İçeriğe atla

Türkmenistan coğrafyası

Türkmenistan'ın üzerinde görüntülenen toz fırtınası

Türkmenistan, Orta Asya'da karayla çevrili bir ülkedir ve batıda Hazar Denizi, güneyde İran ve Afganistan, kuzeydoğuda Özbekistan ve kuzeybatıda Kazakistan ile komşudur. 1991'in sonunda Sovyet sonrası devletlerin çoğu tarafından oluşturulan gevşek federasyon olan Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) en güneydeki cumhuriyetidir.[1]

Ülkenin coğrafi koordinatları 35°08' ve 42°48' kuzey enlemleri, 52°27' ve 66°41' doğu boylamları arasındadır. En uzun sınırı Hazar Denizi'dir (1,786 km (1,110 mil)).[1] Diğer sınırlar İran (güneyde 992 km (616 mi)), Afganistan (güneyde, 744 km (462 mi)), Özbekistan (kuzeyde ve doğuda, 1.621 km (1,007 mi)) ve Kazakistan iledir. (kuzeye, 379 km (235 mil)).[1] Türkmenistan, kapladığı 491.120 kilometre kare (188.500 sq mi) yüzölçümü ile, ABD'nin Kaliforniya eyaletinden biraz daha büyüktür.[1] Türkmenistan, yüzölçümü dikkate alındığında eski Sovyet cumhuriyetleri arasında Rusya, Kazakistan ve Ukrayna'dan sonra dördüncü sırada yer alır.[1] Ülkenin batıdan doğuya en büyük genişliği 1.100 km (680 mil) ve kuzeyden güneye en büyük mesafesi 650 km'dir (400 mil).[1]

Fiziki Özellikleri

Türkmenistan rölyef haritası (1994)
Türkmenistan Topografyası

Türkmenistan arazisi, güneye doğru yavaş yavaş yükselen kum tepeleri ile düz ve/veya eğimli kumullara sahip bir çöl olan Karakum'dan oluşur; İran sınırına ulaştıklarında Kopet Dağ olarak bilinen alçak dağlara dönüşürler. Hazar Denizi, çoğunlukla kurak olan bu ülkenin batı kıyılarını kapsar.

Türkmenistan'ın ortalama yüksekliği deniz seviyesinden 100 ila 220 metre yükseklikte olup, en yüksek noktası güneydoğudaki Pamir-Alay zincirinin Köýtendag Sıradağları'ndaki Aýrybaba Dağı (3.139 m) ve en alçak noktası Sarıgamış Gölü'ndeki Akçakaya Çöküntüsü'dür. Deniz seviyesinden 100 metreye yakın (Sarıkamış Gölü'ndeki gerçek su seviyesi, en sığda –110 m'den –60 m'ye kadar geniş bir aralıkta dalgalanmaktadır).[1][2] Arlan Dağı, batı Türkmenistan'da (Balkan Eyaleti) Büyük Balkhan Sıradağları'nda deniz seviyesinden keskin bir şekilde yükselir. Ülkenin yaklaşık %80'i, güneyden kuzeye ve doğudan batıya doğru eğimli olan Turan Çöküntüsü içinde yer alır.[1]

Türkmenistan'ın dağları, İran'la paylaştığı Kopet Sıradağları'nın 600 km'lik kuzeyini kapsar.[1] Kopet Sıradağları; etekleri, kuru ve kumlu yamaçları, dağ platoları ve sarp dağ geçitleri ile karakterize edilen bir bölgedir. Aşkabat'ın güneybatısında, Rizeh Dağı olarak da bilinen Şahşah Dağı (2.912 m), Türkmenistan'daki Kopet Sıradağları'nın en yüksek noktasıdır.[1] Kopet Dağ tektonik dönüşüm geçirmektedir; bu da Aşkabat'ı yıkan depremin benzerlerinin meydana gelebileceğini göstermektedir.[1] Krasnovodsk ve Üstüurt platoları, kuzeybatı Türkmenistan'ın öne çıkan topoğrafik özellikleridir.[1]

Ülke manzarasının baskın bir özelliğini, yaklaşık 350.000 kilometrekare kaplayan Karakum Çölü meydana getirir.[1] Değişken rüzgarlar, yüksekliği iki ila yirmi metre arasında değişen ve birkaç kilometreyi bulabilen çöl dağları yaratır.[1] Bu tür yapılar; dik yükseltiler ve aynı bölgede birkaç yıl boyunca taşkın sularının hızla buharlaşmasıyla oluşan düzgün, beton benzeri kil birikintileri kadar yaygındır.[1] Topraktaki kılcal hareketle oluşan büyük bataklık tuz düzlükleri, kuzeybatıda 1.500 kilometrekarelik bir alanı kaplayan Garaşor da dahil olmak üzere birçok çöküntüde bulunur.[1] Amu Derya nehrinin batısındaki Kumlu Çölü, çoğu kuzeydoğuda Özbekistan'da bulunan Kızılkum Çölü'nün en güney ucudur.[1]

