İçeriğe atla

Susa (antik kent)

Koordinatlar: 32°11′26″K 48°15′28″D / 32.19056°K 48.25778°D / 32.19056; 48.25778
Susa
İran üzerinde Susa
Susa
Susa
İran haritasındaki konumu.
KonumŞuş, Huzistan, İran
BölgeZagros Dağları
Koordinatlar32°11′26″K 48°15′28″D / 32.19056°K 48.25778°D / 32.19056; 48.25778
TürYerleşim yeri
Tarihçe
KuruluşMÖ 4200
Terk edilişMS 1218
Kültür(ler)Antik İran
Sit ayrıntıları
DurumTerk edilmiş ve harabe halinde

Susa, Aşağı Zagros Dağları'nda, Dicle'nin yaklaşık 250 km doğusunda, İran'daki Karkheh ve Dez Nehirleri arasında yer alan antik bir şehirdi. Antik Yakın Doğu'nun en önemli şehirlerinden biri olan Susa, Elam'ın başkenti ve Ahameniş İmparatorluğu'nun kışlık başkenti olarak hizmet vermiş, Part ve Sasani dönemlerinde de stratejik bir merkez olarak kalmıştır.

Alan şu anda yaklaşık 1 kilometrekarelik bir alanı kaplayan üç arkeolojik höyükten oluşmaktadır.[1] Hammurabi Kanunları'nı içeren orijinal stel 1901 yılında Susa'da bulunmuştur. Günümüzdeki Şuş şehri antik Susa'nın bulunduğu yerde yer almaktadır.

İsim

Susa ismi Grekçe Sousa (Σουσα) kelimesinden türetilmiş olup, bu isim Orta Elamca formunda Šušen (𒀸𒋗𒊺𒂗) olarak yazılan orijinal bir Elamca isimden türemiştir.[2] Orta ve Yeni Elam formlarında Šušun (𒋢𒋢𒌦),[2] Yeni Elam ve Ahameniş formlarında Šušan (𒀸𒋗𒐼𒀭),[3] ve Ahameniş Elam formunda ise Šuša (𒀸𒋗𒐼) şeklindedir.[3]

Edebi referanslar

Susa, Antik Yakın Doğu'nun en önemli şehirlerinden biriydi. Tarihi literatürde en eski Sümer kayıtlarında adı geçer. Örneğin, Enmerkar ve Aratta Beyi'nde Uruk'un koruyucu tanrısı İnanna'ya itaat eden yerlerden biri olarak tanımlanır.

Dini metinler

İbrani Kutsal Kitabı'nın Ketuvim bölümünde özellikle Ester Kitabı'nda, Susa'dan Şuşan adıyla bahsedilir. Ezra (Ezra 4:9), Nehemya (Nehemya 1:1) ve Daniel (Daniel 8:2) kitaplarında da birer kez geçer. Bu metinlere göre Nehemya MÖ 6. yüzyıldaki Babil Sürgünü sırasında Susa'da yaşamıştır. Ester ise orada kraliçe olmuş, Kral Ahaşveroş'la evlenmiş ve Yahudileri soykırımdan kurtarmıştır. Şuş-Danyal olarak bilinen bölgede Danyal'a ait olduğu düşünülen bir mezar bulunmaktadır. Bununla birlikte, mevcut yapının büyük bir kısmı aslında on dokuzuncu yüzyılın sonlarına, yaklaşık 1871'e tarihlenen çok daha geç bir yapıdır.[4]

Susa ayrıca Jubilees Kitabı'nda (8:21 ve 9:2) Sam ve büyük oğlu Elam'ın mirası içindeki yerlerden biri olarak anılır. 8:1'de "Susan", Elam'ın oğlu (ya da bazı çevirilerde kızı) olarak adlandırılır.

Kazı geçmişi

Elam Krallığı bölgesini (turuncu renkte) ve komşu bölgeleri gösteren harita.

