Türk tarihi
| Makale serilerinden |
 |
| 14. yüzyıl öncesi Türk halklarının tarihi |
|---|
 |
Türk tarihi, günümüzdeki Türk halklarının ve yabancı halkların arasında Türk dilini konuşmuş olan Türk topluluklarının ortak tarihidir. Göktürklerden önce var olmuş Türk dili konuşan topluluklar bazı tarihçiler tarafından, Türk tâbiri yerine Ön Türk tabiri ile anılırdı.
Türkler'in siyasi bir topluluk olarak ilk tarih sahnesine çıkmalarının Hun (Hiung-nular veya Şiongnular) hükümdarlığı ile olduğuna dair iddialar vardır.[1][2] Başlangıcı hususunda tartışmalar olsa da Türklerin tarihi, dünya tarihinin önemli bir parçasıdır. Avrasya ve Kuzey Afrika'da ortaya çıkan her halkın tarihi uzaktan veya yakından Türklerin hareketlerinden etkilenmiştir. Türkler doğu kültürlerini batıya ve batı kültürlerini doğuya taşımakla da önemli bir rol oynamışlardır. Kendi dinleri Tengricilikten sonra benimsedikleri yabancı dinlerin çok kez öncüsü ve savunucusu olmuş ve yayılmalarını ve gelişmelerini sağlamışlardır (Mani dini, Musevilik, Budizm, Ortodoks ve Nasturi Hristiyanlığı, İslam).[]
Türk tarihinin başlangıcı
Dünya üzerinde yaşayan insan topluluklarının milletleşme süreci onların avcı-toplayıcılıktan çiftçi-çobancılığa geçmesi ile başlar.[3] Türkleri oluşturacak insan topluluklarının MÖ 6000'lerde koyun yetiştiriciliğine başladığı düşünülmektedir.[4] Bu tarih atlı göçebe Türk kültürünün başlangıcı olarak kabul edilebilir.
Türklerin atalarının MÖ 2500 ile MÖ 1700 yılları arasındaki Afanasiyevo kültürü ile ortaya çıktığı ve MÖ 1700 ile MÖ 1200 yılları arasındaki Andronovo kültürü ile devam ettiği savunulur. Bu ırkın savaşçı ve göçebe kültüre sahip olduğu, MÖ 1700 yılları sonrasında kitleler halinde Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasındaki bölgeye yayıldığı bilinmektedir.[2] Türkler, tarihe yaklaşık 4.000 yıl önce girmiştir. Fakat Türklerin tarihi, MÖ VII. yüzyıldan hatta tam manasıyla MÖ III. yüzyıldan, ilk Büyük Türk Hakanı Tuman (Teoman) Yabgu'dan bilinmektedir.[5]
Milattan Önce 3. yüzyıl
- MÖ 318:[6] Büyük Hun Devleti'nin (Hiung-nu) kuruluşu ve Çin/Hiung-nu arasında Kuzey Şansi Savaşı
- MÖ 240: Bozkır halklarına karşı Çin'in duvar inşası: Çin Seddi
- MÖ 209: Hiung-nu lideri Teoman'ın ölümü ve Mete'nin Hiung-nuların (Hunların) lideri olması
- MÖ 201: Kırgız halkından ilk kez söz edilmesi
- MÖ 201: Pe-Teng Kuşatması
MÖ 2. yüzyıl
- MÖ 187: Çin ve Hiung-nu arasında Baideng Muharebesi
- MÖ 177-MÖ 165: Yüeçilerin Hiung-nular tarafından Kansu'dan Baktriane'ye sürülmeleri ve oradaki Helen Krallığını ortadan kaldırmaları
- MÖ 177-MÖ 165: Hiung-nuların Çin'e akınları
- MÖ 138-MÖ 126: Baktria'da Çang Kien elçiliği. Çin-İran ilişkileri
MÖ 1. yüzyıl
- MÖ 49-MÖ 36: Çi-çi'nin Talas'a göçü (Batı Hiung-nu)
1. yüzyıl
- 48: Hiung-nuların ikiye bölünmeleri (Kuzey Hiung-nu ve Güney Hiung-nu)
- 93: Hiung-nuların Siyenpiler (Sien-pi) tarafından mağlup edilmeleri
2. yüzyıl
3. yüzyıl
4. yüzyıl
- 304-351: Çin'in kuzeyinde Hiung-nu krallıkları (Han Zhao, Hou Zhao)
- 388-392: Çin'in kuzeyinde Ding ling krallığı (Wei)
- 374-375: Avrupa Hunlarının Don Nehri'ni geçişi
- 386-409: Tabgaçlar Kuzey Çin'de (Kuzey Vey)
- 395: Kavimler Göçü
5. yüzyıl
- 402: Rouran'ın kuruluşu (Yüan Yüan/Avarlar?)
- 407-431: Çin'in kuzeyinde Hiung-nu krallığı (Xia)
- 422: Luoyang'ın Tabgaçlar tarafından alınışı
- 427: Romalılar ve Hunların ittifakı
- 434: Bizans ile Hunlar arasında Margos Antlaşması
- 440: Ak Hun (Eftalit) istilalarının başlaması
- 451: Attila Galya'da (bugün Fransa)
- 452: Attila'nın Roma seferi ve Papa I. Leo ile görüşmesi
- 461: Sibirya çevresindeki Sabirler
- 480: Hazar denizi ile Tuna nehri arasında Ön Bulgarlar
- 480: Mazdek İsyanları'nda Sasaniler 'e Ak Hunların yardım etmesi
Orta Çağ/Türkler
6'ncı yüzyıl
- 531-578: Kafkas Surları'nın İranlı Hüsrev tarafından dikilmesi
- 534: Tabgaçların (Vey Hanedanlığı) dağılması
- 540: Ergenekon destanında bahsedilen, kaybolan Orta Asya Türklerinin yeniden ortaya çıkışı[8]
- 540: İran'ın Sasani Kralı IV. Hürmüz, I. Hüsrev ile evlenen Hazar Prensesi bir annenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
- 552: Tu-kiulerin (Türkütler/Göktürkler) Rouran egemenliğe karşı ayaklanması. Birinci Göktürk Kağanlığı'nın kuruluşu.
