Türkiye'de engelli hakları

Engelli hakları, mevcut engel durumu nedeniyle engellilerin, sağlıklı bireyler gibi eşit haklara erişiminin sağlanması için engellilere verilen pozitif ayrıcalık sağlayan haklara verilen genel ad.

3 Mayıs 2013 tarihli Resmî Gazete uyarınca, daha önceki bazı resmî tanımlarda geçen; özürlü, sakat veya çürük (askere uygun değildir) gibi ibareler yerine engelli ibaresinin kullanılması kanuna bağlanmıştır^[1]

Türkiye'de, belediyeler 572 sayılı kanun hükmünde kararname gereğince engellilere uygun düzenlemeleri standartlara uygun olarak yapmak zorundadır.^[2] İmar Mevzuatına ulaşılabilirlikle (fiziksel engellerin kaldırılmasıyla) ilgili hükümler eklenmiştir. Buna göre, kaldırımlar, yaya yolları, konutlar ve umumi binalar engellilerin ulaşabilirliğine uygun olarak yapılmak durumundadır.

Toplu taşımada engellilere bir takım indirimler uygulanmaktadır. Belediyeler ve belediyelerin kurdukları birlik, müessese ve işletmeler otobüs benzeri karayolu üzerinden yapılan toplu taşıma araçlarında, %40 oranında engelli olduğunu belgeleyen kişiler üzerinden %30 indirim uygulamak zorundadır.^[3] Demiryolu ulaşımında %40 ve üzeri engellilere %50,^[4][4] %50 ve üzeri ağır engellilerden iste ücret talep edilmez.^[5][5] Bazı havayolu şirketleri de, engelli yolculara indirim uygulamaktadır.^[6]

Ortopedik engelliler için araç alımlarına getirilen yasal kolaylıklar da sağlanmaktadır. Günlük ulaşımda engellinin ulaşım ihtiyacı için ithal edilen araçlardan hiçbir şekilde gümrük vergisi talep edilemez. H sınıfı sürücü belgesine sahip olan özürlüler yurt içinden aldıkları özel tertibatlı otomobillerde, katma değer vergisi indiriminden yararlanmakta ve taşıt alım vergisinden muaf tutulmaktadır. ortopedik engellilere otomobil tipi araç alımlarında engel durumuna göre aracı hareket ettirici düzenek yer alan (modifiye edilmiş) kullanıma uygun hale getirilmiş araçlardan Özel Tüketim Vergisi alınmaz.

%90 ve üzeri engeli olan kişiler için ÖTV indirimi uygulanmaktadır. %90 ve altı engeli olan engelliler için, engelli raporu açıklama kısmında kişinin araç kullanmasını engelleyen durumlar belirtilerek "Özel tertibatlı araç kullanabilir" ifadesi yer alması durumunda ÖTV indirim hakkı mevcuttur.^[7]

Engelli bireylerin vergi avantajlarından biri de Engelli Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) İndirimidir. Bu indirim, engelli bireylerin belli araçlarda ÖTV ödemeden faydalanmalarını sağlar. Otomobillerde güncel uygulanan ÖTV ve KDV oranları şu şekildedir;^[8]

Engelli bireylere yönelik ÖTV indirimi, hak sahibi kişilerin araç satışında uygulanır. Engelli ÖTV indirimi hesaplaması, aracın vergisiz fiyatına, silindir hacmine ve ÖTV oranına göre değişiklik gösterir.^[9]

Ortaöğretimde, işitme engelli öğrenciler meslek liselerine sınavsız yerleştirilebilmektedir.^[] Yüksek eğitim kurumuna girmeye hak kazanan öğrenciler, valilik bünyesindeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı'ndan Başbakanlık Bursu ve yardımcı ders araç gereçlerin temini konusunda destek alabilir. Kredi ve Yurtlar Kurumu, %40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanır ve harç üzerinden %50 indirim yapar.^[10] Halk Eğitim Merkezleri'nde çeşitli mesleki eğitim programı alan ve %40 ve üzeri engellilerden, herhangi bir ücret alınmaz.

