Türkiye'nin Somut Olmayan Kültürel Mirasları listesi
Türkiye'nin Somut Olmayan Kültürel Mirasları Listesi, UNESCO tarafından 2008'den beri hazırladığı Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri'nde yer alan, Türkiye'ye ait yaşayan miras unsurlarını ifade eder.
2023 yılı itibarıyla Türkiye'nin UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Temsilî Listesi'nde (kısaca Temsilî Liste) kayıtlı toplam 27 unsuru, Acil Korunması Gereken Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi'nde 3 unsuru bulunur. Korumanın İyi Uygulamaları Kaydı başlıklı üçüncü listede Türkiye'nin bir kaydı bulunmaz.
Arka plan
Somut olmayan kültürel miras, bir topluluğun veya bireyin kendi kültürel mirasının bir parçası olarak gördüğü her türlü bilgi, beceri, uygulama, ifade ve bunlarla ilişkili araç, gereç ve mekânı ifade etmektedir.[1] Kavram, 32. UNESCO Genel Konferansı'nda 17 Ekim 2003 tarihinde kabul edilen sözleşmede tanımlanmıştır.[2] Sözleşmede, Taraf Devletlerin, kendi topraklarındaki somut olmayan kültürel miras ögelerini belirlemek üzere kendi ulusal envanterini oluşturması, sürekli güncellemesi öngörülmüştür. Sözleşmede ayrıca somut olmayan kültürel mirasın dünya çapında daha iyi korunmasını sağlamak ve bunların öneminin fark edilmesini sağlamak amacıyla Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri'nin oluşması öngörülmüştür.[3]
Bu listelerden birisi, "İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi" isimli listedir. Temsilî liste, somut olmaya kültürel mirasın çeşitliliğini göstermek ve önemi hakkında farkındalık yaratmak için tüm dünyadaki bazı önemli "kültürel uygulamalar ve ifadeleri içerir. Taraf Devletlerin, kendi ulusal envanterlerindeki öğelerden Temsili Listeye girmek üzere aday gösterdikleri unsurlar, Hükümetlerarası Komite adı verilen, yılda bir kez toplanan ve Taraf Devletlerce seçilmiş üyelerden oluşan bir komite tarafından değerlendirilir; uygun görülenler Temsil'i listede yer alır. Liste ilk olarak 2008 yılında yayınlanmıştır.Sözleşme gereği ayrıca Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi ve Korumaların İyi Uygulamaları Kaydı başlıklı listeler oluşturulmuştur.
Tarihçe
Türkiye UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Sözleşmesi'ni Türkiye Büyük Millet Meclisinin 19 Ocak 2006 tarihli oturumunda oy birliği ile kabul etmiş ve sözleşme iki gün sonra Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye'nin Sözleşme'ye taraf olma süreci 27 Mart 2006 tarihinde tamamlandı.[4]
UNESCO'nun 2008 yılında oluşturduğu Temsilî Liste'de Türkiye'den iki unsur yer aldı: meddahlık geleneği ve Mevlevî sema törenleri. Bu unsurlar, UNESCO'nun 2001-2005 yıllarında yürüttüğü bir program kapsamında oluşturulan ve tüm dünyadan 90 kadar SOKÜM unsurunun eklendiği İnsanlığın Sözlü ve Maddi Olmayan Mirasının Başyapıtları adlı listede yer almaktaydı. 2008 listesi, bu Başyapıtlar projesinde oluşturuluş listenin Temsilî Liste'ye kabul edilmesi ile meydana getirilmişti.[5]
Sözleşme imzalandıktan sonra Türkiye'de ulusal envanter oluşturma ve güncelleme çalışmalarını yürüten icracı birim olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesindeki Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü belirlenmiştir. Genel Müdürlük bünyesindeki Uzmanlar Kurulu ulusal envanterde kayıtlı hangi unsurların UNESCO Temsilî Liste'ye aday gösterileceğini belirler. Belirlenen unsurlar hakkında dosyalar hazırlanır.Türkiye'nin 2023 yılı itibarıyla Temsilî Liste'de kayıtlı 27 unsuru bulunmaktadır.[4]
"Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi" isimli ikinci liste, toplulukların ve ülkelerin, onları canlı tutmak için acil önlem almak zorunda oldukları düşünülen kültürel unsurlardan oluşmaktadır ve bu listede Türkiye'den 3 unsur bulundurmaktadır.[4]
"Korumanın İyi Uygulamaları Kaydı" isimli üçüncü listede ise Türkiye'nin bir unsuru yer almamaktadır.[4]
Temsilî Liste
| İsim | Kayıt tarihi | no. | Açıklama |
|---|---|---|---|
| Nevruz[1] | 2016 | 01161 | Nevruz Bayramı ya da kısaca Nevruz dünya çapında çeşitli halklar tarafından kutlanan geleneksel yeni yıl ya da doğanın uyanışı ve bahar bayramı. |
| İpek böcekçiliği ve dokuma amaçlı geleneksel ipek üretimi[2] | 2022 | 01890 | İpekböcekçiliği veya ipekçilik, ipek üretmek için ipek böceklerinin yetiştirilmesidir. Birkaç ticari ipek böceği türü olmasına rağmen, evcil ipek böceğinin tırtılı en yaygın kullanılan ve üzerinde en yoğun şekilde çalışılan ipek böceğidir. |
| Tezhip sanatı[3] | 2023 | 01981 | Tezhip (Osmanlıca: Tezhib) kelimesi, Arapça zeheb (altın) kökünden türemiş olup, ‘altınlamak’ anlamına gelir. Çoğulu olan “tezhibat” “altınlama süslemeler” demektir. Tezhip günümüzde daha çok İslam kökenli kitap bezeme sanatlarına verilen addır. Tezhip sanatını icra eden erkeklere müzehhip kadınlara müzehhibe adı verilir. |
| Minyatür sanatı[4] | 2020 | 01598 | Minyatür, kendine has bir biçimi olan resim çeşididir. Yaygın olarak, el yazması kitaplardaki metni görselleştiren, metinde yer alan bilgileri daha açık hale getiren kitap resimleri minyatür olarak bilinir. İşlenen temanın barındırdığı olayları görselleştirmek için olayı resme figürler halinde aktarmak ve figürler birbirini kapamayacak şekilde yerleştirme esastır. |
| İftar ve iftarın sosyo-kültürel gelenekleri[5] | 2017 | 01984 | İftar Ramazan ayında Müslümanların oruçlu geçirdikleri günün sonunda akşam ezanı okunduktan sonra (güneşin batmasında) yenilen yemektir. |
| Yufka yapma ve paylaşma kültürü[6] | 2016 | 01181 | Yufka ya da sac ekmeği baklava, börek yapımında kullanılan yufka hamurunun saç üzerinde gevreyene kadar hafifçe pişirilmesi ile elde edilir. Yufka ekmeğinin en önemli özelliği dayanıklı olmasıdır. Türk kültüründe yardımlaşarak bir seferde komşu ve akrabaların da katılımıyla yapılır. Yapıldığı zaman ise herkes için çok miktarda yapılır. Üst üste dizilerek katman halinde stoklanır ve üzeri örtülür. Kullanılacağı zaman üzerine su serpiştirip biraz bekletilerek yumuşaması sağlanır. Yenmeye hazır hale gelen yufka, öylece yenilebildiği gibi, dürüm olarak ya da çeşitli yemek malzemesi olarak da kullanılabilir. |
| Nasreddin Hoca[7] | 2022 | 01705 | Nasreddin Hoca (Osmanlıca: نصر الدین خوجه; 1208, Hortu - 1284, Akşehir), Anadolu Selçuklu Devleti döneminde, Hortu ile Akşehir çevresinde yaşamış olan efsanevi kişi ve mizah kahramanıdır. |
| Dede Korkut Hikâyeleri[8] | 2018 | 01399 | Dede Korkut Kitabı (Dresden yazmasının adıyla: Kitāb-ı Dedem Ḳorḳud Alā Lisān-ı Tāife-i Oġuzân; Vatikan yazmasının adıyla: Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı), Oğuz Türklerinin bilinen en eski epik destansı hikâyeleridir. Hikâyeler, göçebe Türk halklarının sosyal yaşam tarzları ve İslam öncesi inançları için önemli olan ahlak ve değerleri taşır. Kitabın efsanevi anlatımı, başta Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan olmak üzere Oğuz kökenli halkların kültürel mirasının bir parçasıdır. Aslen sözlü bir edebî ürün olup, 14. veya 15. yüzyılda anonim bir yazar tarafından yazıya geçirilmiştir. |