Alan 1836 yılında Henry Rawlinson ve daha sonra A. H. Layard tarafından incelendi.[5] 1851 yılında, William Loftus tarafından William Fenwick Williams eşliğinde mütevazı bir kazı yapıldı ve buranın Susa olduğu tespit edildi.[6][7] Buluntular arasında, en eskisi MS 697-98 yıllarına tarihlenen yaklaşık 110 sikke içeren bir küp vardı.[8] 1885 ve 1886'da Marcel-Auguste Dieulafoy ve Jane Dieulafoy ilk Fransız kazılarına başladılar ve Ahameniş krallarının sarayından sırlı tuğlalar, sütun kaideleri ve başlıklar keşfettiler.[9] Ancak, daha sonra kazı sırasında tahrip edilen kerpiç duvarları tespit edemediler.[10] 1885 sonrası Susa'daki kazıların neredeyse tamamı Fransız hükümeti tarafından organize edildi ve yetkilendirildi.[11]

1894 ve 1899'da yapılan iki anlaşmayla Fransızlar İran'daki tüm arkeolojik kazılar üzerinde süresiz bir tekel elde etti.[10] Jacques de Morgan, 1891'de bölgeyi ziyaret ettikten sonra 1897'den 1911'e kadar büyük kazılar gerçekleştirdi.[12] Susa'da yapılan kazılar sonucunda birçok sanatsal ve tarihi eser Fransa'ya götürüldü. Bu eserler 1890'ların sonu ve 1900'lerin başı boyunca Louvre Müzesi'ndeki birçok salonu doldurmuştur.[11][13] De Morgan'ın en önemli kazı çalışması, Naram-Sin stelini, Babil kudurru (sınır taşları) koleksiyonunu, Hammurabi Kanunları'nı taşıyan steli, süslü bronz bir yılan tablosunu, Kraliçe Napir-Asu'nun bronz heykelini ve binlerce yazılı tuğlayı bulduğu Akropol höyüğündeki Grande Tranchée (Büyük Hendek) kazısıdır. De Morgan'ın bulguları Susa'nın, Elam uygarlığının en önemli merkezi olduğunu göstermiştir.[10]

Kazı çalışmaları Roland De Mecquenem başkanlığında I. Dünya Savaşı'nın başladığı 1914 yılına kadar devam etti. Susa'daki Fransız çalışmaları savaştan sonra De Mecquenem başkanlığında yeniden başladı ve 1940'taki II. Dünya Savaşı'na kadar devam etti.[14][15][16][17] De Mecquenem'in orijinal yayınlarını tamamlamak için kazı arşivleri Shelby White Levy Programı'ndan sağlanan bir hibe sayesinde çevrimiçi hale getirildi.[18]

Roman Ghirshman, savaşın sona ermesinin ardından 1946'da Fransız kazılarının yönetimini devraldı.[19] Eşi Tania Ghirshman ile birlikte 1967'ye kadar bu görevi sürdürdü. Ghirshman'lar sit alanının tek bir bölümünü, hektar büyüklüğündeki Ville Royale'i kazmaya odaklandılar ve çıplak toprağa kadar indiler.[20] Çeşitli tabakalarda bulunan çanak çömlek Susa için bir stratigrafi geliştirilmesini sağladı.[21][22] 1969'dan 1979'a kadar kazılar Jean Perrot başkanlığında yürütüldü.[23][24]

Tarih

Erken yerleşim

Kent tarihi açısından Susa, bölgenin bilinen en eski yerleşim yerlerinden biridir. Karbon-14 tarihlendirmesine göre, Susa'da bir yerleşimin başlangıcı MÖ 4395 gibi erken bir tarihte gerçekleşmiştir.[25] Susa'nın çevresindeki bölgede, özellikle Zagros sınırı boyunca kentle ticaret ilişkisini sürdüren bir dizi kasaba ve köy vardı.[26]