Devlet Tiyatroları, engellilerden ücret talep etmez.^[11] Ayrıca engelli tiyatrosu, Kültür Bakanlığı'ndan maddi destek almaktadır. Özel tiyatro ve sinemalarda da engelliler için indirim uygulanmaktadır.^[12]

31 Ağustos 2013 tarih ve 28751 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "2013-2014 Eğitim-Öğretim Yılında Yükseköğretim Kurumlarında Cari Hizmet Maliyetlerine Öğrenci Katkısı Olarak Alınacak Katkı Payları Ve Öğrenim Ücretlerinin Tespitine Dair" Bakanlar Kurulu Kararında "Yükseköğretim programlarına kayıt veya kayıt yenileme sırasında 1/7/2005 tarihli ve 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ve 14/1/2012 tarihli ve 28173 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Engellilik Ölçütü, Sınıflandırması ve Engellilere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik uyarınca engelli olduğuna dair raporu ilgili yükseköğretim kurumuna sunan öğrencilerin ödemesi gereken öğrenim ücreti tutarlarından, engellilik oranı kadar indirim yapılır."^[13]

Ülke genelinde, Milli Eğitim Bakanlığı zihinsel özürlü çocukların eğitim uygulamaları yönetmeliğince düzenlenen eğitilebilir zihinsel engelliler meslek okulları bulunmaktadır.^[14]

" Anadolu Üniversitesi Senatosu kararı gereğince engelli oranı %40 ve daha fazla olan öğrenciler bu durumlarını engelli olduğuna dair "Sağlık Kurulu Raporu" ile belgelendirmek kaydıyla "lÖğretim Giderini ödemeyeceklerdir."^[15] "Açıköğretim Fakültesine kayıt yaptıran öğrencilerden Atatürk Üniversitesi Yönetim Kurulu kararı gereğince özürlülük oranı % 40 ve daha fazla olan öğrencilerden “Açıköğretim Materyal Ücreti” alınmayacaktır."^[16]

Özel iletişim vergileri ilgili kanunun maddesi gereği engellilerden talep edilmez bu sayede özel hizmet veren firmalar %50'ye varan indirimler yapabilmektedirler.

Türk Telekom, sabit telefonlar için %40 ve üzeri engelliler için indirimli Sosyal Tarife Paketi uygulamaktadır.^[17] Cep telefonu operatör şirketleri de %40 ve üzeri engelliler için indirimler uygulamaktadır.^[18][19][20] Sabit internet hatları için de engellilere indirim uygulanmaktadır.^{[21][22][22][23]}

3 Ekim 2011 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan yönetmelik^[24] gereği tüm kamu kurum ve kuruluşlarına özürlü memur alımları ÖMSS (Özürlü Memur Seçme Sınavı) ve lise mezunu olamamış adaylar için kura sistemi ile atamalar yapılacak olup.^[25]ÖMSS yönetmeliği ile gelen yenilikler

• - sınav iki yılda bir yapılacak olup, sınavın geçerlilik süresi iki yıldır.
• - özürlü adayları için yaş sınırı yoktur.
• - özürlünün alacağı puanla, atama öncesi kurumun belirleyeceği 5 kişiden oluşan bir atama onay komisyonu ile engellinin başvurduğu pozisyona

engel durumunun uygun olup olmadığı değerlendirildikten sonra atama onayı olumlu veya olumsuz bir şekilde neticelendirilecektir.

• 2014 yılında isim değişikliği ile EKPSS (Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı) olmuştur.

Engelli vergi indirim işlemleri dilekçe örnekleriyle Vergi Dairesi Başkanlığı sitesinde 7 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. yer almaktadır.

Girintili satır

Özürlü hizmet erbabı ile bakmakla yükümlü olduğu özürlü kişi bulunan hizmet erbabında uygulama: Maliye Bakanlığı Merkez Sağlık Kurulunca tespit edilen çalışma gücü kayıp oranının asgari; olarak hesaplanan sakatlık indirimi, çalışanın ücret matrahından indirilmektedir. Sakatlık indiriminden yararlanacak birden fazla kişinin bulunması halinde, bu rakamlar, her biri için ayrı ayrı belirlenerek, indirim uygulanmasında toplu olarak dikkate alınmaktadır.

Ayrıca asgari ücret tutarına kadar olan gelir, vergi muafiyetine tabidir. Bu nedenle, asgari ücretle çalışan bir işçiden gelir vergisi kesilmez ve bu sebeple engelli vergi indiriminden faydalanamaz.^[31]

Çalışabilir durumda ona engellinin fiziki ve fizyolojik niteliklerine bağlı olarak verilen sağlık raporundaki iş yapabilir % oranına takabulen engellinin fiziki iş yapabilme kapasitesinin yanı sıra fizyolojik mukabiliyeti oranında malülen erken emekli olabilmesi sağlanılmaktadır. Normal şartlarda sağlıklı biri 25 yıllık işgünü sigorta primi yatırırken engellinin durumuna bağlı olarak en erken 15 yılda malülen emekli olabilmesi söz konusu olmaktadır. Yanlış ödemiş olduğu prim hesabına göre aldığı emekli maaşı çalışırken aldığının %60 oranındadır. Hiç çalışmamış, çalışamaz durumdaki engellilere bağlanılan malüllük maaşı hakkı, Resmî Gazete'ye göre 200 TL'lik cüzzi bir miktardır.^[32]