- 565: Ak Hunların (Eftalitler) Göktürkler tarafından ortadan kaldırılmaları
- 567: Göktürk elçisi Maniakh, İstemi Yabgu tarafından Konstantinopolis'e gönderildi.
- 567: Avarların Kuruluşu.
- 568: Bizans elçisi Zemarchus'un Göktürk İmparatorluğu'na gönderilmesi.
- 582: Birinci Göktürk Kağanlığının bölünmesi
7. yüzyıl
Orta Asya
- 625: Toharistan Yabguluğu'nun Kuruluşu
- 630: Doğu Göktürk Kağanlığı'nın Çin egemenliğine girmesi, Batı Göktürk Kağanlığı'nın Çin etkisine girmesi
- 639: Göktürk prensi Kürşad'ın Çin sarayında ihtilal denemesi
- 659: Batı Göktürk Kağanlığı'nın Çin egemenliğine girmesi
- 665: Türk Şahiler'nin kuruluşu
- 673-674: Arapların Maveraünnehir'e ulaşması ve Buhara'yı kuşatması.
- 674: Paralı Türk askerlerinin (Memlûkler) Arap ordularında görülmeye başlanması
- 681: İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kuruluşu
- 699: Türgiş Hanlığı'nın kuruluşu (bugünkü Kırgızistan topraklarında)
Doğu Avrupa
- 616: Avarların İstanbul'u birinci kez kuşatması
- 621: Avarlar'ın yönetimindeki Slavların ayaklanması, Balkanların Slavlaşmasının hızlanması
- 626: Avarların İstanbul'u ikinci kez kuşatması ve ağır kayıplar sonucunda gerilemeye başlaması
- 626-627: Doğu Roma İmparatoru Herakleios'un Hazarlar'dan yardım istemesi, Hazarların Sasaniler'i yenerek Kafkasya'yı işgali
- 630: Batı Göktürk Kağanlığı'na bağlı Don-Volga havzasında yerleşik Hazarların bağımsız olması, Karadeniz'in kuzeyinde ise Büyük Bulgar Hanlığı'nın kurulması
- 651-652: Sasaniler'i yıkarak tüm İran'ı ele geçiren Arap İmparatorluğu ile Hazarların savaşı
- 678: Hazarların batıya doğru baskısıyla Büyük Bulgar Hanlığı'nın bölünmesi
- 680: Balkanlara inen Bulgarların Birinci Bulgar Devleti'nu kurmaları
Bulgarların bölünmesi:
8. yüzyıl
Orta Asya
- 705-715: Arapların Maveraünnehir'i alması
- 720-735: Ötüken'de Orhun Anıtlarının dikilmesi
- 721-737: Türgişlerin Araplara karşı saldırısı
- 744: İkinci Göktürk Kağanlığı'nın ayaklanan Uygurlar, Karluklar ve Basmiller tarafından yıkılması
- 745: Uygur Kağanlığı'nın kuruluşu, Kimeklerin bugünkü Kazakistan'da bağımsız hanlık kurmaları
- 750: Arap İmparatorluğu'nun başına Abbasilerin geçmesiyle Türk-Arap ilişkilerinin yumuşamaya başlaması
- 751: Çinlilerin Orta Asya'ya girişi, Arapların Talas Muharebesi'nde Karluklar'ın yardımıyla Çinlileri mağlup etmesi, Karlukların İslamiyet'e geçmeye başlaması
- 762: Uygur Kağanlığı'nın Çin'deki Tang hanedanına An-Lu-Şan ayaklanmasının bastırılmasına yardımı
- 765: Uygur Hanı Bögü'nün Mani dinini benimsemesi
- 766: Türgiş Hanlığı'nın Uygur Kağanlığı'na bağlı Karluklar'a yenilerek dağılması, özerk Karluk Hanlığı'nın kurulması, Karluklardan kaçarak Hazar ve Aral gölleri civarına göçeden Oğuzlar'ın Oğuz Yabgu Devleti'nin temellerini atmaları
- 789-795 Uygur Kağanlığı'nda taht mücadeleleri ve gerileme
Doğu Avrupa
- 705: Theodora (II. Justinianos'un eşi), Hazar prensesi ve Bizans imparatoriçesi
- 713-737 Hazar-Arap Savaşı, Hazarların Kafkasya'yı kaybı
- 716: Tuna Bulgar Hanlığı'nın Bizans İmparatorluğu ile ilk yazılı anlaşması ve vergi almaya başlaması
- 717-718: Arapların İstanbul Kuşatması'na karşı Bulgarların Bizans'a yardımı
- 740: Hazarların Yahudiliği resmî din olarak kabulü
- 741: Çiçek (V. Konstantinos'un eşi), Hazar prensesi ve Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesi. Bizans imparatoru IV. Leon'nun annesi
- 745-775: Bulgar-Bizans mücadelesi
- 764: Hazarların Abbasiler'i yenerek Kafkasya ve İran'ın batısını istilası
- 780: İtil Bulgar Hanlığı'nın kuruluşu
- 792: Markeli Muharebesi sonrası Bizans'ın Bulgarlara tekrar vergi vermeye başlaması
- 795: Bardanes Turkos, İmparator Nikephoros'a karşı başarısız bir isyan başlatan Hazar-Ermeni kökenli Bizans generali
- 796: Macar ovasına sıkışmış Avar Kağanlığı'nın Franklar tarafından işgali
9. yüzyıl
Orta Asya
- 820: Uygurların Tibetlileri püskürtmesi
- 832: Uygur Kağanlığı'nın kargaşaya sürüklenmesi
- 840: Kırgızların saldırısı sonucu Uygur Kağanlığı'nın yıkılması, Kırgız Kağanlığı'nın kurulması, Uygurların güneybatıya kaçmaları, Kırgız egemenliğini tanımayan Karluklar'ın bağımsızlıklarını ilan ederek Karahanlı Devleti'nin temelini atmaları
- 848: Güneybatıya göçeden Uygurların Kansu Uygur Krallığı'nı kurmaları
- 856: Güneybatıya göçeden bir diğer Uygur kolunun Karahoca Uygur Krallığı'nı kurması
Doğu Avrupa