| Çayın kimlik, misafirperverlik ve sosyal etkileşimin sembolü olma kültürü[9] | 2022 | 01685 | Azerbaycan ve Türkiye'de çay kültürü, misafirperverlik gösteren, sosyal bağlar kuran ve sürdüren, toplumların hayatındaki önemli anları kutlamak için kullanılan önemli bir sosyal uygulamadır. |
| Balaban/mey işçiliği ve icra sanatı[10] | 2023 | 01704 | Balaban veya balaman, Güney Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinin birçoğunda kullanılan nefesli çalgılar grubuna ait bir çalgıdır. 9-10 adet ses perdeli olanları Azerbaycan ve Türkistan'da kullanılmaktadır. Gürgen, ceviz, erik ve benzeri sert ağaçlardan yapılanları varsa da en makbulü kayısı ağacından yapılanıdır. |
| Hıdırellez bahar kutlamaları[11] | 2017 | 01284 | Hıdırellez ya da Hıdrellez, Orta Asya, Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlar'da kutlanan mevsimlik bayramlardan biridir. Ruz-ı Hızır (Hızır günü) olarak adlandırılan Hıdırellez günü, dünyada darda kalanların yardımcısı olduğu düşünülen Hızır ile denizlerin hâkimi olduğuna inanılan İlyas'ın yeryüzünde buluştukları gün olarak düşünülür ve kutlanır. |
| Meddahlık sanatı | 2008 | 00037 | Meddah, kıssahan veya şehnâmehân. Meddahın sözcük anlamı çok öven olup ilk başlarda Muhammed zamanını öven kişileri ifade ederken zamanla topluluk önünde halk hikâyesi anlatan kişi anlamına dönüşmüştür. Araplarda bu kimselere “kāss” (çoğulu: kussâs), “kassâs, İranlılarda ve Osmanlı Türklerinde ise “kıssahân” ve “şehnâmehân” denmiştir. |
| Mevlevi sema ritüeli | 2008 | 00100 | Sema veya Sama, sufinin musiki nağmelerini dinlerken sesi ve anlamı işitmesi, vecde gelip hareket etmesi ve kendinden geçip dönmesi anlamında bir tasavvuf terimidir. |
| Karagöz ve Hacivat | 2009 | 00180 | Karagöz ve Hacivat, taklide ve karşılıklı konuşmaya dayanan, iki boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatılan gölge oyunudur. Karagöz oynatıcısına kurgusal, hayali denir. Yardımcıları çırak, yardak, dayrezen, sandıkkardır. Oyunda konuşmaların değişmesi baş hareketleriyle yapılır. |
| Aşıklık geleneği | 2009 | 00179 | Âşık halk edebiyatı, halk diliyle ve hece vezniyle meydana getirilen, saz eşliğinde söylenen şiirlerden oluşan geleneksel Türk edebiyatı dalıdır. âşıkların oluşturduğu eserlerin bütününe verilen isimdir.Halk edebiyatı içerisinde yer alır. Anonim ürünlerin dışında kalan şiirlerin (koşma, destan, semâî, kalenderî vb.) oluşturduğu edebi ürünler toplamıdır. Kimi âşıkların başından geçen ve yaygınlaşıp ünlenen hikâyeler de âşık edebiyatı içinde incelenir. |
| Geleneksel Sohbet Toplantıları | 2010 | 00385 | Geleneksel Sohbet Toplantıları topluluk sohbetlerinin Türkçe sosyal uygulamasıdır. Topluluklar, etnik köken, din veya statüden bağımsız olarak, yalnızca belirli bir yaşın üzerindeki erkeklerden (yaygın olarak 15 veya 16) oluşur. Üyelerin, sırları saklamak için güvenilir ve büyüklerine saygılı olması, kumar oynamaması veya kamu sarhoşluğu göstermemesi gerekir ve dürüst ailelerden gelmesi gerekir. Görüşmelere ek olarak, toplantılar dans, müzik, oyun ve geleneksel yemek ziyafetlerini de içerebilir. UNESCO'nun insanlığın somut olmayan kültürel miras listesine geleneksel Sohbet toplantıları dahil edildi. UNESCO Komitesinin kararında şu not yazılıdır:
