Türkiye’deki Amerikan Okulları Krizi
Türkiye’deki Amerikan Okulları Krizi, Türkiye’de bulunan Amerikan okullarının denetimli kapatılmasına ve laikleştirilmesine yol açan bir siyasi krizdir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları
Amerika, 1. Dünya Savaşına katılmasına rağmen Osmanlı Devletine savaş ilan etmemiştir. Osmanlı’nın Amerika’yla ilişkilerini devam ettirmesi Almanya’yı rahatsız etmiş ve baskılar üzerine Osmanlı Devleti 20 Nisan 1917’de Amerika ile ilişkileri kesmiştir.
İlişkiler kesildikten sonra Hariciye Nâzırı Ahmet Nesimi Bey, Amerikan büyükelçisinden özür dilemiş ve Osmanlı topraklarındaki Amerikan okullarına ve misyonerliklerine dokunulmayacağı konusunda teminat vermiştir.[1]
1914 yılında Osmanlı topraklarında 426 Amerikan okulu, 17 misyonerlik merkezi ve 9 Amerikan hastanesi bulunmaktaydı.[1]
Türk-Amerikan Lozan Antlaşması
Lozan Antlaşmasının kesin şeklini almasından sonra Türkiye ve Amerika arasında bir antlaşmanın müzakereleri başlamıştı.[2] Müzakereler sonucunda 6 Ağustos 1923’te Türk-Amerikan Lozan Antlaşması imzalandı.[3][4] Aynı gün, iki ülke arasında 12 maddelik suçluların iadesi anlaşması imzalanmıştır.
Bu antlaşma Ermeni sorunundan hiç bahsedilmemesi sebebiyle Amerikan Senatosu tarafından onaylanmamıştır.
Bu antlaşma son defa 18 Ocak 1927’de oylanmış ve 34 aleyhte ve 50 lehte oy almış olmasına rağmen üçte iki çoğunluğu sağlayamadığı gerekçesiyle reddedilmiştir.[5]
Diplomatik İlişkilerin Tekrar Kurulması
Antlaşmanın onaylanmamasından sonra Amerikan Hükûmeti, Türkiye ile diplomatik ilişkilerini farklı bir yoldan kurmaya karar vermiş ve iki hükûmet arasında 17 Nisan 1927 yılında geçici antlaşma imzalanmıştı. Bu antlaşma sonrası 1917’den beri kesik olan ilişkiler tekrar başlamış[6][7] ve Amerika’nın ilk Türkiye büyükelçisi Joseph C. Crew, 18 Eylül 1927 İstanbul’a gelip göreve başlamıştır.
Amerikan Okulları Krizi
Büyükelçi Crew, Ekim 1927’de göreve başlamasının hemen ardından Kasım 1927’de Türkiye’deki Amerikan Okulları hususu gündeme gelmiştir.[8]
Savaş ve Milli Mücadele döneminde Anadolu’daki birçok Amerikan okulu kapanmıştı. 1927 yılında İzmir’de Uluslararası Yüksek Öğretim Enstitüsü (International College-İzmir) ile, 8 ilk ve ortaöğretim düzeyinde Amerikan kurumu bulunmaktaydı.[9] Adana, İzmir, Tarsus ve Bursa’da 1; İstanbul’da 3 tane Amerikan okulu vardı.
Bu okullar misyoner kuruluşlar tarafından Hristiyanlığı yayma amacıyla 19. yüzyıl içinde kurulmuşlardı. Osmanlı Devletine isyan eden Ermeniler, genellikle Amerikan okullarında yetişiyor ve bu okulları karargâh olarak kullanıyordu. Bunun en büyük örneği 1892-1893 Merzifon ayaklanmalarında Merzifon Amerikan Koleji’nin Hınçak Komitesi tarafından karargâh olarak kullanılmasıdır.[10]
Diğer taraftan, Türkiye’deki Amerikan Okulları resmî olarak Amerikan hükûmetine bağlı değil, dinsel bir kuruluş olan American Board’a bağlılardı. Ayrı olarak İstanbul’daki Bible House hem Hristiyanlık propagandası yapıyor hem de Amerikan okulları ile yakından ilgileniyordu.