- 804: Frankların darbeleri sonucunda dağılan Avar Kağanlığı'nın Tuna Bulgar Devleti tarafından yıkılması
- 811-814: Tuna Bulgar Devleti'nin Bizans İmparatorluğu'nu yenilgiye uğratması
- 860: Güneye inen Ruslar'ın Hazar Kağanlığı'nın aleyhine Kiev'e ulaşmaları
- 861: Sri Derya civarındaki Peçeneklerin Oğuzlar, Kimekler ve Karluklar'ın baskısıyla Karadeniz'in kuzeyine göçleri
- 864-865: Bulgar kralı I. Boris'in hıristiyanlığı kabul etmesi, Tuna Bulgarlarının tamamen slavlaşarak Türk dünyasından kopmaları
- 889: Karadeniz'in kuzeyindeki Peçeneklerin, Hazarlar ve Kıpçaklar'ın baskısıyla batıya ilerlemeleri
- 892: Batıya ilerleyen Peçenekler'in Dinyeper boylarındaki Macarlar'ıKarpatlar'ın ötesine göçe zorlamaları, Bizans İmparatorluğu ile ittifak kurmaları
Ön Asya ve Afrika
- 833-842: Halife Mutasım döneminde Türk kölemen askerlerin Abbasi sarayında etkilerinin artması
- 836: Abbasilerin başkentinin Bağdat'tan Türk kölemen garnizonunun bulunduğu Samerra'ya taşınması
- 868: Tolunoğulları'nın Abbasi halifesine bağlı kalarak Mısır, Suriye, Filistin ve Irak'ın kuzeyine egemenlikleri
10. yüzyıl
Orta Asya
- 923: Çin'in kuzeyinde Göktürk soyundan gelen Şato Türklerinin Hou Tang hanedanını kurması
- 924: Moğol Hitayların Kırgız Devletini yıkması, Ötüken'de Türk egemenliğinin bitmesi, Kırgızların bugünkü anayurtlarına göçü
- 934: Satuk Buğra Han'ın İslamı kabul etmesiyle, Karahanlı Devleti'nin Müslümanlığı benimsemesi
- 979: Şato Türklerinin Kuzey Song Hanedanı'nın egemenliğine girmesi, Çin'in kuzeyinde Türk varlığının erimesi
- 990-999: Karahanlı Devleti'nin Samanoğulları'nı yıkması, Maveraünnehir'in 300 yıl sonra yeniden Türk egemenliğine girmesi
Doğu Avrupa
- 920: Rus-Peçenek savaşı
- 922: İbn Fadlan'ın İslamiyeti kabul eden İdil Bulgar Hanlığı'nı elçi olarak ziyareti
- 940: Hazarlar'a karşı Rus-Bizans ittifakı, Hazarlar'ın Kırım'ı yitirmesi
- 943: Peçenekler'in Bizans İmparatorluğu'na karşı Ruslarla ittifak kurması
- 965: Oğuz Yabgu Devleti'nin Hazarlara karşı Ruslarla ittifak kurması
- 968-972: Peçenekler'in Ruslara saldırıları
- 969: Hazar başkentinin Rus kralı I. Svyatoslav tarafından alınışı, Hazarların Kafkasya'nın kuzeyine çekilmesi
- 985: Oğuz Yabgu Devleti'nin Volga Bulgar Devleti'ne karşı Ruslarla ittifak kurması
- 986: Selçuklu Hanedanının Oğuz Yabgu Devleti'nden koparak Kazakistan'ın güneyine yerleşmeleri
Ön Asya ve Afrika
- 905: Mısır'da Tolunoğulları hanedanına Abbasiler tarafından son verilmesi
- 935: Bir başka Türk kökenli haneden Akşitler'in Mısır'da iktidarı ele geçirmesi ve Suriye, Filistin, Hicaz ile Sudan'ın kuzeyine egemen olması
- 963: Gazne Devleti'nin kurulması, Türk egemenliğinin Afganistan ve Pakistan'a yayılması
- 969: Akşitler'in egemenliğinin Fâtımî Devleti tarafından sonlandırılması
11. yüzyıl
Orta Asya
- 1036: Kansu Uygur Krallığı'nın Moğol Tankut Krallığı'nın egemenliğine girmesi
- 1042: Karahanlı Devleti'nin Doğu ve Batı olarak ikiye bölünmesi
- 1050: Kimek Hanlığı'nın Kıpçakların istilasına uğrayarak yıkılması
- 1089: Semerkant merkezli Batı Karahanlı Devleti'nin Selçuklu tabiyetine girmesi
- 1091: Kaşgar merkezli Doğu Karahanlı Devleti'nin Selçuklu tabiyetine girmesi
- 1092: Büyük Selçuklu Devleti'nin iç karışıklıklara sürüklenmesi sonucu iki Karahanlı devletinin tekrar bağımsız olması
Doğu Avrupa
- 1016: Hazar Kağanlığı'nın Ruslar ve Bizans İmparatorluğu tarafından ortadan kaldırılması
- 1037: Ruslar tarafından mağlup edilen Peçenekler'in Romanya'ya yerleşmeleri
- 1061-1068: Ruslar'ı mağlup eden Kıpçaklar'ın Karadeniz'in kuzeyi ve Ukrayna'yı ele geçirmesi
- 1091: Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra zor durumda bulunan Bizans İmparatorluğu'na karşı saldırıya geçen Peçeneklerin Enez civarında Bizans-Kıpçak ittifakınca imha edilmesi
- 1093: Kıpçaklar'ın Ruslar'ı kesin yenilgiye uğratması
Ön Asya
- 1038 Selçuklu Devleti'nin Horasan'da kurulması
- 1040: Dandanakan Muharabesi'nde Selçuklu Hanedanının Gaznelileri yenerek İran'a doğru yayılmaları
- 1048: Bizans-Gürcü ittifakını Pasinler Muharebesi'nde mağlup eden Selçuklu Hanedanının Doğun Anadolu'ya girmesi
- 1055: Selçuklu Hanedanının Bağdat'ı fethederek Abbasiler'i egemenliği altına alması
- 1056: Selçuklu prensesi, Hatice Arslan Hatun, Abbasi Halifesi Kâim Bi-Emrillah ile evlendi
- 1063: Abbasi Halifesi Kâim Bi-Emrillah'in kızı Abbasi prensesi Seyyide Hatun, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ile evlendi.