İklimi

Türkmenistan, şiddetli karasal olan sıcak bir çöl iklimine sahiptir.[1] Yazlar uzun (Mayıs'tan Eylül'e kadar), sıcak ve kurak, kışlar ise kuzeyde soğuk ve nemli olsa da genellikle ılık ve kurak geçer.[1] Yağışların çoğu Ocak ve Mayıs ayları arasında düşer; yağış ülke genelinde hafiftir ve yıllık ortalamalar Kopet Dağı'nda 300 milimetre (11.8 inç) ile kuzeybatıda 80 milimetre (3.15 inç) arasında değişmektedir.[1] Güney-orta Türkmenistan'da İran sınırına yakın olan başkent Aşkabat, yıllık ortalama 225 milimetre (8,9 inç) yağış almaktadır.[1] Ortalama yıllık sıcaklıklar Aşkabat'ta 17.1 °C (62.8 °F) ile Kuzey-orta Türkmenistan'da Özbek sınırındaki Daşoğuz'da 12.8 °C (55.0 °F) arasında değişmektedir.[1] Neredeyse sabit olan rüzgarlar kuzeyden, kuzeydoğudan veya batıdan esiyor.[1]

Hidrolojik koşullar

Türkmenistan topraklarının neredeyse %80'i sabit bir yüzey suyu akışı kaynağından yoksundur.[1] Ana nehirleri yalnızca güney ve doğu çevrelerinde bulunur; Köpetdağ'ın kuzey yamaçlarındaki birkaç küçük nehir tamamen sulamaya yönlendirilir.[1] En önemli nehir, en uzak kolundan itibaren toplam uzunluğu 2.540 km olan Amu Derya'dır ve bu onu Orta Asya'nın en uzun nehri yapar.[1] Amu Derya, kuzeydoğu Türkmenistan boyunca akar, oradan doğuya doğru Özbekistan ve Tacikistan'ın güney sınırlarını oluşturur.[1] Amu Derya'nın baraj ve sulama kullanımları, nehrin aktığı Aral Gölü üzerinde ciddi çevresel etkilere neden oldu.[1] Nehrin yıllık ortalama akışı saniyede 1.940 metreküptür.[1] Diğer büyük nehirler şunlardır: Tejen (1,124 km); Murgab (852 km); ve Atrek (660 km).[1]

Kaynakça

  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Clark, Larry; Thurman, Michael; Tyson, David (1997). "Turkmenistan: Physical Environment". Curtis, Glenn E. (Ed.). Kazakstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: country studies (1.1sayfalar=307-311 bas.). Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. ISBN 0-8444-0938-3. OCLC 36364151. 20 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2021. Bu madde, bu kaynaktan alınan kamu malı olan bir metni içermektedir. 
  2. ^ "Natural conditions in Turkmenistan". 8 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2021. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türkmenistan</span> Orta Asyada yer alan bir ülke

Türkmenistan, Orta Asya'da bağımsız bir Türk devletidir. Kuzeybatısında Kazakistan, kuzeyinde ve doğusunda Özbekistan, güneydoğusunda Afganistan, güneybatısında İran bulunan; batısında Hazar Denizi olan Ülkenin başkenti, aynı zamanda en gelişmiş şehri olan Aşkabat'tır. Ülkenin 7 milyon nüfusu ile Orta Asya cumhuriyetleri arasında nüfusu en düşük olan devlet Türkmenistan'dır. Ülkenin çoğunluğu ise Karakum Çölü'yle kaplıdır.

<span class="mw-page-title-main">Hazar Denizi</span> Dünyanın en büyük gölü

Hazar Denizi dünyanın en büyük gölü veya eksiksiz bir deniz olarak sınıflandırılan dünyanın en büyük iç su kütlesidir. Adını Hazar Kağanlığı'ndan almıştır. Güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya'dadır ve dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür. Hem deniz, hem de göl özelliklerini taşımaktadır. Petrol yataklarınca zengindir. Tektonik göllere örnektir. Endoreik bir havza olarak, Avrupa ile Asya arasında, Kafkasya'nın doğusunda, Orta Asya'nın geniş bozkırlarının batısında ve Batı Asya'daki İran platosunun kuzeyinde yer almaktadır. Denizin yüzey alanı 371.000 km2 ve hacmi 78.200 km3'tür. Tuzluluk oranı yaklaşık %1,2 olup, bu oran çoğu deniz suyunun tuzluluğunun yaklaşık üçte biri kadardır. Kuzeydoğuda Kazakistan, kuzeybatıda Rusya, batıda Azerbaycan, güneyde İran ve güneydoğuda Türkmenistan ile sınırlanmıştır. Hazar Denizi çok çeşitli canlı türlerine ev sahipliği yapmaktadır ve en çok havyar ve petrol endüstrileriyle tanınmaktadır. Petrol endüstrisinden kaynaklanan kirlilik ve Hazar Denizi'ne akan nehirler üzerine inşa edilmiş barajlar, denizde yaşayan organizmaları olumsuz etkilemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Orta Asya</span> Asyanın okyanuslardan uzak iç kesimi

