Türklerin genetik tarihi
Türklerinin genetik tarihi, modern Türkiye Türkleri üzerine yapılan popülasyon genetiği araştırmalarını anlatır. Bazı çalışmalar 1071'de Selçukluların Anadolu'ya göçüyle başlayan ve geç 11. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulmasıyla sonuçlanan Türk göçlerinin ve o dönemlerde kültürel asimilasyona uğramış yerel halkların genetik katkılarını belirlemeyi amaçlamıştır.
2022 yılında Lazaridis vb. tarafından yürütülen bir çalışmada genetik veriler, Türk halkının hem çalışmada kapsanan binlerce yıl boyunca Anadolu'da yaşamış eski halkların mirasını hem de Orta Asya'dan göç eden Türk popülasyonun mirasını taşıdığını göstermektedir.[1] Batı Asya genomları bölgedeki erken tarım topluluklarından büyük ölçüde etkilenmiştir; Türk göçleri gibi daha sonraki nüfus hareketleri de katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte, Orta Asya'daki çeşitli popülasyonların genetik varyasyonu Anadolu Türk genomunda "karakterize edilmiştir". Amerikalı Mezar DNA-Gen araştırmacısı Nancy Touchette, Moğolistan'da 2000 yıllık mezarlarda yaptığı araştırmalar sonucu Türkiye Türklerinde Hiung-nu DNA-Gen yapıları ile aynı yapılar bulmuştur.[2] Science Direct'in yayınladığı yazıda ise Hiung-nu ile Türkler arasında genetik paylaşım olduğu görülmüştür.[3]
Anadolu Türklerinin Orta Asya Türkleri ile genetik benzerlikleri
Son zamanlarda yapılan araştırmalara göre, Anadolu Türklerinin Orta Asya’daki Türk halkları ile genetik yönden benzerlik gösterdiği görülmektedir. Orta Asya Türk halklarının Y-Haplogroup DNA’sında sıklıkla bulunan R1a, R1b ve J kromozomları[5] benzer oranlarda Anadolu Türklerindeki oranlarla örtüşmektedir.[6] Nitekim Yao ve arkadaşları tarafından İpek Yolunda yapılan bir başka araştırmada Avrasya'ya özgü kabul edilen haplogroup sıklıklarının en çok Uygurlarda (%42.6), Özbeklerde (%41.4), Kazaklarda (%30.2) ve az miktarda da Moğollar (%14.3) ile Huilerde (%6.7) bulunduğu belirtilmiştir.[7] Bu araştırmalar, Türklerin Anadolu'ya gelmeden önce de genetik yönden zengin olduklarını ve bu bağlamda Anadolu gen havuzuna katkıda bulunduklarını göstermektedir.
Urumçi’de yaşayan Uygur Türkleri üzerinde yapılan başka bir araştırmada Kafkaslar'da, Orta Doğu'da ve Avrupa'da sık görülen genler ölçülmüş ve Uygur Türklerinin %25.8 J, %22.6 R1a ve %19.4 R1b[8] Y-DNA haplogroup oranlarına sahip olduğu görülmüş; benzer şekilde Anadolu Türklerinin ise bu Y-DNA genlerine %24 J, %7.5 R1a ve %16 R1b[9] oranlarında sahip olduğu başka bir araştırmada belirtilmiştir. Her iki bulgu karşılaştırıldığında Türkler’in henüz Anadolu’ya gelmeden önce R1a, R1b ve J gibi Orta Asya Türk topluluklarında görülen Y-DNA kromozomlarına sahip oldukları tahmin edilmektedir.[10]
2010 yılında, Kim ve etc. tarafından Moğolistan'ın doğusunda yürütülen arkeolojik bir çalışmada, yaklaşık 2000 yıl öncesine ait Asya Hunlarının mezarlarına rastlanmıştır. Hunların seçkin sınıfına özgü olduğu belirtilen üç iskeletin de Y-DNA genetik testleri yapılarak, Hint-Avrupalı sayılan paternal R1a Y-kromozomunun yüksek oranda bulunduğu belirtildi. Bu bulguların, paternal R1a Y-kromozomunun Volga bozkırlarından yayıldığına kanıt olabileceği ve bu bağlamda Kurgan hipotezini destekleyeceği belirtilmektedir. Türklerin öncülü sayılan Asya Hunlarının 2000 yıl önce bu gene sahip oldukları bu araştırmayla kesinleşmiştir.[11]