- 1064: Selçuklu Hanedanının Ani Kalesini fethederek Ermeni-Gürcü direnişini kırması
- 1071: Malazgirt Muharabesi'nde Bizans İmparatorluğu'nu yenen Selçuklu Hanedanı Anadolu'ya yayılmaları
- 1071: Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın kızı Sifri Hatun, Abbasi halifesi Muktedî ile evlendi.
- 1072: Sivas'ta Danişmentliler Beyliği'nin kuruluşu (Büyük Selçuklulara bağlı)
- 1077: Başkenti İznik olan Anadolu Selçuklu Devleti'nin kuruluşu (Büyük Selçuklulara bağlı)
- 1081: Çaka Beyliği'nin Ege kıyılarında donanma inşası ile Türk Deniz Kuvvetleri'nin kuruluşu
- 1085: Suriye Selçuklu Devleti'nin kuruluşu
- 1087: Selçuklu prensesi, Melikşah'ın kızı, Mah Melek Hatun, Abbasi halifesi Muktedî ile evlendi. Bu evlilikten Abbasi ve Selçuklu Şehzadesi Cafer ibn Abdullah el-Muktedi dünyaya geldi.
- 1092: Sultan Melikşah'ın Haşhaşiler tarafından öldürülmesi sonucu Büyük Selçuklu Devleti'nin iç karışıklıklara sürüklenmesi
- 1096: Birinci Haçlı Seferi'nin öncülerinin Anadolu Selçuklu Devleti tarafından İznik'te imhası
- 1096-1099: Birinci Haçlı Seferi sonucunda İznik ve Batı Anadolu'nun Bizans tarafından geri alınması, Suriye ve Filistin kıyılarında Haçlı devletçiklerinin oluşması
Güney Asya
- 1001-1027: Gazne Devleti Hakanı Gazneli Mahmud'un Hindistan'a seferleri, Türk egemenliğinin ve İslamiyetin Hindistan'ın kuzeyi ve Bangladeş'e yayılması
- 1037-1059: Gazne Devleti'nin Büyük Selçuklu Devleti'yle mücadelesi, Horasan ve İran'ın Selçukluların egemenliğine geçmesi
- 1059: Gazneliler ve Büyük Selçuklular arasında barış anlaşması
- 1079-1080: Gazne Devleti'nin Afganistan'da güç kazanan Gurlular'ı mağlup etmesi
12. yüzyıl
Ön Asya
- 1100: Danişmendlilerin Antakya Prensliği'ni Malatya'da yenerek Haçlıların Güneydoğu Anadolu'ya ilerlemelerini kesin olarak durdurmaları
- 1101: Anadolu Selçuklu Devleti ve Danişmendlilerin Haçlılar'ı Kastamonu ve Merzifon'da mağlup edişleri
- 1104: Büyük Selçuklu Devleti'nin Harran'da Haçlılar'ı yenerek Fırat'a ilerlemelerinin önünü kesmesi
- 1104: Şam'da Börüoğulları Atabeyliğinin kuruluşu
- 1105-1128: Suriye'de Selçuklu Hanedanı'nın Haçlılarla mücadelesi, Şam ve Halep'in Haçlı kuşatmalarına direnişi
- 1108: Melikşah'ın kızı, Selçuklu prensesi İsmah Hatun, Abbasi Halifesi Müstazhir ile evlendi
- 1124: Selçuklu prensesi Emire Hatun, Abbasi Halifesi Müsterşid ile evlendi
- 1127: Musul'da Zengi Atabeyliği'nin kuruluşu
- 1127-1174: Zengiler'in Haçlılar'la mücadelesi
- 1136: Azerbaycan Atabeyliğinin kuruluşu
- 1137: Muhammed Tapar'ın kızı, Selçuklu prensesi Fatıma Hatun, Abbasi Halifesi Muktefî ile evlendi
- 1140: Muktefî'nin kızı Abbasi prensesi Zübeyde, Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Mesud ile evlendi
- 1144: Zengiler'in Urfa'yı fethi
- 1144: Erbil'de Beyteginliler Atabeyliğinin kuruluşu
- 1147-1149: Urfa'nın düşüşü üzerine düzenlenen II. Haçlı seferinde Anadolu Selçuklu Devleti'nin Eskişehir ve Ladik'te Haçlılar'ın Alman kolunu mağlup etmeleri, Zengiler'in Haçlılar'ın Şam Kuşatmasını püskürtmeleri
- 1150: Zengiler'in dört Haçlı devletinden biri olan Urfa Kontluğu'nu ortadan kaldırmaları
- 1154: Zengiler'in Börüoğulları Atabeyliğini ortadan kaldırmaları
- 1158: Muktefî'nin kızı Abbasi prensesi Kerman Hatun, Irak Selçuklu Meliki II. Muhammed ve ardından başka bir Selçuklu Meliki Arslanşah ile evlendi.
