Türkiye'de sağlık
31 Aralık 2016 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 79.814.871 olup %23,7'si 0-14, %68'i 15-64 ve %8,3'ü 65 yaş üstüdür.[1] Erkeklerde doğumda beklenen yaşam süresi 75,3, kadınlarda 80,7 yıldır.[2] Anne ölüm oranı 2010-2015 yılları arasında 100.000 canlı doğumda 23'ten 16'ya düşmüştür.[3] 2015 verilerine göre, 1000 canlı doğumda beş yaş altı ölüm ve bebek ölüm oranları 13,5[4] ve 11,6'dır.
Sağlık sistemi
Türkiye'de sağlık hizmetleri, merkezi bir devlet sistemi aracılığıyla Sağlık Bakanlığı tarafından kontrol edilmektedir. 2003 yılında hükûmet, sağlık hizmetlerine ayrılan bütçe oranını artırmayı ve nüfusun büyük bir kısmının sağlıklı olmasını sağlamayı amaçlayan kapsamlı bir sağlık reform programı başlattı. Türkiye İstatistik Kurumu 2012 yılında sağlık hizmetlerine 76,3 milyar TL harcadığını açıkladı; Hizmet bedellerinin %79,6'sı Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından karşılanırken, kalan %5,4'ü doğrudan hastalar tarafından ödendi.[5] 2013 rakamlarına göre Türkiye'de 30.116 sağlık kurumu var ve doktor başına ortalama 573 hasta düşüyor. Ayrıca 1000 kişiye düşen yatak sayısı 2.64'tür.[6] Türkiye'de ortalama yaşam süresi erkeklerde 71,1 yıl, kadınlarda 75,2 yıl ve toplam nüfusun ortalama yaşam süresi 73,2 yıldır. Ülkede en yaygın üç ölüm nedeni dolaşım sistemi hastalıkları (%39,8), kanser (%21,3) ve solunum yolu hastalıklarıdır (%9,8).[7]
Türkiye'de sağlık hizmeti büyük ölçüde Sağlık Bakanlığı ve bazı özel sağlık kuruluşları tarafından sağlanmaktadır. 2003 yılında Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sosyal güvenlik sistemi bir araya getirildi ve şimdi 'Genel Sağlık Sigortası Programı' olarak adlandırıldı.[8]
Birincil sağlık sistemi
Türkiye Halk Sağlığı Derneği, Türkiye'deki birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumundan sorumludur.[8]
Halk Sağlığı Derneği tarafından yönetilen, geliştirilen ve denetlenen hizmetler,[9] (sağlıkla ilgili birimler) :
Temel sağlık hizmetleri
- Aile Hekimliği Birimi (bir Aile Hekimi ve bir sağlık personelinden oluşan) ve pratisyen hekimlerin gözetimi
- Göçmenlik Sağlık Hizmetleri
Bulaşıcı Hastalıklar Kontrol Programları
- Erken uyarı-yanıt alanı epidemiyoloji birimi
- Bulaşıcı Hastalıklar Birimi
- Önlenebilir hastalıklar - Aşılama Ünitesi
- Vektör Kaynaklı ve Zoonotik Hastalıklar Birimi
- Tüberküloz Ünitesi
- Mikrobiyoloji Laboratuvarları Birimi
Bulaşıcı Olmayan Hastalık Programları ve Kanser
- Yeşilay
- Kanser Birimi
- Ruh Sağlığı Programları Birimi
- Obezite, Diyabet, Diğer Metabolizma Hastalıkları Birimi
- Kronik Hastalıklar, Yaşlılar ve Engelliler Birimi
- Kadın ve Üreme Sağlığı birimi
- Çocuk ve Ergen Sağlığı Birimi
- KETEM[10]
İş Güvenliği ve Çevre Sağlığı Birimi
Halk Sağlığı Laboratuvarı
Anne Ölüm Oranı (MMR)
