Ali komutasındaki onlara karşı gönderilen ordunun komutanlarından biriydi. 16-19 Ağustos 942 tarihleri arasında Medâin yakınlarında gerçekleşen ve çok çekişmeli geçen bir muharebede Hamdânîler ve Türk birlikleri, Vasıt'ı terk ederek orijinal üsleri olan Basra'ya yerleşen Berîdîleri bozguna uğrattı.[11] Seyfü'd Devle, Vasıt'ı işgal etti, ancak 943 baharında Türk birlikleri ve liderleri, özellikle Tüzün ve Hacı, maaşlarındaki gecikmelerden dolayı huzursuz ve isyankar hale geldiler. İbn Miskeveyh'e göre Seyfü'd Devle, kardeşini küçümseyerek onları Suriye'ye yönelik kendi tasarıları için kazanmaya çalıştı. Nihayet 7 Mayıs 943 gecesi Türk birlikleri Seyfü'd Devle karargâhına saldırarak ateşe verdiler. Hamdânîler çölden Bağdat'a kaçmayı başardılar, Vasıt'ta Türk subayları Tüzün'ü şefleri (emir) olarak ilan ettiler, ona eski Pers geleneğine uygun olarak mersin ve otlar getirdiler ve Khajkhaj başkomutan (ispahsalar) yapıldı.[12]
Hilafet Emirü'l-Ümera
Türk isyanını haber alan Barizliler, Vasıt'a karşı harekete geçtiler ve Tüzün'e bir elçi göndererek, Bağdat'a yürümesini ve Vasıt'ta vergi toplama hakkının kendisine verilmesini istediler. Tüzün kesin bir cevap vermedi, ancak casusları kısa süre sonra ona Khajkhaj'ın Berîdîlere katılmayı planladığını bildirdiler. 20 Mayıs'ta Tüzün, hizmetkarlarıyla birlikte Khajkhaj'ı yatağında yakaladı, yakaladı ve kör etti.[13] Tüzün, Kaighalagh komutasında 300 kişiyi Vasıt'ı korumak üzere bırakarak Bağdat'a yürüdü. Seyfü'd Devle orada Halife'ye direneceğine söz vermişti, ancak Türklerin yaklaşması üzerine Hamdânîler ve subayları kuzeye kaçtılar ve 3 Haziran'da Tüzün başkente girdi ve Halife tarafından emirü'l-ümera olarak adlandırıldı.[14]
Tüzün'ün ilk icraatı, Berîdî üstünlüğü karşısında Kayğalağ'ın terk etmek zorunda kaldığı Vasıt'a karşı güneye doğru yürüyüşe geçmek oldu. Güney yolunda Berîdîlerden kaçan Muhammed bin Şirzad ile karşılaştı ve onu kişisel sekreteri olarak atadı.[15] Tüzün, Berîdîler ile barış yapmaya çalıştı ancak Berîdîler, Umman hükümdarı Yusuf bin Wajih'in Basra'ya yaptığı beklenmedik saldırıyla karşı karşıya kaldılar. Anlaşma, Tüzün ile Ebu Abdullah el-Baridi'nin bir kızı arasında yapılan evlilik ittifakıyla mühürlendi.[16][17] Ancak Bağdat'ta Tüzün ile Berîdîler arasındaki barış haberi pek de hoş karşılanmadı: Vezir İbn Mukle, hem Tüzün'e, hem de özellikle İbn Şirzad'a güvenmiyordu. Türklerin mali isteklerini karşılayamaması halinde kendi durumunun kötüleşeceğinden endişe ederek Hamdânîler ile temasa geçti. Nasırü'd Devle'nin kuzeni Ebu Abdullah el-Hüseyin komutasındaki Hamdânî ordusu Bağdat'ın Harb Kapısı önünde belirince, vezir ve halife onun saflarına geçerek kuzeye, Musul'a kadar götürüldüler. Bu olayları duyan Tüzün, el-Berîdî'ye Vasıt'ın vergi toplama yetkisini hemen verdi ve birlikleriyle birlikte Bağdat'a döndü.[18]