- 1173-1178: Anadolu Selçuklu Devleti'nin Danişmendliler'in tüm topraklarını ele geçirerek Anadolu'da tek güç haline gelmesi
- 1174-1183: Selahaddin Eyyubi'nin Zengiin Suriye'deki egemenliğini sonlandırması
- 1176: Miryakefalon Savaşı'nda Bizanslıların Anadolu Selçuklu Devleti tarafından bozguna uğratılması, Anadolu'da Selçuklu egemenliğinin kesinleşmesi
- 1186: II. Kılıç Arslan kızı Selçuklu prensesi Selçuk Hatun, Abbasi Halifesi Nasır ile evlendi.
- 1190: III. Haçlı Seferi'nde Haçlılar'ın Alman kolunun Konya'yı istilası, Silifke'de Alman İmparatorunun boğulması sonrasında Alman ordusunun dağılması
- 1192: Selçuklu Sultanı I. Gıyâseddin Keyhüsrev, Bizans soylularından Manuel Komnenos Maurozomes'in kızı Devlet Raziye Hatun ile evlendi.
İran ve Orta Asya
- 1092-1118: Büyük Selçuklu Devleti'nde iç karışıklıklar ve yarı bağımsız atabeyliklerin ortaya çıkması
- 1132: Moğol Karahıtaylar'ın Karahoca Uygur Krallığı'nı ortadan kladırarak Türk topraklarına doğru ilerlemeye başlamaları
- 1134: Karahıtaylar'ın Doğu Karahanlılar'ı yıkmaları
- 1137: Karahıtaylar'ın Batı Karahanlılar'ı yıkmaları ve Orta Asya'da hâkim güç olmaları
- 1141: Katvan Muharebesi'nde Karahitaylar'a mağlup olan Büyük Selçuklu Devleti'nin çöküşe geçmesi
- 1154-1157: Oğuzların isyanı sonrasında Büyük Selçuklu Devleti'nin dağılması, Harezmşahlar Devleti'nin bağımsız olması
- 1182-1194: Harezmşahlar Devleti'nin İran, Horasan ve Karahitaylar'ı yenerek Maveraünnehir'i ele geçirmesi
- 1188: Büyük Selçuklu Devleti'nin ardıllarından Kirman Selçuklu Devleti'nin Oğuzlar tarafından ortadan kaldırılması
- 1194: Büyük Selçuklu Devleti'nin ardıllarından Irak Selçuklu Devleti'nin Harezmşahlar Devleti tarafından ortadan kaldırılması
Güney Asya
- 1117: Büyük Selçuklu ordusunun Gazne'ye girmesi ve Gazne Devleti'ni vergiye bağlaması
- 1119: Gazne Devleti'nin kuzey Hindistan'daki egemenliğinin pekişmesi
- 1135: Büyük Selçuklu ordusunun tekrar Gazne'ye girmesi ve Gazne Devleti'ni yeniden vergiye bağlaması
- 1148-1151: Gurlular'ın Gazne'yi ele geçirerek büyük yıkım yapmaları
- 1152: Büyük Selçukluların Gazne'yi Gurlular'dan kurtarması
- 1157-1163: Büyük Selçuklu Devleti'nin dağılmasıyla Gazne ve Afganistan'ın tekrar Gurlular'ın eline geçmesi
- 1186: Başkenti Lahor olmak üzere Pencap'a egemen olmaya devam eden Gazne Devleti'nin Gurlular tarafından yıkılışı
Doğu Avrupa
- 1111-1116: Ruslar'a yenilen Kıpçak boylarının Gürcistan'a göçü ve Gürcüler ile ittifakı
- 1123: Kıpçaklar'ın desteklediği Gürcüler'in Büyük Selçukluları'ı Tiflis'ten çıkarması
- 1150: Kıpçaklar'ın Dinyeper boylarında yeniden güçlenmeye başlamaları
- 1154: Ruslar'ı püskürten Kıpçaklar'ın Harkov civarında yeniden egemenliklerini kurmaları
- 1157-1174: İdil Bulgarları'nın Ruslarla mücadeleleri
- 1174-1185: Kıpçaklar'ın Ruslar'a karşı askerî başarıları
13. yüzyıl
Ön Asya ve Ortadoğu
- 1202: Anadolu Selçuklu Devleti'nin Saltuklu Beyliği'ni ortadan kaldırarak Doğu Anadolu'ya genişlemesi
- 1207: Antalya'nın fethiyle Anadolu Selçuklu Devleti'nin Akdeniz'e açılması
- 1214: Sinop'un fethiyle Anadolu Selçuklu Devleti'nin Karadeniz'e açılması
- 1228: Anadolu Selçuklu Devleti'nin Mengüçlü Beyliği'ni ortadan kaldırması
- 1230: Moğol istilasından kaçarak Anadolu'ya ilerleyen Harezmşahlar'ın Yassı Çemen Muharebesi'nde Anadolu Selçuklu Devleti tarafından durdurulması
- 1239: Baba İshak ayaklanması'nın Anadolu Selçuklu Devleti'ni güçten düşürmesi
- 1243: Kösedağ Muharebesi'nde Anadolu Selçuklu Devleti'nin Moğollar karşısında bozguna uğraması
- 1250: Mısır'da Türk kökenli Kölemenler'in Eyyubiler'e son vererek iktidarı ele geçirmeleri
- Nureddin Bey, Karaman'da beyliğin temellerini attı
- 1299: Osmanlı Devleti'nin kuruluşu
Orta Asya
- 1212: Fergana'da hüküm süren Karahanlılar'ın Harezmşahlar Devleti tarafından ortadan kaldırılması
Güney Asya
- 1206: Türk kökenli kölemen komutanlar tarafından Delhi Sultanlığı'nın kuruluşu
- 1236: Delhi Sultanlığı'nın tüm kuzey Hindistan, Keşmir ve Bangladeş'e egemen olması
- 1290: Delhi Sultanlığı'nda yönetimi Türk kökenli Halaciler'in ele geçirmesi
Doğu Avrupa
1299: Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşu
14. yüzyıl
Çağatay Hanlığı 1350 yılından itibaren tamamen Türkleşmiş oluyor.