|
| Kırkpınar Yağlı Güreş Turnuvaları | 2010 | 00386 | Kırkpınar Yağlı Güreşleri, geleneksel Türk yağlı güreş turnuvası. Her sene haziran ayı sonu ile temmuz ayı başında Edirne'de düzenlenir. Pehlivanlar üç gün süresince er meydanında mücadele ederler. Son gün yapılan finallerde her boyun (kategorinin) birinci, ikinci ve üçüncüleri belirlenir. Bunlardan en önemlisi başpehlivandır. Güreşler esnasında Kırkpınar Festivali düzenlenir ve çeşitli etkinlikler gerçekleştirilir. Osmanlı Devleti'nin her yerinde düzenlenen panayırların hepsinde güreş yapılır ama bunların içinde yalnız Kırkpınar’da “baş”ı kazanan pehlivan, gelecek senenin Kırkpınar güreşlerine kadar “başpehlivan” bilinirdi. Bu düşünce günümüzde de devam etmektedir. |
| Alevi-Bektaşi ritüeli semah | 2010 | 00384 | Semah, Alevi ve Bektaşi topluluklarında yaygın olan ve Cemevi'nde müzik eşliğinde uygulanan tören nitelikli Tarîkat Âyini'dir. |
| Tören keşkeği geleneği | 2011 | 00388 | Tören keşkeği, Anadolu'nun yörelere göre farklılık gösteren, genellikle düğün ve bayramlarda yapılan, temel olarak yarma buğday ve etten oluşan geleneksel bir yemektir. 2011 yılında Endonezya'nın Bali kentinde düzenlenen 6. oturum sonucunda UNESCO tarafından Türkiye'nin Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesine dahil edildi. Ayrıca Merzifon Belediyesi Türk Patent ve Marka Kurumuna yaptığı coğrafi tescil kaydı ile, 2015 yılında "coğrafi işaret belgesi" almıştır. Bu belge ile kendi yörelerindeki yemeğin adı Merzifon keşkeği olarak tescil edilmiştir. |
| Mesir macunu Festivali | 2012 | 00642 | Mesir macunu, 41 çeşit baharat ve şifalı olduğuna inanılan ottan oluşan bir macun çeşidi. İlk olarak Yavuz Sultan Selim'in eşi Ayşe Hafsa Sultan hastalanınca dönemin ünlü ve başarılı hekimi Merkez Efendi tarafından kullanılmıştır. Daha sonra halk tarafından ilgi görünce halka da dağıtılmaya başlanmış ve dilden dile dolaşan mesir macununun tarifi öğrenilmiş ve insanlar tarafından yapılmıştır. |
| Türk kahvesi kültür ve geleneği | 2013 | 00645 | Türk kahvesi, daha çok Türk kültüründe önemli yere sahip Osmanlı İmparatorluğu'dan günümüze kadar gelmiş bilinen en eski kahve hazırlama ve pişirme metotlarındandır. Kendine has tadı, köpüğü, kokusu, sunuluş biçimiyle özgün bir kimliği ve geleneği vardır. Telvesi ile ikram edilen tek kahve türüdür. |
| Ebru sanatı | 2014 | 00644 | Ebru, kitreyle yoğunlaştırılmış su üstünde, özel hazırlanmış boyalarla oluşturulan desenlerin kâğıt üzerine geçirilmesi yoluyla yapılan bir süsleme sanatıdır. Fırça ve boyaları özeldir. |
| Çini sanatı | 2016 | 01058 | Çini, bir yüzü sırlı, su geçirmez bir tabaka veya cam ile seramiğin ateşle birbirine kaynaştırılması sonucu ortaya çıkan levhadır. |
| Geleneksel Türk Okçuluğu | 2019 | 01367 | Türk okçuluğu, Türklerde okçuluğun ve özellikle atlı okçuluğun önemi tarih öncesi zamanlara kadar uzanır. Yaklaşık MÖ 5000'den itibaren Altay ve Tanrı Dağları çevresinde ortaya çıkan, daha sonra da İç Asya’ya tamamen egemen olan "Atlı Bozkır Kültüründe" atlara ve okçuluğa büyük önem verilmektedir. Tarihteki Türk atlı okçuları, dört nala giderken eyer üstünde dönüp arkaya ok atarak hedefe tam isabet ettirme ustalıklarıyla tanınmışlardır. Uluslararası literatürde "Part Vuruşu" olarak isimlendirilen at üzerinde geriye doğru yapılan ok atışının en başarılı ve en ünlü uygulayıcıları Türkler olmuşlardır. |