Orta Asya, dar anlamıyla geçmişte Sovyetler Birliği'nin parçası olan beş ülkeyi tanımlar. Geniş anlamda ise Afganistan, Pakistan'ın kuzeyi, Çin'in batısı, Moğolistan ve Rusya'nın bir kısmı ile kuzeydoğu İran'ı içeren bölge ve bölgeyi tanımlamak için kullanılan coğrafi terim. Asya'nın dünya okyanuslarından uzak iç kesimini belirtmek için kullanılır, bölgenin bu denizlere kapalı oluşu başlıca ana özelliğidir. Orta Asya, aynı zamanda Türk halklarının anayurdudur.

<span class="mw-page-title-main">Aşkabat</span> Türkmenistanın başkenti

Aşkabat, Türkmenistan'ın başkentidir. 1.031.092 (2012) kişiyle Türkmenistan'ın en büyük şehridir. İran sınırı yakınında, Kopet Dağları'nın eteğinde, Karakum Çölü'nde bir vahada bulunur. 'Aşgabat şäheri' adlı kendine ait bölgede, ülkenin Ahal Vilayeti'nde yer alır. Aşkabat, Türkmenistan'ın güneyinde, İran sınırından 26 km'de yer alır. 1881'de bu bölge Rus işgal güçleri tarafından alınmıştır. İran'ın en büyük ikinci şehri olan Meşhed'dan 920 km uzaklıkta bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Karakum Çölü</span>

Karakum Çölü Orta Asya'da yer alan bir çöl.

<span class="mw-page-title-main">Ceyhun</span> Orta Asyanın en uzun nehirlerinden biri

Ceyhun Alp ya da Amuderya, Orta Asya'nın en uzun ırmaklarından biridir. Ceyhun, Afganistan'dan, Pamir ve Hindukuş dağlarının kesiştiği yerden, yaklaşık 4950 m rakımdaki kaynağından Aksu adı altında doğarak batıya doğru ilerler ve kuzeyden, başlıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vahş/Uranovodsk), Kâfirnihân ve Surhân, güneyden de Kökçesu kollarını kendisine katarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya döner. Bu dönüşten sonrası bir bölümü çöller ve stepler içinde kurak iklim kuşağından geçerek, hiçbir kol kendisine katılmadan kuzeybatı yönünde ilerler ve sonunda değişik kollara ayrılarak Aral Gölü'ne suyunu boşaltır. 2540 km uzunluğundaki ırmağın kıyılarında tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri kurulmuştur.

Kopet Dağları, Türkmenistan ile İran arasındaki sınır bölgesinde dağ sırası.

<span class="mw-page-title-main">Özbekistan coğrafyası</span>

Özbekistan Orta Asya'da bir ülkedir.447,000 kilometrekarelik yüz ölçümüne sahip olan ülke 1,425 kilometre doğu-batı, 930 kilometre ise kuzey-güney yönünde uzanır. Komşuları güneybatıda Türkmenistan, kuzeyde Kazakistan, güneyde ve doğuda Tacikistan ve Kırgızistan ile güneyde Afganistan'dır.

<span class="mw-page-title-main">İran coğrafyası</span>

İran, Güneybatı Asya'da, Umman Körfezi, Fars Körfezi, Hazar Denizi, Irak, Türkiye ve Pakistan arasında bir coğrafik konuma sahiptir. İran yeryüzündeki en dağlık ülkelerden biridir. Dağlar, üzerlerinde ana tarım ve yerleşim bölgelerinin yer aldığı çok sayıda dar havza veya platoyu çevrelemektedir.

<span class="mw-page-title-main">Bereket (şehir)</span>

Bereket, Türkmenistan'ın Balkan iline bağlı Bereket ilçesinin merkezi olan şehirdir. Şehir, Kopet Dağları'nın eteğinde Karakum Çölü kenarında yer almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Etrak Nehri</span>

Etrak Nehri, İran'ın kuzeydoğu dağlarından doğan, Türkmenistan'da Hazar Denizi'nin GD köşesine dökülen nehir.