Susa'nın kuruluşu civardaki köylerin terk edilmesiyle aynı zamana denk gelir. Daniel T. Potts, yerleşimin yaklaşık 25 km batıdaki Çoga Miş'te daha önce yıkılmış olan yerleşimi yeniden kurmaya çalışmak için kurulmuş olabileceğini öne sürmektedir.[27] Önceleri Çoga Miş çok büyük bir yerleşimdi ve daha sonra Susa'da inşa edilen benzer büyük bir düzlüğe sahipti. Bölgedeki bir diğer önemli yerleşim yeri ise 1976 yılında keşfedilen Çoga Bonut'tur.[27]

Susa I dönemi (MÖ 4200-3800)

Kâse ve kadeh, Susa I stili, MÖ 4. binyıl - Obeyd dönemi; kadeh yüksekliği yaklaşık 12 cm; Sevr Seramik Müzesi, Fransa

Susa'ya 6000 yıl önce ilk kez yerleşilmesinden kısa bir süre sonra, şehrin sakinleri çevredeki düz arazinin üzerinde yükselen anıtsal bir platform inşa ettiler.[28] Alanın istisnai doğası, tapınak platformunun tabanına yakın bin veya daha fazla mezara adak olarak yerleştirilen seramik kapların sanatında bugün hala tanınabilir.[29]

Susa'nın en eski yerleşimi Susa I dönemi (MÖ 4200-3900 civarı) olarak bilinmektedir. Arkeologlar tarafından Akropolis (7 hektar) ve Apadana (6,3 hektar) olarak adlandırılan iki yerleşim daha sonra Susa'yı (18 hektar) oluşturmak üzere birleşecektir.[30] Apadana 6 metre kalınlığında sıkıştırılmış toprak duvarlarla çevriliydi.

Mezarlıktan Susa I stilinde yaklaşık iki bin kap çıkarılmış olup bunların çoğu şu anda Louvre Müzesi'nde bulunmaktadır. Bulunan kaplar, üreticilerinin sanatsal ve teknik başarılarının anlamlı bir kanıtıdır ve bunları yaptıran toplumun organizasyonuna dair ipuçları barındırmaktadır.[31] Susa'nın en erken ilk üsluptaki boyalı seramik kapları, MÖ beşinci binyılda Yakın Doğu'ya yayılan Mezopotamya Obeyd seramik geleneğinin geç, bölgesel bir versiyonudur.[31] Susa I üslubu büyük ölçüde geçmişin ve Batı İran dağlarındaki çağdaş seramik endüstrilerinden gelen etkilerin bir ürünüdür. Üç tip kabın -içki kadehi ya da beher, servis tabağı ve küçük bir çömlek- yakın birliktelik içinde tekrarlanması, görünüşe göre bu dünyada olduğu kadar öbür dünyada da yaşam için gerekli olduğu düşünülen üç tür yiyeceğin tüketildiğini ima etmektedir. Boyanmış olan bu şekillerdeki seramikler, mezarlıktaki kapların büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. Diğerleri ise kaba pişirme tipi çömlekler ve üzerleri basit bantlarla boyanmış kaselerdir. Muhtemelen daha mütevazı vatandaşların yanı sıra ergenlerin ve belki de çocukların mezar eşyalarıdır.[32] Çömlekler dikkatli bir şekilde elle yapılmıştır. Yavaş bir çark kullanılmış olsa da, kapların asimetrisi ve çevreleyen çizgi ile bantların çizimindeki düzensizlik, işin çoğunun serbest elle yapıldığını göstermektedir.