Engellinin çalışamadığı süreler için geçmişe dönük sigorta primi ödemek hakkı talebi, ilgili mevzuatlarda kişi engelli olsun veya olmasın; çalışmasa bile yurt dışında kaldığı süreyi, anavatanına kesin dönüş yapacağını bildirdiği ve bunu resmîleştirdiği zaman yurt dışında kalmış olduğu süreyi (süre sınırlaması olmaksızın) geçmişe dönük prim borçlanması olarak ödüye bilme hakkı ilgili mevzuatlarca sağlanmıştır.

Türkiye'deki engellilerinde anayasanın eşitlik ilkesi gereği çalışamadıkları süreler için belli şartlar altında geçmişe dönük prim borçlanma haklarının sağlanması konusunda ilgili insan hakları dernekleri tarafından kamu davası açılarak bu hakkın kazanılması açısında talepte bulunması gerekmektedir. Bu konuda belli başlı birkaç derneğin öngörülen kamu davası içi önçalışma yaptığı öngörülmektedir.

Özürlüler yasası ile ilgili mevzuat yayımlanmıştır.^[33]

Mevcut aylık sahiplerinin muhtaçlık durumu ve Sağlık Kurulu Raporları yenilenmeyecek olup yılda bir kez yapılacak sosyal incelemeler yoluyla işlem tesis edilecektir.^[41]

1. Engelli Aylığı
2. Engelli Bakım Aylığı
3. Muhtaç Aylığı

Engelli aylığı,^[42] SGK Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü 2022 sayılı kanununda yer alan; "65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması" kanununa göre belirlenen engelli aylık türüdür. Engelli oldukları kanıtlanmış durumundaki engelli yakınlarının bakımını üstlenen Türk vatandaşlarından, her ne nam altında olursa olsun her türlü gelirler toplamı esas alınmak suretiyle hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarı 16 yaşından büyükler için belirlenmiş olan asgari ücretin aylık net tutarının 1/3’ünden daha az olan ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından muhtaç olduğuna karar verilenlere muhtaçlık hâli devam ettiği müddetçe ve bakım ilişkisini fiilen gerçekleştirmeleri kaydıyla, (3.240) gösterge rakamının memur aylık katsayısı ile çarpımından bulunacak tutarda aylık bağlanır.

Engelli bakım aylığı,^[42] özel bakım gerektiren engelli kişilere yönelik devlet tarafından her ay düzenli olarak ödenen bir maaş türüdür. Engelli yakınlarının bakımını üstlenen Türk vatandaşlarından, her ne nam altında olursa olsun her türlü gelirler toplamı esas alınmak suretiyle hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarı 16 yaşından büyükler için belirlenmiş olan asgari ücretin aylık net tutarının 1/3’ünden daha az olan ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından muhtaç olduğuna karar verilenlere muhtaçlık hâli devam ettiği müddetçe ve bakım ilişkisini fiilen gerçekleştirmeleri kaydıyla, (3.240) gösterge rakamının memur aylık katsayısı ile çarpımından bulunacak tutarda aylık bağlanır.

Muhtaç aylığı,^[42] diğer adı fakirlik maaşı olan, muhtaçlık sınırı altında kalan, en az %40 engelli olan ya da anne ve babasını kaybetmiş 18 yaş altı çocuklara, devlet tarafından sağlanan sosyal yardım tutarıdır. Türk vatandaşlarından, her ne nam altında olursa olsun her türlü gelirler toplamı esas alınmak suretiyle hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarı 16 yaşından büyükler için belirlenmiş olan asgari ücretin aylık net tutarının 1/3’ünden daha az olan ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları tarafından muhtaç olduğuna karar verilenlere muhtaçlık hâli devam ettiği müddetçe ve bakım ilişkisini fiilen gerçekleştirmeleri kaydıyla, (3.240) gösterge rakamının memur aylık katsayısı ile çarpımından bulunacak tutarda aylık bağlanır.

• Sağlık Raporu (işgücü kaybı oran cetveli)

• Türkiye Sakatlar Derneği 18 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı
• T.C. Başbakanlık Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu - Özürlülere Yönelik Hizmetler
• Özveri dergisi
• 5378 sayılı Özürlüler yasası 17 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• 4857 Sayılı İş Kanunu 28 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (30. madde)^[1]
• Sakatlara aylık bağlanmasına ilişkin 2022 sayılı kanun 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Engelli.com Engelliler Platformu 18 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

1. ^ "ENGELLİNİN SESİ". 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2022.