Mergen ve arkadaşları tarafından yapılan genetik bir araştırmada, Anadolu'nun farklı bölgelerinden rastgele 75 birey seçilmiş, Genomik DNA D-loop bölgelerinin dizilimleri analiz edilerek Anadolu halkının, Orta Asya Türk toplulukları (Kazak, Uygur ve Kırgız) ve Avrupa toplulukları (İngiliz, Alman, Fransız, Yunan, Bulgar, Fin) ile karşılaştırması yapılmıştır. Segment HVS I mtDNA dizilişleri temel alınarak yapılan karşılaştırmada Anadolu nüfusunun, Avrupa halklarına oranla en çok Orta Asya Türk topluluklarına ve İngilizlere benzediği ortaya çıkarılmıştır. Bu araştırma sonucunda Anadolu Türklerinin, mtDNA genetik yapısı bakımından Orta Asya Türk topluluklarına daha çok benzediği belirlenmiştir.[4]
Farklı teoriler
Türk halkının DNA'sı üzerindeki veriler, bir topluluğun Anadolu'dan geçerek Avrupa'ya ilerlediği, buna bağlı olarak Orta Doğu'da ortaya çıktığı izlemini uyandırmaktadır. Bu ilerlemenin tahminî süresi anatomik olarak modern insanların Avrupa'ya gelişine, kabaca 50.000 yıl öncesine karşılık gelir.[] Bazı araştırmacılara göre Anadoluluların, eski Asyalı Türkler tarafından kültürel ve dilsel istilaya uğramalarına rağmen, zayıf bir şekilde genetiksel olarak bağlı olduklarını gösteren diğer doğu Akdenizliler'den önemli ölçüde farkları bulunmamaktadır.[12] Bu kişilerin yaptığı son genetik araştırmalar, Türklerin Anadolu kökenlerinin ve Türkler ile Asyalı ırklar arasındaki genetik akışın sınırda olabileceği yöre sakinini ima ettiğini öne sürmektedirler.[13]
Öte yandan, bazı araştırmacılar Türk genetik faktörlerinde derin bir Orta Asya katkısını buldular. Bu çalışmalara göre Anadolu Türk istilasının tarihsel ve kültürel sonuçları çok derindi, ancak Türk halkın modern Türk nüfusuna karşı desteği daha az önemli görülmektedir.[14] Orta Asya Türk halklarının Anadolu'ya gelişi ile ilişkilendirilmiş gen akışı oranının çeşitli tahminleri bulunmaktadır.
Türkiye'de yapılan Y kromozomları incelemesine dayanan bir çalışma üzerinde, Orta Asyalıların %30 genetik katkı yaptıkları öne sürmülüştür.[15] Di Benedetto tarafından yapılan "DNA Diversity and Population Admixture in Anatolia" (Anadolu'da DNA Çeşitliliği ve Nüfus Karışımı) başlıklı bu çalışmada, Seçkin Kültürel Egemenliğin olmadığı ama uzun vadede sabit bir genetik katkının olduğu açıkça görülür. Son göçebe dalgasının yerleşik nüfusun bütün dilini değiştirebilmesi mantıksızdır. Ayrıca din değiştirme de ortaya çıktı ve bunu başarmanın en başarılı yolu Di Benedetto ve diğerleri tarafından desteklenen yerel nüfus ile sıkça kaynaşmaktı. Raporun neticesinde Di Benedetto ve diğerleri, seçkin egemenlik teorisi yetersiz olduğu için uzun vadede sabit bir genetik katkı olduğunu belirtmektedir. Alternatif ise Orta Asya'dan gelen alellerin devamlı bir girdisi olmasıdır. Araştırmıyla desteklenen 'sürekli katkı' teorisi, bu yüzden uzun bir dönem boyunca sabit bir katkı olduğunu gösteriyor.