- 1320-1424: Delhi'de Tuğluk Hanedanlığı
- 1346: Osmanlıların Avrupaya geçişi
- 1361: Edirne'nin Osmanlılar tarafından alınışı
- 1370: Timur'un iktidarı ele alması
- 1382: Toktamış'ın Altın Ordu'nun başına geçmesi ve Moskovayı ateşe vermesi
- 1389: Kosova: Osmanlıların Balkanlar'da egemenlik sağlaması
- 1389-1403: I. Bayezid hükümdarlığı
- 1398: Timur'un Hindistan seferi
15. yüzyıl
Ön Asya
- 1402: Timur ile I. Bayezid arasında Ankara Muharebesi
- 1406: Akkoyunlular ile Karakoyunluların tekrar tarih sahnesine çıkışı
- 1453: Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethi
- 1453-1504: Akkoyunlu devleti'nin altın çağı.
Orta Asya
- 1405: Timur'un ölümü
- 1405-1447: Şahruh'un Herat'a gelişi
- 1412-1460: Ebu'l Hayr'ın Özbek gücünü kuruşu.
- 1447-1449: Uluğ Bey
- 1456: Kazak Hanlığı'nın kuruluşu
Güney Asya
- 1414-1517: İranileşmiş Türk Hanedanlığı Delhi Seyyidleri
Doğu Avrupa
- 1430: Kırım Hanlığı'nın kuruluşu
- 1445: Kazan Hanlığı'nın kuruluşu
- 1462-1505: Astrahan Hanlığı'nın kuruluşu
- 1473: Hüseyin Baykara: Timurlu Rönesansı
Yeni Çağ
16. yüzyıl
Doğu Avrupa
- 1502: Kırım Hanlığı'nın Altın Ordu Devleti'ni yıkması
- 1552: Rusya'nın Kazan Hanlığı'nı ilhakı
- 1556: Rusya'nın Astrahan Hanlığı'ın ilhakı
- 1557: Rusya'nın Nogay Hanlığı'nı ilhakı
- 1571: Kırım Hanlığı'nın Moskova'yı yakması
- 1580-1598: Rusya'nın Sibir Hanlığı'nı ortadan kaldırması
Orta Asya
- 1500: Muhammed Şeybani ve Maveraünnehir'de Özbekler
- 1510: Muhammed Şeybani'nin İsmail tarafından mağlup edilmesi
Ön Asya
- 1502: Şah İsmail'in İran'da Safevi Hanedanlığını kurması
- 1514: Çaldıran Muharebesi, Osmanlıların Doğu Anadolu'ya yerleşmesi
- 1516: Ridaniye Muharebesi, Osmanlıların Suriye ve Filistin'i Kölemen Devleti'nden alması
- 1517: Osmanlıların Hicaz'da egemenlik kurmaları
- 1534: Osmanlıların Irak'ı Safevilerden alması
- 1538: Osmanlıların Yemen'de egemenlik kurmaları
- 1546: Osmanlıların Basra Körfezi'ne çıkışı
- 1551: Osmanlı egemenliğinin Katar ve Umman'a ulaşması
- 1578: Osmanlıların Hazar Denizi'ne ulaşması
- 1590: Osmanlıların tüm Kafkasya ve Batı İran'ı almaları
Güney Asya
- 1526: Babür İmparatorluğu'nun kuruluşu
Afrika
- 1516: Cezayir'de Osmanlı idaresinin kuruluşu
- 1516-1517: Osmanlıların Kölemen Devleti'ni yıkması, Mısır'da Osmanlı egemenliği
- 1551: Libya'da Osmanlı egemenliğinin başlangıcı
- 1557: Osmanlıların Habeş Eyaleti'ni kurması
- 1574: Tunus'ta Osmanlı egemenliğinin başlangıcı
- 1577: Osmanlı egemenliğinin Fizan'a yayılması
- 1576-1580: Fas'ta Osmanlı nüfuzu
17. yüzyıl
Doğu Avrupa
- 1600: Sibir Hanlığının mağlup edilmesi.
- 1606: Osmanlı İmparatorluğunun zirveye ulaşmasını simgeleyen Zitvatorok Antlaşması
- 1683: Viyana'nın Osmanlılar tarafından kuşatılması.
- 1699: Karlofça Antlaşması. Osmanlıların gerilemeye başlaması.
Ön Asya
Orta Asya
- 1605: Rusya'nın Yenisey'i işgali
- 1615-1650: Kırgızların Ruslara karşı mücadelesi
- 1620: Rusya'nın Yakut topraklarını ilhakı
- 1628: Dolganlar'ın Rusya egemenliğine girmesi
- 1628-1630: Doğu Moğollarına yenilen bir diğer Moğol kavmi Kalmukların Kazakistan'ı çiğneyerek Volga havalisine yerleşmesi
- 1634-1642: Rusya'nın Yakut isyanlarını bastırması
- 1639: Rusya'nın Büyük Okyanus'a ulaşması
- 1680: Moğol Çungarların Doğu Türkistan'ı ele geçirmesi, Çağatay Hanlığı'nın sonu
- 1680-1698: Çungarların Kazak Hanlığı'nı istilası
Güney Asya
- 1628-1658: Hindistan imparatoru Şah Cihan.
- 1658-1707: Hindistan imparatoru Evrengzeb.
Afrika
18. yüzyıl
Doğu Avrupa
Ön Asya
- 1717-1730: Osmanlıların Lâle Devri
- 1736-1747: Nadir Şah akını
- 1794: İran'da Kacar Hanedanlığı'nın bir Türk tarafından kuruluşu.