3 Kasım 1927’de Amerikan Büyükelçiliği, Türk Dışişleri Bakanlığına verdiği muhtırada savaş sebebiyle kapalı olan Amerikan okullarının açılmasını istemiştir. Bu muhtırada Osmanlı Devletinin savaşa girmeden önce varlıkları kabul edilmiş olan şu okulların açılması özellikle istenmekteydi: Sivas Amerikan Kız Lisesi, Sivas Amerikan Erkek Koleji, Maraş Amerikan Kız Lisesi, Gaziantep Amerikan Kız Lisesi, Gaziantep Amerikan Erkek Koleji, Talas Amerikan Kız Lisesi, Talas Amerikan Erkek Lisesi, Kayseri Anaokulu.[11]
Sorun devam ederken, Bursa Amerikan Kız Koleji’nde meydana gelen olay durumu krize çevirdi. Crew’in anılarında belirttiği üzere Bursa Olayı şudur: 144 talebenin okuduğu Bursa Amerikan Kız Kolejinde üç Türk öğrencisi öğretmenleri Miss Edith Sanderson’un etkisi ile birlikte hristiyan olmuşlardır. Bu üç kız öğrencinin anı defterlerinin çalınıp Milli Eğitim Bakanlığına bildirilmesiyle olay öğrenilmiştir.[12]
23 Ocak 1928 tarihinde olay Türk gazetelerinde yer almış, 31 Ocak sabahı ise Milli Eğitim Bakanlığından yapılan açıklamada okulun kapandığı ve sorumlular hakkında adli kovuşturma yapılacağı bildirildi.[13]
Crew, Amerikan okulları konusu için Türk Dış İşleri Bakanlığında birtakım isteklerde bulunmuştur. Bunlar:
1. Türkiye’deki Amerikan okullarına karşı Türk kamuoyunda yürütülen kampanyayı durdurmak için Dışişleri Bakanı elinden gelen her çabayı harcamalıdır.
2.Dışişleri Bakanı, Bursa Olayı’nın Amerikan okulları etkilemeyeceği hususunda teminat vermelidir.
3.Bursa Koleji öğretmenleri hakkında adlî kovuşturma yapılmamalıdır.
4.Kamuoyunun tepkilerinin kaybolması içim gerekli zaman geçtikten sonra Türk hükûmeti Bursa Kız Koleji’nin yeniden faaliyete geçirilmesi hususunu inceleyeceğini bildirmelidir.[14]
Dönemin dışişleri bakanı Tevfik Rüştü Aras ilginç bir şekilde, 1, 2 ve 4. maddeler için teminat vermiş fakat 3. madde için Türk mahkemelerine karışamayacağını belirterek teminat vermemiştir.[14]
İki ülke arasındaki ilişkiler bir süre sonra tekrar düzelmiş ve Amerikan Okulları hususunda nihai karara varılmıştı. Karara göre Amerikan okullarında yaşanan din propagandalarına izin verilmeyecek, okullar laikleştirilecek ve müfredat ise Milli Eğitim Bakanlığına bağlı kalacaktı.[15] Bursa Amerikan Koleji ise Türk Maarif Cemiyeti tarafından alındı ve Atatürk tarafından Bursa Kız Lisesi binası olarak kullanılma emri verildi.[16]
Kaynakça
- ^ a b Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri. Türk Tarih Kurumu Yayını. 1991. s. 19.
- ^ Palet Relating to the Foreign Relationship of the United States, 1923 (İngilizce). Washington, D.C., U.S. Goverment Printing Office. 1938. ss. 1040-1152.
- ^ Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri. Türk Tarih Kurumu Yayını. 1991. ss. 90-103.
- ^ Papara Relating to the Foreign of the United States, 1923,. Washington, D.C., U.S. Goverment Printing Office. 1938. ss. 1153-1166.
- ^ Türk Siyasi Tarihi. Kronik Yayıncılık. s. 182.
- ^ Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri. Türk Tarih Kurumu Yayını. 1991. ss. 111-112.
- ^ Papara Relating to the Foreign Relationship of the United States, 1927. Washington, D.C, U.S. Goverment Printing Office. 1942. ss. 172-9, 795-797.
- ^ Türk Siyasi Tarih. Kronik Yayıncılık. s. 183.
- ^ Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar. Akçağ Yayınları. s. 79.
- ^ Türk Siyasi Tarihi. Kronik Yayıncılık. s. 184.
- ^ Papers Relating tp the Foreign Relationship of the United States;1927. Washington, D.C., Goverment Printing Office. 1942. s. 810.
- ^ Turbulent Era. ss. 755-758.
- ^ Papers Relating to the Foreign Relationship of the United States, 1928. s. 965.
- ^ a b Türk Siyasi Tarihi. Kronik Yayıncılık. s. 197.
- ^ Türk Siyasi Tarihi. Kronik Yayıncılık. ss. 198-206.
- ^ "Tarihçe" (PDF). 19 Haziran 2016. 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2023.