Orta Asya ve Ural bağlantısı
Orta Asya'dan Anadolu'ya doğru gen akışının ne ölçüde olduğu sorusu, 11. yüzyılda Oğuz Türkleri'nin istilasının hangi rolü oynayarak gen havuzuna katkıda bulunduğu birtakım çalışmaların konusu olmuştur. Öyle bir etkendir ki farklı göçmen olaylarının etkileri arasında ayırt edici problemdir, güvenilir sonuçlar almayı zorlaştırmaktadır. Son genetik araştırmalar, Türkî halkların Orta Asya'dan çıktığını ve bu nedenle Hiung-nu ile ilişkili olabileceğini gösteriyor. Hiung-nu düzenlerinin çoğunluğu (%89'u) Asyalı haplogruplara ait ve yaklaşık %11'i Avrupalı haplogruplara mensup olarak sınıflandırılabiliyor. Bu bulgu Asyalı ve Avrupalı nüfuslar arasındaki ilişkilerin Hiung-nu kültürüne göre ön planda olduğunu gösteriyor ve yaklaşık olarak M.Ö. 3. yüzyıl İskit-Sibiryalı nüfustan iki örnek raporlanmış sonuçları doğruluyor. Çalışmaya göre Türk Anadolulu kabilelerin Moğolistan'daki mezarları, modern Anadolulu Türklerden itibaren Hiung-nu döneminde bulunmuş kalıntılarla bazı ortak genetik belirteçlere sahip gibi görünmekte. Hiung-nu döneminde Moğolistan'ın kuzey bölgesinde ortaya çıkan bazı ataları olabilir. Üstelik, bu baba tarafındaki akrabalar tarafından paylaşılan ntDNA bölümü, bu antik örneklerin olası Türk kökeni öneren Türk efratında bulundu.
Anadolu Türklerinde haplogrup dağılımı
Cinnioglu ve diğerlerine göre (2004) Türkiye'deki haplogrup dağılımı:[16]
- J2=%24 [17]
- R1b=%14.7
- G=%10.9
- J1=%9
- R1a=%6.9 .
- I1=%3.3
- I2=%2.0
- K=%4.5
- L=%4.2
- N=%3.8
- T=%2.5
- Q=%1.9
- C=%1.4
- R2=%0.96
M. Ece Kars ve diğerlerine göre (2021) Türkiye'deki haplogrup dağılımı:[18]
- I2a (20%)
- J2a (18.4%)
- R2a (17.1%)
- R1b (14.9%)
- E1b (14.3%)
- R1a (12.1%)
- O3-M122 (15.6%)
- C-RPS4Y (8.5%)
mtDNA (Mitokondriyal DNA)
- H (27.55%)
- U (19.53%)
- T (10.99%)
- D4c (8.13%)
- G2a (8.13%)
Türk halklarında Y-DNA haplogrup dağılımı
| Halklar | R1b[19] | R1a | I | C | O | J | N | T | L | G | Q | R2 | E |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anadolu Türkleri[20] | 12,9 | 12,5 | 7,7 | 4,2 | — | 24,5 | 11,3 | 3,5 | 1,6 | 9,9 | 2,5 | 0,8 | 8,6 |
| Azerbaycan Türkleri[21] | 12,62 | 16,71 | 0,6 | 1,1 | 0,6 | 32,4 | 2,3 | 4,5 | 3,4 | ||||
| Altaylar (Kuzey) | 6,0 | 38,0 | 0,0 | — | — | 2,0 | 10,0 | — | — | ||||
| Altaylar (Güney) | 1,0 | 53,1 | 2,1 | — | — | 4,2 | 11,5 | — | — | ||||
| Kazaklar | 5,6 | 3,7 | 0,0 | 66,7 | 9,0 | 0,0 | 1,9 | 0,0 | — | ||||
| Kırgızlar | 1,9 | 63,5 | 1,9 | — | — | 4,9 | 2,4 | — | 0,0 | ||||
| Uygurlar | 17,6 | 22,1 | 0,0 | — | — | 34,0[22] | 6,0 | 0,0 | 4,4 | ||||
| Özbekler | 9,8 | 25,1 | 2,2 | — | — | 21,4 | 0,0 | — | 3,0 | ||||
| Türkmenistan Türkmenleri | 36,7 | 6,7 | 0,0 | — | — | 23,8 | 9,5 | — | 0,0 | ||||
| Tatarlar | 8,7 | 34,1 | 4,0 | — | — | — | 23,0 | — | — | ||||
| Yakutlar | — | — | — | — | — | — | 80,0 | — | — | ||||
| Çuvaşlar | 2,3 | 27,9 | 11,7 | 14 | 27,9 | ||||||||
| Lipka Tatarları | 54 | 18,9 | 5,4 | 8,1 | 10,8 | ||||||||
| Nogaylar | 19,1 | 22,1 | 13,7 | 8,3 | 5,5 | 15 | |||||||