Orta Asya
- 1709: Hokand Hanlığı'nın kuruluşu
- 1709-1718: Çungarlar-Kazak Hanlığı mücadelesi
- 1718: Kazak Hanlığı'nın üçe bölünmesi
- 1721: Rusya'nın Hakasya'yı ilhakı
- 1731: Kazak Hanlığı'nın küçük cüzünün Rus himayesine girmesi
- 1740-1747: Hive Hanlığı'nda İran egemenliği
- 1755-1759: Çin'de yönetimi ele geçiren Mançu Hanedanı'nın Çungarlar'ın elindeki Doğu Türkistan'ı ele geçirmesi
- 1755: Çungarlar'a bağlı Tuva'nın Çin'de yönetimi ele geçiren Mançu Hanedanı'nın egemenliğine girmesi
- 1756: Rusya'nın Altay bölgesini ele geçirmesi
- 1785: Buhara Hanlığı'nda Mangıtların yönetimi ele geçirmesi
Güney Asya
Afrika
- 1705: Osmanlı Devleti'ne bağlı Tunus'ta Hüseyni Hanedanı
- 1798-1799: Napolyon Bonapart'ın Mısır seferi. Türk-Fransız mücadelesi.
19. yüzyıl
Doğu Avrupa
- 1829: Yunanistan'ın bağımsız olması
- 1878: Berlin Antlaşması, Sırbistan, Karadağ, Romanya'nın bağımsızlıklarını, Bulgaristan'ın özerkliğini kazanması
- 1881: Yunanistan'ın Tesalya'yı ilhakı
- 1881: Atatürk'ün doğumu
- 1885: Bulgaristan'ın Şarkî Rumeli'yi ilhakı
Ön Asya
- 1813: Rusya'nın Dağıstan ve Azerbaycan'ı ilhakı
- 1827: Balkarlar'ın Rus egemenliğine girmesi
- 1828: Karaçaylar'ın Rus egemenliğine girmesi
- 1828: Rusya'nın Revan ve Nahçıvan'ı ilhakı
- 1829: Rusya'nın Ahıska'yı ilhakı
- 1839: Osmanlı Devleti'nde Tanzimat Fermanı
- 1876: Osmanlı Devleti'nde ilk anayasa
- 1884: Resulzade'nin doğumu
Orta Asya
- 1820: Kazak Hanlığı'nın Büyük cüzünün Hokand Hanlığı'nın egemenliğine girmesi
- 1847: Kazak Hanlığı topraklarının tamamen Rusya'nın eline geçmesi
- 1851-1854: Hive Hanlığı'nın Ruslara yenilgisi
- 1864: Rusya'nın Batı Türkistan'a yönelik seferlerinin başlaması
- 1865: Doğu Türkistan'da Kaşgar Hanlığı'nın kuruluşu
- 1866: Buhara Emirliği'nın Rus egemenliğine girmesi
- 1866: Bökeyhan'nın doğumu
- 1868: Hokand Hanlığı'nın Rus egemenliğine girmesi
- 1871: Rusların Balkaş Gölü civarını işgali
- 1873: Hive Hanlığı'nın Rus egemenliğine girmesi
- 1876: Rusya'nın Hokand Hanlığı'nı ilhakı
- 1877-1878: Çin'in Kaşgar Hanlığı'nı ortadan kaldırması
- 1881-1884: Rusya'nın Türkmenistan'ı ilhakı
Güney Asya
- 1805: Babür Devleti'nin Maratha Konfederasyonu'nu yenen İngilizlerin himayesine girmesi
- 1857: İngilizlerin Babür Devleti'ni ortadan kaldırmaları, Hindistan'daki dokuz yüzyıllık Türk idaresinin/varlığının sonu
Afrika
- 1801-1815: ABD'nin Garp ocakları ile mücadelesi
- 1822: Sudan'ın Osmanlı idaresine girmesi
- 1830-1842: Fransa'nın Cezayir'i işgali
- 1831-1840: Osmanlı-Mısır mücadelesi, Mısır'ın özerklik kazanması
- 1869: Süveyş Kanalı'nın açılması
- 1881':Fransa'nın Cezayir'i işgali
- 1882: İngiltere'nin Mısır'ı işgali
- 1885: İtalya'nın Habeş Eyaleti'ni işgali
- 1885: Sudan'daki Türk yönetiminin sonu
- 1888: İngiltere'nin Somali'yi işgali, Afrika Boynuzu'nda Türk varlığının sonu
20. yüzyıl
- 1905: Cedidcilik hareketlerinin başlaması.
- 1910-1920: Kazakların ve Kırgızların Alaş Orda Hükûmeti
- 1911-1912: Trablusgarp'ın İtalya tarafından işgali
- 1912: Balkan savaşları
- 1915-1916: Çanakkale Savaşı
- 1915-1918: Osmanlı'da Ermeni Kırımı'ndaki olayları
- 1917: Türkistan'ın özerkliğini ilan etmesi
- 1918: Türkiye ile İtilaf Devletleri arasında Mondros Mütarekesi imzalandı.
- 1918: Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin ilanı
- 1919-1922: Türk Kurtuluş Savaşı gerçekleşti.
- 1919-1928: Sovyetler Birliği'ne karşı Basmacı Ayaklanması
- 1921-1944: Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti
- 1922: Türklerin Yunanlara karşı zaferi
- 1923: Türkiye'de cumhuriyetin ilanı
- 1932-1934: Çin'de Uygurların Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
- 1937: Bökeyhan'nın ölümü
- 1938: Atatürk'ün ölümü
- 1939: Hatay'ın Türkiye Cumhuriyetine bağlanışı
- 1955: Resulzade'nin ölümü
- 1944: Rus ordusunun yardımı ile kısa ömürlü bir Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmesi
- 1955: Sincan Uygur Özerk Bölgesi: Sincan'ın (Doğu Türkistan'ın) özerk bölge ilan edilmesi
- 1971: Avrupalıların Orta Asya'dan çekilmeye başlaması
- 1974: Türkiye'nin Kıbrıs çıkartması
- 1983: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etmesi
- 1988: Azeri-Ermeni ihtilafının başlaması
- 1990: Sovyetlerin Bakü baskını
- 1991: SSCB'nin dağılması ve Bağımsız Devletler Topluluğu'nun ortaya çıkması
- 1992: BDT Türk cumhuriyetlerinin BM'ye kabulü:
- 1992: 30 Ekim 1992'de Ankara'da ilk Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi'nin yapılması.