DSÖ verilerine göre 1990-2015 yılları arasında Türkiye'de Anne Ölüm Oranı 10 yılda 57'den 16'ya düşmüştür.[11] 2010 yılında Türkiye, Güney Kore ve Macaristan gibi diğer bazı OECD ülkeleriyle neredeyse aynı seviyedeydi ve Amerika Birleşik Devletleri'nden daha düşük anne ölüm oranına sahipti.[12]
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | 2010 | 2015 | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| MMR (100.000 canlı doğumda) | 97 | 86 | 79 | 57 | 23 | 16 |
Beş Yaş Altı Ölüm Oranı (U5MR)
2007 yılında Türkiye'nin U5MR'si 1990 seviyelerine göre %72 azalırken, dünyada 1990 ile 2007 arasında toplam azalma %26.9 idi.[13] 2010 yılında Türkiye'deki U5MR, diğer OECD ülkelerine kıyasla en yüksekti.[14]
| 1990 | 1995 | 2000 | 2005 | 2010 | 2015 | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| U5MR (1000 canlı doğum başına) | 74.5 | 55.2 | 39.6 | 27.7 | 19.1 | 13.5 |
Ölüm nedenleri
2013 yılında ölümlerin %39,8'i dolaşım sistemi hastalıklarından kaynaklandı. Ölüme neden olan ilk altı hastalık grubu sırasıyla; dolaşım sistemi hastalıkları (%39,8), iyi huylu ve kötü huylu tümörler (%21,3), solunum sistemi hastalıkları (%9,8), endokrin, beslenme ve metabolizmaya bağlı hastalıklar (%5,6), dış yaralanma nedenleri ve zehirlenmeler (%5,5) ve sinir sistemi ve duyu organları hastalıkları (%4,1). Ölüme neden olan hastalıklar cinsiyet bazında incelendiğinde; dolaşım sistemi hastalıklarından ölümler en çok kadınlarda, iyi huylu ve kötü huylu tümör ölümleri en çok erkeklerde görüldü.[15]
| 2013 (%) | dolaşım sistemi hastalıkları | iyi huylu ve kötü huylu tümörler | solunum sistemi hastalıkları | endokrin, beslenme ve metabolizma ile ilgili hastalıklar | dış yaralanma ve zehirlenme nedenleri | sinir sistemi ve duyu organları hastalıkları |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Erkek | 35.8 | 25.3 | 10.7 | 4.3 | 7.3 | 3.4 |
| Kadın | 44.6 | 16.5 | 8.8 | 7.2 | 3.3 | 7,9 |
İlk üç ölüm sırası 2016 yılında değişmedi.[16]
| Yıllar (%) | dolaşım sistemi hastalıkları | iyi huylu ve kötü huylu tümörler | solunum sistemi hastalıkları | endokrin, beslenme ve metabolizma ile ilgili hastalıklar | dış yaralanma ve zehirlenme nedenleri | sinir sistemi ve duyu organları hastalıkları |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2015 | 40.1 | 19.9 | 11.0 | 5.0 | 4.9 | 4.8 |
| 2016 | 39.8 | 19.7 | 11.9 | 5.0 | 4.8 | 4.4 |
Bulaşıcı olmayan hastalıklar halihazırda Türkiye'deki tüm ölümlerin yüzde 70'inden fazlasını oluşturmaktadır.[17] Türk kadınları arasında koroner kalp hastalığından (KKH) bildirilen ölüm oranı Avrupa'daki en yüksek orandır. Halihazırda yürürlükte olan halk sağlığı programlarına rağmen, Türkiye'de bulaşıcı olmayan hastalıklar için risk faktörü seviyeleri yüksektir. Yetişkin Türk nüfusunun en az üçte birinde klinik olarak anlamlı hipertansiyon mevcuttur.