Tüzün, Hamdânîleri kuzeye doğru takip etti, Tikrit yakınlarında Seyfü'd Devle'yi iki muharebede ağır bir yenilgiye uğrattı ve Musul'u ele geçirdi. Hamdani kardeşler ve Halife Musul'u terk ederek Nisibis'e gittiler, Halife ve maiyeti de Seyfü'd Devle eşliğinde Rakka'ya doğru yola çıktı. 26 Mayıs 944'te Tüzün ile Hamdânîler arasında Nasırü'd Devle'nin Irak'ın merkezinde bulunan Hilafet toprakları üzerindeki iddialarından vazgeçtiğini, karşılığında Cezire üzerindeki kontrolünün ve Suriye üzerindeki iddialarının tanınmasını öngören bir anlaşma imzalandı. Hamdânîler ayrıca yıllık 3,6 milyon dirhem haraç ödemek zorundaydı.[19][20]Bu arada çeşitli savaş ağalarının hakimiyetinden rahatsız olan ve makamının bağımsızlığını ve otoritesini yeniden kazanmaya çalışan Halife Muttaki, Mısır'ın güçlü ve neredeyse bağımsız hükümdarı Muhammed bin Toğaç ile temasa geçti. Bunun üzerine İhşid, Suriye'ye doğru bir sefer başlattı ve Ağustos 944'te Rakka'da halifeyle görüşerek Muttaki'yi Mısır'a gitmeye ikna etmeye çalıştı. Muttaki bunu reddetti ve Tüzün'ün güvencelerine güvenerek Bağdat'a döndü. Ancak Halife başkente yaklaşırken, Tüzün onu karşıladı ve kör ettirdi ve Müstekfî lehine tahttan indirdi.[21][22]
Tüzün, Ağustos 945'teki ölümüne kadar Bağdat'ta kontrolü elinde tuttu; ancak konumu giderek yeni bir güç olan Büveyhîler'in ve özellikle Müizzüddevle'nin hırsları tarafından tehdit ediliyordu. 944'te Bağdat'a yapılan ilk Büveyhî saldırısı püskürtüldü, ancak Tüzün'ün ölümünden sonra Muhammed bin Şirzad otoritesini uygulayamadı ve 17 Ocak 946'da Müizzüddevle, yeni emîrü’l ümerâ ve Halifeliğin hükümdarı olarak Bağdat'a girdi.[23]
Kaynakça
- Özel
- ^ a b Donohue 2003, s. 9.
- ^ Kennedy 2004, s. 195.
- ^ Kennedy 2004, ss. 195, 204.
- ^ Kennedy 2004, ss. 195–196.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, s. 9.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 9–18.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 20–24.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 25–26.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 27–28.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 28–30.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 31–32.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 43–46.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 46–47.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 47–49.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 49–50.
- ^ Bowen 1928, ss. 382–383.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 49, 51–52.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 52–54.
- ^ Kennedy 2004, s. 270.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 54–55.
- ^ Kennedy 2004, ss. 196, 312.
- ^ Bacharach 2006, ss. 55–56.
- ^ Kennedy 2004, s. 196, 214–215.
- Genel
- Amedroz, Henry F.; Margoliouth, David S., (Ed.) (1921). The Eclipse of the 'Abbasid Caliphate. Original Chronicles of the Fourth Islamic Century, Vol. V: The concluding portion of The Experiences of Nations by Miskawaihi, Vol. II: Reigns of Muttaqi, Mustakfi, Muzi and Ta'i. Oxford: Basil Blackwell.
- Bacharach, Jere L. (2006). Islamic History through Coins: An Analysis and Catalogue of Tenth-Century Ikhshidid Coinage. Kahire: The American University in Cairo Press. ISBN 977-424-930-5.
- Bowen, Harold (1928). İngilizce. Cambridge: Cambridge University Press. OCLC 386849.
- Donohue, John J. (2003). The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future (İngilizce). Leiden and Boston: Brill. ISBN 90-04-12860-3.
- Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2.