| Gagavuz | 12 | 19 | 24 | 8 | 2 | 3 | 13 |
Anadolu Türklerinin otozomal genetiği
Turkish DNA Project'in yaptığı Dodecad K12b projesine göre, Anadolu Türklerindeki Orta Asya genetik mirası %25 ile %45 arasında, Anadolu yerlisi genetik mirası ise %55 ile %75 arasında değişmektedir. Aynı projeye göre Anadolu Türklerine en yakın halklar ise sırasıyla Azerbaycan Türkleri, Kumuklar, Karaçaylar, Balkarlar, Çerkesler ve İranlılardır. Sadece bilinen tüm ataları Türk olan kişilerinin genetiğinin araştırmaya dahil edildiği projede, 500'den fazla örnek kullanılmıştır. Bu sonuçlara göre Orta Asya genetik mirasına en fazla Muğla'da rastlanmıştır. Mersin, Antalya, Bolu ve Giresun da Orta Asya genetik mirasının fazla olduğu illerden bazılarıdır. 2020 itibarıyla Orta Asya genetik mirasının ihmal edilebilir, düşük seviyede olduğu iller ise sadece Rize, Trabzon, Erzurum'un kuzeyi ve Gümüşhane'nin doğusudur. Gümüşhane'nin birkaç ilçesi ve Trabzon'un batısındaki ilçeler şehir ortalamasından farklılık göstermektedir.[23]
Anadolu Türklerinin otozomal genetiğinin Türkmenistanlı Türkmenlerle karşılaştırılması
Anadolu, Azerbaycan, İran, Balkan ve Türkmenler Oğuz Türkçesi konuşurlar.
Hodoğlugil & Mahley (2012) tarafından yapılan çalışmada Türkiye'nin, Aydın, İstanbul ve Kayseri illerinden toplanan genetik örnekler Kırgızistanlıların genleri ile karşılaştırılmıştır.
Dienekes, Dodecad projesi için bu örnekleri Hodoğlugil'den alarak otozomal DNA açısından analiz etmiştir.[24]
Aynı çalışma çerçevesinde Yunusbayev'in Türkmenistan'dan topladığı genetik örnekler de otozomal DNA açısından incelenmiş sonuçları duyurulmuştur:[25]
Bu analiz otozomal DNA'yı köken olarak en alakalı olduğu bölgelerle ilişkilendirmektedir. Analize temel olan 10 genetik bölge Türkmenistan ve Türkiye sonuçlarının karşılaştırıldığı aşağıdaki tabloda verilmiştir:
(Tablodaki rakamlar ekteki bağlantıdan kontrol edilebilir:[26]
| Genetik Köken | Türkmenistanlı Türkmenler | Aydınlı Türkler | İstanbullu Türkler | Ermeniler | Rumlar |
|---|---|---|---|---|---|
| Kızılderili | 1.5 | 0.1 | 0.3 | 0 | 0 |
| Batı Asyalı | 45.7 | 37 | 47.9 | 55.4 | 26.4 |
| Avustralya Yerlisi | 0.3 | 0.4 | 0.4 | 0.3 | 0 |
| Palaeolitik Afrika | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| Neolotik Afrika | 0 | 0.2 | 0 | 0 | 0 |
| Sibirya | 7.6 | 8.1 | 3.5 | 0 | 0 |
| Akdeniz | 16.2 | 24.5 | 24.7 | 32.9 | 28.8 |
| Doğu Asya | 6.7 | 4.4 | 3.7 | 0 | 0.2 |
| Atlantik ve Baltık | 12.9 | 25.2 | 18.5 | 11 | 44.6 |
| Güney Asya | 9.3 | 0 | 1 | 0.4 | 0 |
Anadolu Türklerinin otozomal genetiğinin Özbekistanlı Özbeklerle karşılaştırılması
Dienekes, Alder ve Rolloff popülasyon genetiği karışımını belirleyen programları kullanarak Anadolu Türklerinin otozomal genetiğini Özbekistanlı Özbeklerin otozomal genetiği ile karşılaştırdı.[27]
Model, Anadolu'nun Türkleşmesi öncesindeki popülasyonunun bugünkü Ermeniler'e benzediğini, Anadolu'ya göçen öncül Türklerin genetiğinin ise bugünkü Özbeklere benzediğini varsayıyor.
