Türkmençay Antlaşması
 İmzalanma töreni | |
| Tür | Barış Antlaşması |
|---|---|
| İmzalanma | 10 Şubat, 1828 |
| Yer | Türkmençay, İran |
| İmzacılar |  Rus İmparatorluğu, İvan Paskeviç  Kaçar Hanedanı, Abbas Mirza |
Türkmençay Antlaşması, (Rusça: Туркманчайский договор; Farsça: عهدنامه ترکمنچای) Rus İmparatorluğu ile Kaçar Hanedanlığı arasında 10 Şubat 1828 tarihinde imzalanmış bir barış antlaşmasıdır.
İran'ın yenilgisiyle sonuçlanan 1826-1828 Rus-İran Savaşı'ndan sonra imzalanmış olan bu antlaşma uyarınca Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı Rusya'ya verilmiş, Aras Nehri'nin bu iki devlet arasındaki sınırı oluşturmasına karar verilmiştir. Gülistan Antlaşması'yla birlikte İran'ın imzaladığı en kötü hezimetlerden biri olarak kabul edilmektedir.[1]
Gülistan ve Türkmençay antlaşmalarının imzalanması ile Rusya, Güney ve Kuzey Kafkasya'nın bir kısmında işgale son verdi. Rusya tarafından işgal edilen araziler 1918-1920 istisna olmakla birlikte 1991'de bağımsızlığını kazandı.[2]
Antlaşma'nın Önemli Maddeleri
3. madde: İran, 6 ay içerisinde Revan ve Nahçıvan Hanlıkları’nı Rusya’ya bırakacaktır.
4. madde: İran ve Rusya arasında sınır tespiti yapılmıştır.
5. madde: Tespit edilen sınırların kuzeyinde kalan, Kafkas sıra dağları ve Hazar Denizi arasında bulunan bütün toprak ve adaların, bu topraklarda yaşayan halkların Rus İmparatorluğu’na ait olduğu kabul edilmiştir.
6. madde: İran, Rusya’ya tazminat ödemeyi kabul etmiştir.
7. madde: Rusya, İran Veliahdı Abbas Mirza’yı önce veliaht, tahta çıkmasından sonra da hükümdar olarak tanıyacaktır.
8. madde: Hazar’da her iki devletin de ticaret gemileri yüzebilecek, fakat yalnızca Rusya’nın savaş gemileri bulunabilecektir.
13. madde: Her iki taraftan da esir düşenlerin tamamı dört ay içerisinde serbest bırakılacaktır.
14. madde: Her iki devlete sığınanlarla ilgilidir. Rusya’nın onaylamadığı kişilerin İran tarafından, belli bölgelere (Karabağ ve Nahçıvan) yerleşmesine izin verilmeyecektir.[3]
İran'daki Rus Büyükelçiliğinin Yıkılması
Savaşın sona ermesi ve antlaşmanın imzalanmasından sonra İran'da Rus karşıtı atmosfer güçlendi. 11 Şubat 1829'da Tahran'daki öfkeli kalabalık Rus Büyükelçiliğine saldırdı ve neredeyse herkesi öldürdü. Ölenler arasında Rusya'nın yeni İran büyükelçisi Aleksandr Qriboyedov da vardı. Qriboyedov, Türkmençay Antlaşması'nın imzalanmasında aktif bir rol almış bir isimdi. İran'da yaşayan Ermeniler onun çabaları neticesinde Kuzey Nahçıvan, Erivan ve Karabağ bölgelerine toplu göçler gerçekleştirmişlerdir.[4]
Popüler kültürdeki yeri
Savaşın bitiminden sonra imzalanan Türkmençay Antlaşması, XX ve XXI. yüzyıllar boyunca bir milletin ayrılığının (Kuzey ve Güney Azerbaycan) sembolü haline gelmiştir. Azerbaycan edebiyatında özel bir konu haline gelen bir milletin ayrılığına dair onlarca eser ithaf edilmiştir. Örnekler arasında Bahtiyar Vahapzade'nin Gülistan şiiri, Süleyman Rüstem'in Tebrizim şiiri, Sayman Aruz'un Yüzyıl Devrim romanı, Yusuf Vezir Çemenzeminli'nin İki Ateş Arasında romanı ve Halil Rıza Ulutürk'ün eserleri sayılabilir.
Azerbaycanlı bestekar Ali Selimi, 1958 yılında Fərhad İbrahimi'nin "Ayrılık" şiirini besteledi.
Ay Laçın isimli halk türküsü bu ayrılığı dillendiren türkülerden biri olup birçok Azerbaycanlı sanatçı tarafından yorumlanmıştır.
Günümüzde Azerbaycan-İran sınırında Aras üzerinde bulunan ve iki ülkeyi birbirine bağlayan tarihi Hudaferin köprüleri Azerbaycan Türkleri arasında ayrılığın önemli bir simgesidir ve "Hasret Köprüsü" olarak bilinir.
Tebriz adı, özellikle 20. yüzyılın ortalarından itibaren Kuzey Azerbaycan'da Güney Azerbaycan'a duyulan özlemi sembolize etmek için yaygın bir erkek adı olarak kullanılmaktadır. Azerbaycan halk şairi Halil Rıza Ulutürk de Karabağ Savaşı'nda şehit olan oğluna "Tebriz" adını vermiştir.[5]
Kaynakça
- ^ Sedat Laçiner; Hacali Necefoğlu; Hasan Selim Özertem (Nisan 2009). Türk Dış Politikası - Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri. USAK. ss. 153-156.
- ^ Mikaberidze, Alexander (2015). Gürcistan Tarihsel Sözlüğü. Rowman ve Littlefield .
- ^ "Antlaşma maddeleri". 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2021.
- ^ Hopkirk, Peter (1997). The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia. London: Kodansha Globe.
- ^ "Halil Rıza Ulutürk, Tebriz". 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2021.