| Hüsn-ü hat | 2021 | 01684 | Hüsn-i hat, Arap harfleri çevresinde oluşmuş güzel yazı sanatıdır. "İnce, uzun, doğru yol, birçok noktannın birbirine bitişerek sıralanmasından meydana gelen çizgi, çizgiye benzeyen şeyler ve yazı" anlamlarına gelen hat; İslam kültüründe "yazı" ve "güzel yazı" (hüsn-i hat, hüsnü'l hat, el-hattu'l hasen) manalarında kullanılmıştır. Hat sanatkarına verilen isim olan "hattat" tahminen 4.-5. yüzyıldan sonra kullanılmaya başlanmıştır. İlk hattat Ali bin Ebu Talib, hat sanatını kullanarak Kur'an'ın güzel biçimde yazılmasını sağlamıştır. |
| Sedef kakma sanatı[12] | 2023 | 01874 | Sedef kakma, ayrıca sedefçilik ya da sedef işleme olarak bilinen teknikte sedef, ahşap üzerine açılan çukur veya oymalara yerleştirilir ve tahtaya temas eden yüzeyden düşmelerini önleyecek yapıştırıcılar sürülür ya da sedeflerin etrafı madeni tellerle çevrilir. Sedef kakmacılık işine sedefkâri, sedef kakma yapan ustaya sedefkâr denilmektedir. Bağa, fildişi, kemik, çeşitli filetolar ve altın, gümüş gibi kıymetli madenler de sedefkârlıkta kullanılan malzemelerdir. |
| Mangala[13] | 2020 | 01597 | Mangala, bir Türk zeka oyunu olan Köçürme; dünyadaki yaygın adıyla Mankala oyunudur. Gaziantep, Urfa, Hatay gibi illerde oynanan Köçürme oyununun adıdır. Köçürme oyunu Türkiye'de de Mangala adıyla piyasaya sürülmüştür. |
Acil Korunması Gereken Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi
Acil Korunması Gereken Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi, "toplulukları ilgilendiren ve "Taraf Devletler"in onları hayatta tutmak için acil önlemler alınması gerektiğini düşündüğü" somut olmayan kültürel miras unsurlarını içermektedir.
| İsim | No. | Kayıt tarihi |
|---|---|---|
| Türkçe kuş dili | 00658 | 2017 |
| Geleneksel ahlat taş işçiliği | 00655 | 2022 |
| Zeytin yetiştiriciliği ile ilgili geleneksel bilgi, yöntem ve uygulamalar | 01983 | 2023 |
Notlar
- ^ Kazakistan, Tacikistan, Azerbaycan, Kırgızistan, İran, Irak, Özbekistan, Türkmenistan, Pakistan, Afganistan ve Hindistan ile beraber.
- ^ Afganistan, Azerbaycan, İran, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile beraber.
- ^Azerbaycan, İran, Tacikistan ve Özbekistan ile beraber.
- ^Azerbaycan, İran ve Özbekistan ile beraber.
- ^Azerbaycan, İran ve Özbekistan ile beraber.
- ^ Azerbaycan, İran, Kazakistan, Kırgızistan ile beraber.
- ^Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ile beraber.
- ^Azerbaycan ve Kazakistan ile beraber.
- ^Azerbaycan ile beraber.
- ^Azerbaycan ile beraber.
- ^Kuzey Makedonya ile beraber.
- ^Azerbaycan ile beraber.
- ^Kırgızistan ve Kazakistan ile beraber.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024.
- ^ "Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage". UNESCO. 14 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2024.
- ^ Oğuz, M. Öcal (2017). "Onuncu Yılında Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri: Görünürlük, Değerlik ve Güvenirlik". Milli Folklor Dergisi. 15 (116): 5-17. ISSN 1300-3984. 7 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2023.
- ^ a b c d "Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerinde Türkiye". UNESCO Türkiye Millî Komisyonu. 17 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024.
- ^ Başar, Berkan (Eylül 2022). "MüşteriiDeneyiimi Ve Hafizasının Davranışsal Niiyet Üzerindeki Etkisi: Somut Olmayan Kültürel miras Unsurlarından Geleneksel Sohbet Toplantıları Örneği" (PDF).