Rolloff ve Alder analizi şüpheye yer bırakmayacak biçimde Anadolu'ya Özbek etkisini kanıtlamaktadır. Model parametreleri bu genetik etkinin 2013'ten 800 yıl öncesine işaret etmekte olup zamanlama hata payı artı/eksi 160 yıldır, yani en fazla 960 yıl önce (1053 yılı) ve en yakın 640 yıl önce (1373 yılı) arasındaki bir dönemde Anadolu'ya bugünkü Özbek nüfusuna benzeyen bir öncül Türk göçünün yaşandığı genetik karışım testlerinin sonucudur.
2019 ve 2020'deki son çalışmalar, Doğu Asyalıları (Mongoloidler) karakterize eden benzersiz genleri ve DNA soylarını ortaya çıkardı. Doğu Asya ile ilgili insanlar Avrupalılardan ve Afrikalılardan açıkça ayırt edilebilir.[28][29]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Lazaridis, Iosif (26 Ağustos 2022). The genetic data thus point to Turkish people carrying the legacy of both ancient people who lived in Anatolia for thousands of years covered by our study and people coming from Central Asia bearing Turkic languages."A genetic probe into the ancient and medieval history of Southern Europe and West Asia". Science (New York, N.Y.). 377 (6609): 940-951. doi:10.1126/science.abq0755. ISSN 0036-8075. PMID 36007020. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2024.
- ^ "Ancient DNA Tells Tales from the Grave". www.genomenewsnetwork.org. 11 Ekim 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021.
- ^ "Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia". The American Journal of Human Genetics (İngilizce). 73 (2): 247-260. 1 Ağustos 2003. doi:10.1086/377005. ISSN 0002-9297. 30 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
- ^ a b Mergen H., Öner R. and Öner C. 2004 Mitochondrial DNA sequence variation in the Anatolian Peninsula (Turkey). J. Genet. 83, p.46, Fig.4; http://www.ias.ac.in/jgenet/Vol83No1/39.pdf 29 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. & http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15240908 31 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Shou WH, Qiao EF, Wei CY, Dong YL, Tan SJ, Shi H, Tang WR, Xiao CJ., Y-chromosome distributions among populations in Northwest China identify significant contribution from Central Asian pastoralists and lesser influence of western Eurasians, J Hum Genet. 2010 May;55(5):314-22. Epub 2010 Apr 23. Quoted:"The J2-M172 lineages likely entered China during the eastward migration of Central Asians."
- ^ Prof. J. Douglas McDonald, University of Illinois, Y Haplogroups of the World Online Edition 11 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Yong-Gang Yao, Different matrilineal contributions to genetic structure of ethnic groups in the Silk Road region in China, quoted: "Central Asia be the place of the genetic admixture of the East and the West. Although our samples were from the same geographic location, a decreasing tendency of the western Eurasian-specific haplogroup frequency was observed, with the highest frequency present in Uygur (42.6%) and Uzbek (41.4%), followed by Kazak (30.2%), Mongolian (14.3%), and Hui (6.7%)." Online Read 30 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Yali Xue, Tatiana Zerjal, Weidong Bao, Suling Zhu, Qunfang Shu, Jiujin Xu, Ruofu Du, Songbin Fu, Pu Li, Matthew E. Hurles, Huanming Yang, and Chris Tyler-Smith, Male demography in East Asia: a north-south contrast in human population expansion times, Genetics, 172:4 (April 2006): pages 2431-2439
- ^ Distribution of European Y-chromosome DNA (Y-DNA) haplogroups by country in percentage, Feb 2012, http://www.eupedia.com/europe/european_y-dna_haplogroups.shtml 5 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ The Eurasian Heartland: A continental perspective on Y-chromosome diversity Online Edition 17 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Kim et al. A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia, Am J Phys Anthropol. 