- 1993: Azerbaycan'ın bir kısmının Ermeniler tarafından işgali.
- 1993: 1993 yılında, Türk Dili Konuşan Ülkelerin kültür ve sanat alanlarında işbirliğini sağlayan Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi'nin Almatı'da kurulması.
- 1993: Kültürel, ekonomik ve siyasi nitelikte bir forum olan ve tüm Türk devlet ve toplulukları ile akraba toplulukların katıldığı ilk Türk Kurultayı'nın yapılması.
21. yüzyıl
- 2005: Kırgızistan'da Lale devrimi.
- 2005: Kazak lider Nursultan Nazarbayev'in yaptığı ulusa sesleniş konuşmasında Orta Asya'da ortak pazar kurulması teklifi.
- 2005: Özbekistan'da Andican olayları
- 2006: Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının hizmete girmesi.
- 2007: Hazar denizinin statüsünün belirlenmesi için kıyıdaş ülkelerin ilk defa bir araya gelmesi.
- 2008: 21 Kasım 2008 tarihinde Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan arasında Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi kurulması.
- 2009: Türk Keneşi kuruldu.
- 2020: Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ sorununu çözmesi.
- 2022: Ocak 2022'de Kazakistan'da iç karışıklıklar yaşandı.
Kitaplar
Türkçe kitaplar
- Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca Türkler Ansiklopedisi, Adana, 2002.
- İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ankara, 1983.
- Zeki. Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 1970.
- Faruk Sümer, Oğuzlar, İstanbul, 1980.
- Bahaeddin Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1962.
- Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, İstanbul, 1978.
- Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Ankara, 1981.
- Çeçen Anıl, Tarihte Türk Devletleri, İstanbul, 1986.
- O. Esad Arseven, Türk Sanat Tarihi, İstanbul, 1955.
- Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul, 1977.
- Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul, 1989.
- Abdülkadir İnan, Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul, 1976.
- A. Nimet Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.
- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, İstanbul, 1986.
- Hüseyin Namık Orkun, Türk Tarihi, Ankara, 1946.
- Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefrukesi Tarihi, İstanbul, 1978.
- Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, Ankara, 1971.
- Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara, 1946.
- İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul, 1972.
- İbrahim Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956.
- M. Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara, 1954.
- Çağatay Uluçay, İlk Müslüman Türk Devletleri, İstanbul, 1977.
- Faruk Sümer, Karakoyunlular, Ankara, 1984.
- A.N. Kurat, Peçenek Tarihi, İstanbul, 1937.
- B. Yenilmez, Yenilmez, Rize, 2002.
Yabancı kitaplar
- R. Grousset, L'Empire des steppes, Paris, 1960 (Türkçe çevirisi: Reşat Uzmen-Bozkır İmparatorluğu, 1996.)
- DE. Guignes, Histoire generale des Huns des Turcs et des Mongols, Paris, 1756.
- Jean-Paul Roux, Historie des Turcs, 1984.
- Jean-Paul Roux, Timur, 1994.
- Fayard Paris, Historie des Turcs, 1984.
- D.Sinor, Aspects of Altaic Civilization, 1963.
- M. Barthold, Turkestan down to the Mongol Invansıon, Londra, 1968.
- E. Berl, Historie de l'Europe d'Attila a Tamerlan, Paris, 1946.
- M.A. Czaplıcka, The Turks of Central Asia in History and at the Present Day, Oxford, 1918.
- W. Eberhard, Kultur und Siedlung der Randvölker China, 1942.
- L. Hambis, La Haute-Asie, Paris, 1953.
- Hammer-Purgstall, Von, Historie de l'Empire ottoman depuis son origine jusqu!a nos jours, Paris, 1835.
- H. H. Howorth, History of the Mongols, Londra, 1876.
- Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi - Pasifikten Akdenize 2000 Yıl, 2004
Ayrıca bakınız
- Ön Türkler
- Tarihteki Türk devletleri
- Türk Kurtuluş Savaşı
- Anadolu tarihi
Kaynakça
- ^ Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakın Tarihi, İmaj Yayınevi, Ankara, 1996, ISBN 975-7852-18-X, s.1.
- ^ a b Büyük Larousse, Türkler maddesi, İnterpress
- ^ Diamond, Jared. Tüfek, Mikrop ve Çelik. TÜBİTAK Yayınları.
- ^ Zekiyev, Mirfatih (Ağustos 2007). Türklerin ve Tatarların Kökeni. Selenge Yayınları. s. 143-178.
- ^ GÜN, Gültekin (2021). Bir Belgeselcinin Gözünden BÜYÜK TÜRK TARİHİ (1. Bölüm) Araştırma ve Konuları. academia edu. s. 4. 17 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2021.
- ^ https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/406763/yokAcikBilim_463550.pdf?sequence=-1 8 Ocak 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Çapan Fatma, (2013), Balkanlarda Türk-Bizans İlişkileri, Fırat Üniversitesi Doktora Tezi, s.13
- ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260874 13 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Baykuzu, Tille Deniz (2011), Geç Dönem (IV.-V. YY.) Hun Devletleri Hakkında Çin Kaynakları, İstem Dergisi, s. 40.
- ^ "Geçmişten Günümüze Türk Tarihi". Story And History. 18 Aralık 2020. 1 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2020.