2016'da[18] en sık olandan en aza doğru ilk on ölüm nedeni;
- Koroner arter hastalığı
- Serebrovasküler Hastalık
- Alzheimer hastalığı
- Akciğer kanseri
- Diyabet
- Kronik böbrek hastalığı
- Yol yaralanmaları
- Hipertansif Kalp Hastalığı
- Alt solunum yolu enfeksiyonları
DSÖ, erkeklerin %42'sinin tütün içicisi olduğunu tahmin etmektedir. Her 5 yetişkinden biri obezdir ve yetişkinlerin dörtte birinden biraz daha azında hipertansiyon vardır.[19]
Türkiye'de bulaşıcı olmayan hastalıkların durdurulması ve yönetilmesi amacıyla '2017-2025 Türkiye Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Çok Sektörlü Eylem Planı'[20] Türkiye Sağlık Bakanlığı tarafından oluşturulmuştur. Eylem planı Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ile koordine edilmiştir.
Hava kirliliği ve iklim değişikliği
Türkiye'de hava kirliliği 2019 yılında ölümlerin %8'ine neden olduğu tahmin ediliyor ve sağlık harcamaları %13 - %27 Türkiye'de kömür yüzünden.[21] Türkiye'deki iklim değişikliği, örneğin artan sıcak hava dalgaları nedeniyle sağlığı etkileyebilir.
Aşıyla önlenebilir hastalıklar
Devletin mevcut bağışıklama programında yer alan aşılar ücretsizdir.
Yakın tarihli 'DSÖ aşıdyla önlenebilir hastalıklar izleme sistemine' göre 2016 yılında difteri vakaları 0, kızamık 9, kızamıkçık 7, kabakulak 544 ve Tetanoz (toplam) 16 vaka olarak bildirildi.[22]
Aşılama programı[22]
- HepB_pediatrik : doğum; 1, 6 ay
- BCG : 2 ay
- DTaPHibIPV : 2,4,6,18 ay
- Pneumo_conj : 2,4,6,12 ay
- MMR : 12 ay, 6 yıl
- TdaPIPV : 6 yıl
- OPV : 6, 18 ay
- Td : 14 yıl
- HepA_pediatric : 18,24 ay
- Suçiçeği : 12 ay
- Grip - yetişkin :> = 65 yıl
- Grip - Pediatrik : 6 ay
Diyabet
Türkiye'de diyabet her yaşta toplam ölümlerin %2'sine neden olmaktadır.[23]
2016 yılında nüfusun %13,2'sinin diyabet hastası olduğu ve diyabet prevalansında artan bir eğilim olduğu tahmin edildi.[23]
Diyabet, Türk hükûmeti için "en önemli önceliklerden biri" olarak tanımlandı.[24] Diyabete ulusal yanıt olarak diyabet, aşırı kilo ve obezite için operasyonel bir eylem planı mevcuttur.[23]
Obezite
2016 yılında nüfusun %66,1'i fazla kilolu ve %29,4'ü obezdi.[23] Kadınlarda erkeklere göre şeker hastalığı daha fazladır.[25] Türkiye 2015 yılında Avrupa'nın en yüksek obezite oranına sahip ülkeydi. Yetişkin nüfusun %29,3'ünün vücut kitle indeksi 30 veya daha fazla idi.[26]
Kadınlarda obezite ve fazla kilolu olmak çeşitli nedenlerle daha yüksektir. Kadınların çoğunluğunun ev dışında bir işi yoktur ve sonuç olarak daha hareketsiz yaşam tarzları yaşarlar. Önceden kadınların spora katılma geleneği olmadığından, ev işi genellikle kadınlar için tek fiziksel aktivite kaynağıdır. Kentsel alanlarda yaşayan bireylerin, toplu taşıma ve hareketsiz yaşam tarzı nedeniyle fazla kilolu veya obez olma olasılığı daha yüksektir. Diyabet ve sağlık sonuçları hakkında bilgi eksikliği de aşırı kilo oranının yüksek olmasına katkıda bulunur.[25]