<span class="mw-page-title-main">Karakum Kanalı</span> kanal

Karakum kanalı türkmenistan'da bulunan yaklaşık 1400 km uzunluğundaki bir su yoludur. Yapımına 1954 yılında başlanan kanal sulama ve balıkçılık gibi ekonomik faaliyetler için önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Türkmenistan, genişletilmiş turizm endüstrisi için büyük potansiyele sahip bir ülkedir. Orta Asya şehirlerinin birçoğu, Doğu ve Batı medeniyetlerini birbirine bağlayan İpek Yolu üzerinde ana ticaret noktalarıydı. Birçok komşu ülke, ülkelerini Büyük İpek Yolu üzerindeki konumlarına dayanarak tanıtır. Turizm son yıllarda hızla büyümüştür. Yurtdışından gelen turistler, dünyanın bütün ülkeleriyle yapılan kısıtlayıcı vize rejimi tarafından caydırılmaktadır. Turizm Türkmenistan Turizm Komitesi tarafından düzenlenmektedir.

Türkmenistan'ın korunan bölgeleri arasında dokuz doğa rezervi (zapovednik) ve toplam alanı 19.750 km2 veya Türkmenistan topraklarının %4'ünden fazlasını kapsayan 13 barınak (zakaznik) bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Köpetdağ Tabiatı Koruma Alanı</span>

Kopet Dağ Tabiatı Koruma Alanı, Türkmenistan'ın Aşkabat ilinde yer alan bir koruma alanıdır (zapovednik).

<span class="mw-page-title-main">Kazakistan coğrafyası</span>

Kazakistan, Orta Asya ve Doğu Avrupa'da 48°K 68°D koordinatlarında yer almaktadır. Yaklaşık 2.724.900 km2 bir alana sahip olan Kazakistan, diğer dört Orta Asya ülkesinin toplam büyüklüğünün iki katından ve Alaska'dan %60 daha büyüktür. Ülke güneyde Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan ile; Kuzeyde Rusya; Batıda Hazar Denizi; Doğuda ise Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile sınır komşusudur.

Türkmendemiryolları Acentesı, Türkmenistan'da devlete ait bir demiryolları işletmecisidir. Şirket, ülke çapında 4.980 km demiryolu ve 345'ten fazla tren istasyonu işletmektedir. Şirket Türkmenistan Sanayi ve İnşaat Bakanlığı'na aittir. Merkezi Aşkabat'dadır.

<span class="mw-page-title-main">İran-Türkmenistan sınırı</span>

İran-Türkmenistan sınırı 1.148 km uzunluğundadır ve Hazar Denizi'nden Afganistan ile olan gezi noktasına kadar uzanır. Türkmen başkenti Aşkabat bu sınırın sadece 15 mil kuzeyindedir ve Meşhed bunun 47 mil güneyindedir.

<span class="mw-page-title-main">Tacikistan coğrafyası</span>

Tacikistan'ın sınır komşuları Afganistan, Kırgızistan, Çin ve Özbekistan'dır. Tacikistan genelde dağlık bölgedir. Tacikistan'ın yarısından fazlası 3000 metreden yüksektir. Karasal iklim hüküm sürmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Suriye coğrafyası</span> Suriyenin coğrafi özellikleri

Suriye, Batı Asya'da, Arap Yarımadası'nın kuzeyinde, Akdeniz'in doğu ucunda yer almaktadır. Kuzeyde Türkiye, batı ve güneybatıda Lübnan ve İsrail, doğuda Irak ve güneyde Ürdün ile komşudur. Batıda sıradağlardan ve iç kesimlerde sarp bir alandan oluşur. Doğuda Suriye Çölü, güneyde ise Cebel el-Dürzi Sıradağları yer almaktadır. İlk bölge Fırat Vadisi tarafından ikiye bölünür. Fırat üzerinde 1973 yılında inşa edilen bir baraj, Suriye'nin en büyük gölü olan Esad Gölü adında bir rezervuar oluşturur. Suriye'nin en yüksek noktası Lübnan sınırındaki 2,814 metre yüksekliğindeki Hermon Dağı'dır. Nemli Akdeniz kıyısı ile kurak çöl bölgeleri arasında, ülkenin dörtte üçüne yayılan ve çöl boyunca esen sıcak ve kuru rüzgarları alan yarı kurak sarp bir bölge yer alır. Suriye'de toprakların yüzde 28'i ekilebilir, yüzde 4'ü kalıcı ürünlere ayrılmış, yüzde 46'sı çayır ve mera olarak kullanılırken sadece yüzde 3'ü orman ve ağaçlıktır.