2010 Jul;142(3):429-40, quoted pg.2 "The Kurgan expansion hypothesis explains the IndoEuropean expansion from the Volga steppe region (Gimbutas, 1973; Mallory, 1989).The paternal Y-chromosome single nucleotide polymorphisms (Y-SNP) R1a1 is considered as an Indo-European marker, supporting Kurgan expansion hypothesis (Zerjal et al., 1999; Kharkov et al., 2004; Haak et al., 2008). Recent finding of R1a1 in the Krasnoyarsk area east of Siberia marks the eastward expansion of the early Indo-Europeans (Keyser-Tracqui et al., 2009). R1a1 was not found in Scytho-Siberian skeletons from the Seby¨stei site of Altai Republic or in Xiongnu skeletons from Egyin Gol of Mongolia (KeyserTracqui et al., 2009)." quoted p.10: ", paternal, maternal, and biparental genetic analyses were done on three Xiongnu tombs of Northeast Mongolia 2,000 years ago. We showed for the first time that an Indo-European with paternal R1a1 and maternal U2e1 was present in the Xiongnu Empire of ancient Mongolia"
- ^ Arnaiz-Villena, A.; Gomez-Casado, E; Martinez-Laso, J (2002). "Akdenizli nüfuslar arasındaki nüfus genetik bağları HLA alel dağılımı ve tarihî bir açıdan tanımlandı." Tissue Antigens 60
(2): 111–121. - ^ Rosser, Z. H.; Zerjal, T.; Hurles, M. E.; Adojaan, M.; Alavantic, D.; Amorim, A.; Amos, W.; Armenteros, M.; Arroyo, E.; Barbujani, G.; Diğerleri, (2000). http://evolutsioon.ut.ee/publications/Rosser2000.pdf 14 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Comas, David; Francesc Calatell, Eva Mateu, Anna Pérez-Lezaun, Elena Bosch, Losa Martínez-Arias, Jordi Clarimon, Fiorenzo Facchini, Giovarini Fion, Donata Luiselli, Davide Pettener, F; Jaume Bertranpetit, E; Pérez-Lezaun, A; Bosch, E; Martínez-Arias, R; Clarimon, J; Facchini, F ve diğerleri. (1998).
- ^ http://www.ncbi.nim.nih.gov/pubmed/11385601[]
- ^ Cinnioglu, Cengiz; King, Roy; Kivisild, Toomas; Kalfoglu, Ersi; Atasoy, Sevil; Cavalleri, Gianpiero L.; Lillie, Anita S.; Roseman, Charles C.; Lin, Alice A.; Prince, Kristina; Oefner, Peter J.; Shen, Peidong; Semino, Ornella; Cavalli-Sforza, L. Luca; Underhill, Peter A. (2004). "Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia". Human Genetics. 114 (2). ss. 127-48. doi:10.1007/s00439-003-1031-4. PMID 14586639.
- ^ Journal of Human Genetics (2010) 55, 314–322; doi:10.1038/jhg.2010.30; published online 23 April 2010, Link 12 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Alıntı: "The J2-M172 lineages likely entered China during the eastward migration of Central Asians."
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2023.
- ^ Second column gives the Percentage of the particular haplogroup among the Sample Size
- ^ "Y-DNA & mtDNA — Örnek Sayısı = 647". Turkish DNA Project. 2024. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2024.
- ^ Сархан, Халилова Ирада; Шамистан, Ибрагimov Aнар; Алиназар, Алиев Акпер (2018). "Оценка разнообразия Y-ДНК среди азербайджанцев". Вестник Московского университета. Серия 23. Антропология (4). ISSN 2074-8132. 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ Shou et al (2010), Y-chromosome distributions among populations in Northwest China identify significant contribution from Central Asian pastoralists and lesser influence of western Eurasians, Journal of Human Genetics 55, 314-322 (May 2010) | doi:10,1038/jhg,2010,30, Link to the table of haplogroup distribution and Y-chromosome diversity in 14 northwestern populations 14 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Quote: "Uygurs, J2-M172 17/50=34%"
- ^ Ali Kemal Erdem (15 Mart 2020). "En çok Doğu Avrasya geni Muğla'da, en az Rize, Trabzon'da". indyturk.com. 30 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2020.
- ^ [1] 24 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ [2] 16 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ [3] 16 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
- ^ "Turkler'in rolloff and ALDER analizi". 28 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013.
- ^ "Modern human origins: multiregional evolution of autosomes and East Asia origin of Y and mtDNA - bioRxiv". 10 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.
- ^ "Ancient Y chromosomes confirm origin of modern human paternal lineages in Asia rather than Africa - bioRxiv". 16 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.