Türkiye'de HIV/AIDS
2006 ile 2017 arasında yeni HIV enfeksiyonları %465 arttı.[27] AIDS, dünyanın geri kalanında olduğu gibi azalmayan bir hastalıktır. Yaklaşık 7000 vakanın analizi, Türkiye'de HIV ile ilgili verileri ortaya koymaktadır.[28] Türkiye'de AIDS genellikle "Eşcinsel hastalığı", "Afrika hastalığı" veya "Natasha hastalığı"[29] olarak bilinir, bu nedenle insanlar hastalıklarını saklama eğilimindedir. Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Tema Grubu'nun Türkiye'deki 2002 HIV/AIDS Durum Analizi raporuna göre, pandeminin başlangıcından bu yana 7.000 ila 14.000 kişi AIDS ile enfekte oldu. Sağlık Bakanlığı tarafından Haziran 2002'de yayınlanan rakamlar, 1985'ten beri toplam 1.429 HIV/AIDS vakasının rapor edildiğini göstermektedir.[30] Kayıt ve bildirim sistemindeki sorunlar nedeniyle, Türkiye'de AIDS vakaları ile ilgili güvenilir sayısal bilgi elde etmek çok zordur.[31]
Hastalık 20-45 grupta görülüyor. Türkiye'de yaklaşık 2.000 kişinin bu hastalığa yakalandığı tahmin edilmektedir. En fazla vaka bildiriminin yapıldığı Marmara bölgesi. Bunları sırasıyla Ankara, İzmir, Antalya, Mersin, Adana ve Bursa izliyor. Vakaların yaklaşık yüzde 16'sını oluşturan yabancı uyruklular Ukrayna, Moldova ve Romanya'dan.[32]
Türkiye'de 2009 domuz gribi salgını
2009 grip salgını, ilk kez Nisan 2009'da tanımlanan, Dünya Sağlık Örgütü[33] tarafından Pandemik H1N1/09 virüsü olarak adlandırılan ve halk arasında domuz gribi olarak adlandırılan yeni bir influenza A virüsü alt tipi H1N1 türünün küresel bir salgınıdır. Salgın ilk olarak Meksika'da [34] görüldü ve hızla küresel olarak yayıldı. 11 Haziran 2009'da DSÖ, salgının bir pandemi olduğunu ilan etti.[35][36] Hastaların ezici çoğunluğu hafif semptomlar yaşar, ancak bazı kişiler astım, diyabet,[37][38] obezite, kalp hastalığı veya hamile olan veya bağışıklığı zayıf olanlar gibi daha yüksek risk gruplarında yer alır.[39] Nadir görülen ciddi vakalarda, semptomların ortaya çıkmasından yaklaşık 3-5 gün sonra, hastanın durumu hızla, sıklıkla solunum yetmezliği noktasına kadar düşer.[40]
Virüs Türkiye'ye Mayıs 2009'da ulaştı. Amerika Birleşik Devletleri'nden Amsterdam üzerinden uçan bir ABD vatandaşının Atatürk Havalimanına geldikten sonra domuz gribine yakalandığı belirlendi.[41] Türkiye, domuz gribi vakasını bildiren Avrupa'da 17. ve dünyada 36. ülkeydi.
Türk hükümeti, uluslararası varış noktalarından gelen yolcuları kontrol etmek için termal görüntüleme kameraları kullanarak uluslararası havalimanlarında önlemler aldı.[42]
Türkiye'de ilk kişiden kişiye bulaşma vakası 26 Temmuz 2009'da açıklandı.
2 Kasım'da Sağlık Bakanlığı, sağlık çalışanlarından başlayarak H1N1 influenzaya karşı aşı yapmaya başladı.[43]
Yavaş bir başlangıcın ardından virüs Türkiye'de hızla yayıldı ve vaka sayısı 12.316'ya ulaştı.[44] İlk ölüm 24 Ekim'de doğrulandı ve ölü sayısı 627'ye ulaştı.
Türkiye'de COVID-19 salgını
Türkiye'deki COVID-19 pandemisi, şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüs 2'nin (SARS-CoV-2) neden olduğu 2019 koronavirüs hastalığı salgınının (COVID-19) Avrupa'dan Türkiye'ye dönen bir erkeğin test sonucu pozitif çıktıktan sonra hastalığın 11 Mart 2020'de Türkiye'ye ulaştığı doğrulandı.[45] Ülkede COVID-19 nedeniyle ilk ölüm 15 Mart 2020'de meydana geldi ve 1 Nisan'da COVID-19'un tüm Türkiye'ye yayıldığı doğrulandı.[46] 14 Nisan 2020 tarihinde Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, virüsün Türkiye'de yayılmasının dördüncü haftada zirveye çıktığını ve yavaşlamaya başladığını duyurdu.[47] Hastalık, örneğin Türkiye'de konut ısıtması için kömür yakılması ve[48] hava kirliliğiyle daha da kötüleşiyor.[49]
22 Temmuz 2020 itibarıyla, toplam teyit edilmiş vaka sayısı 222.400'ün üzerindedir. Bu vakalardan 205.200'ü iyileşti ve 5.500'ü öldü.[50] 18 Nisan 2020'de, pozitif test sonuçlarının toplam sayısı İran'ınkini aşarak Orta Doğu'daki en yüksek sonuç oldu.[51][52] Türkiye ayrıca 20 Nisan 2020'de teyit edilen toplam vaka sayısında Çin'i geçti.[53] Türkiye'de teyit edilen vakaların hızla artması, halk sağlığı sistemini fazla zorlamadı,[54] ve ilk vaka ölüm oranı birçok Avrupa ülkesine kıyasla daha düşük kalmıştır.[55][56] Tartışmalar, bunları esas olarak ülkenin nispeten genç nüfusuna ve mevcut yoğun bakım ünitelerinin yüksek sayısına bağladı.[57][58]
Ayrıca bakınız
- Türkiye'de sağlık hizmetleri
- Türkiye'de sigara
Kaynakça
- ^ "Population by years,age group,sex 1935-2016". 23 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Data, OECD". 2 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Worldbank-data". 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "who-data". 18 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Sağlığa 76,3 milyar lira harcandı". Hürriyet Sağlık. 14 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ "Number of medical institutions, total hospital beds and number of hospital beds per 1000 population, 1967-2014". İnternet Archive. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ "Ölüm Nedenleri İstatistikleri". Türkiye İstatistik Kurumu Haber Kurumu. 5 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ a b OECD Reviews of Health Care Quality: Turkey 2014. OECD Reviews of Health Care Quality. 2014. doi:10.1787/9789264202054-en. ISBN 9789264202047.
- ^ "Turkiye Halk Sagligi Kurumu organizasyon yapisi". 15 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "The Paramount Importance of Early Diagnosis in Healthcare". healthyturkiye.com. 22 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2024.
- ^ "WHO-MMR Turkey" (PDF). 3 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ "gap minder-MMR". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Decline in U5MR:case study Turkey-UNICEF" (PDF). March 2010. 6 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "gap minder -u5mr". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Ölüm Nedeni İstatistikleri, 2013". Turkiye İstatistik Kurumu. 5 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ "Ölüm Nedeni İstatistikleri, 2016". Turkiye İstatistik Kurumu. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ Transforming health in turkey. [Place of publication not identified]: University Of London Scho. 2012. ISBN 9780902936249. OCLC 939453845.
- ^ "Healthdata-Turkey". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "WHO NCDs- turkey notes". 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Multisectoral Action Plan on Noncommunicable Diseases (2017–2025) (PDF). Republic of Turkey, Ministry of Health Publication Number : 1057. ISBN 978-975-590-646-1.
- ^ BAYER, Yalçın. "Türkiye'de kronik kömür kirliliği korkutuyor!". Hürriyet. 5 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2021.
- ^ a b "WHO vaccine-preventable diseases: monitoring system. 2017 global summary". 4 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d "WHO-Diabetes Country Profiles 2016" (PDF). 3 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ "Top 10: Which country has the highest rates of diabetes in Europe? The UK's position might surprise you…". Diabetes UK. 27 Ağustos 2015. 29 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ a b "Population-Based Study of Diabetes and Risk Characteristics in Turkey Results of the Turkish Diabetes Epidemiology Study (TURDEP)". 4 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ The Human Atlas of Europe. Bristol: Policy Press. 2017. s. 66. ISBN 9781447313540.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ "Türkiye AIDS Raporu: 7 Hastadan Biri Ev Kadını, Hastaların Yarısı Tedavi Almıyor". Medikal Akademi. 11 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017.
- ^ "Istanbul Journal; 'Natasha Syndrome' Brings On a Fever in Turkey". New York Times. 17 Nisan 1993. 1 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2019.
- ^ "Evet Deyin: Kış 2003 AIDS'i Anlamak". UNICEFF Türkiye. 27 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017.
- ^ "Çocuklarımız için bir Fark Yaratalım: HIV/AIDS Bilinci". UNICEFF Türkiye. 23 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017.
- ^ "iste-turkiyenin-aids-haritasi". HABERTURK. 3 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 12 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ "Press Release: A/H1N1 influenza like human illness in Mexico and the USA: OIE statement". World Organisation for Animal Health. 29 Nisan 2009. 30 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2009.
- ^ Chan (11 Haziran 2009). "World now at the start of 2009 influenza pandemic". World Health Organization. 22 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2009.
- ^ "UK National Institute for Medical Research WHO World Influenza Centre: Emergence and spread of a new influenza A (H1N1) virus, 12 June 09". 11 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2009.
- ^ "Diabetes and the Flu". U.S. Department of Health & Human Services. 25 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2009.
- ^ "CDC's Diabetes Program - News & Information - H1N1 Flu". CDC.gov. CDC. 14 Ekim 2009. 23 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2009.
- ^ Hartocollis (27 Mayıs 2009). "'Underlying conditions' may add to flu worries". The New York Times. 7 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2009.
- ^ "Clinical features of severe cases of pandemic influenza". Geneva, Switzerland: World Health Organization. 16 Ekim 2009. 25 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2009.
- ^ "First case of swine flu confirmed in Turkey". turkishny.com. 16 Mayıs 2009. 19 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.
- ^ "Alarmed by swine flu, Turkey takes immediate action". Todayszaman.com. 28 Nisan 2009. 9 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2009.
- ^ "Turkey starts vaccinations against killer swine flu". Todayszaman.com. 2 Kasım 2009. 19 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2009.
- ^ "Son durum: 12 bin 316 vaka, 458 ölüm". ntvmsnbc. 22 Aralık 2009. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2009.
- ^ "Turkey confirms first coronavirus patient, recently returned from Europe". Daily Sabah. 11 Mart 2020. 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020.
- ^ "Sağlık Bakanı Koca: Son 24 saatte 7 kişi hayatını kaybetti, 293 yeni vaka görüldü". Euronews. 23 Mart 2020. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Sağlık Bakanı Koca: Türkiye'de 4. haftada vaka artış hızı düşüşe geçti". Anadolu Agency. 14 Nisan 2020. 28 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ "Science in 5 - Episode #9 - Air pollution & COVID-19". www.who.int (İngilizce). 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020.
- ^ "CORONA VE KÖMÜR". 6 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020.
- ^ "Türkiye'deki Güncel Durum". Ministry of Health. 22 Temmuz 2020. 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2020.
- ^ "Turkey's coronavirus cases highest in Middle East: Live updates". Al Jazeera. 19 Nisan 2020. 18 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020.
- ^ "Turkey's coronavirus cases overtake Iran, highest in Middle East". Reuters. 19 Mart 2020. 19 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020.
- ^ "Turkey's Coronavirus Crisis Grows as Infections Exceed China's". Foreign Policy. 20 Mart 2020. 20 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2020.
- ^ "Turkey's public health system faces coronavirus pandemic". DW News. 7 Mayıs 2020. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ "Mortality Analyses". Johns Hopkins University. 9 Mayıs 2020. 5 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ Hasell (10 Mayıs 2020). "Coronavirus Pandemic (COVID-19)". Our World in Data. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ "The Battle Over the Numbers: Turkey's Low Case Fatality Rate". Institut Montaigne. 4 Mayıs 2020. 6 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ "Türkiye: Kişi başına düşen yoğun bakım yatağı 2012-2018 arasında yüzde 46 arttı; Avrupa'da durum ne?". Euronews. 5 Mayıs 2020. 29 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