Metalürji

Tepe Siyalk gibi bazı dağlık İran yerleşimlerindeki metal işçiliği ile çağdaş olan bu dönemde bakır metalürjisi de kanıtlanmıştır. Susa mezarlığında 40 kadar bakır balta ve muhtemelen ayna olarak kullanılan 10 yuvarlak disk bulunmuştur. Ayrıca çok sayıda tığ ve spatula da bulunmuştur. "Susa'daki mezarlardan elde edilen metal buluntular, MÖ 5. binyılın sonuna ait en önemli metal malzemelerdir. Tabaka 27 ila 25, alaşımsız bakırdan ve yüksek arsenik seviyelerine sahip bakırdan yapılmış çok sayıda balta içeren erken dönem gömüleri içeriyordu."[33][34] Aynı zaman dilimine ait Çega Sofla mezarlığı, birçok gelişmiş metal nesne ile çok sayıda benzer malzeme bulundurmaktadır.[35] Çega Sofla, Susa ile aynı coğrafi bölgede yer almaktadır.

Susa II ve Uruk etkisi (MÖ 3800-3100)

Susa, Uruk döneminde Uruk kültür alanının içine girmiştir. Susa'da yapılan kazılarda Uruk'un tüm devlet aygıtının bir taklidi, proto-yazı, Sümer motifli silindir mühürler ve anıtsal mimari bulunmuştur. Bazı araştırmacılara göre Susa, Uruk'un bir kolonisi olabilir. Bu dönemde Susa ve Uruk'un karşılaştırmalı olarak dönemlendirilmesi ve Susa'daki Uruk etkisinin kapsamı konusunda bazı anlaşmazlıklar vardır. Son araştırmalar Erken Uruk döneminin Susa II dönemine karşılık geldiğini göstermektedir.[36]

Daniel T. Potts, Susa'da İran'ın dağlık Huzistan bölgesinden gelen etkinin erken dönemde daha belirgin olduğunu ve daha sonra da devam ettiğini savunmaktadır. Böylece Susa, dağlık bölgeden ve alüvyonlu ovalardan gelen iki kültürün etkisini birleştirmiştir. Potts ayrıca Uruk'un yazı ve sayı sistemlerinin Susa'da toptan ödünç alınmadığını da vurgulamaktadır. Daha ziyade, Susa'nın ihtiyaçlarına göre uyarlanan kısmi ve seçici bir ödünç alma gerçekleşmiştir. Potts'a göre Uruk o dönemde Susa'dan çok daha büyük olmasına rağmen Susa Uruk'un kolonisi değildi ve uzun süre bağımsızlığını korumuştu.[37]

Bazı akademisyenler Susa'nın büyük Uruk kültürünün bir parçası olduğuna inanmaktadır. Philadelphia'daki Pennsylvania Üniversitesi'nde sanat tarihçisi olan Holly Pittman, "Susalılar tamamen Uruk yaşam tarzına katılıyorlar. Kültürel olarak farklı değiller; Susa'nın maddi kültürü Mezopotamya ovasındakinin bölgesel bir varyasyonudur." Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü Müdürü Gilbert Stein ise "Bir zamanlar 200 yıldan az sürdüğü düşünülen bir yayılmanın şimdi 700 yıl devam ettiği anlaşılıyor. Herhangi bir sömürge sisteminin bu kadar uzun sürdüğünü düşünmek zordur. Uruk malzemesinin yayılması Uruk egemenliğinin kanıtı değildir; yerel bir seçim olabilir." demiştir.[38]

Susa III veya "Proto-Elam" dönemi (MÖ 3100-2700)

Susa III (MÖ 3100-2700) 'Proto-Elam' dönemi olarak da bilinir.[39] Bu dönemde Baneş dönemi çanak çömleği baskındır. Bu dönem aynı zamanda Proto-Elam tabletlerinin kayıtlarda ilk kez göründüğü zamandır. Susa daha sonra, Elam uygarlığının merkezi haline gelmiştir.

Elam'a (Çivi yazısı; 𒉏) yapılan muğlak atıflar da bu dönemde Sümer kayıtlarında görülür. Susa, yazılı tarihe Sümer'in Erken Hanedan Dönemi'nde girer. Bu dönemde Sümer Kralı Enmebaragesi'nin "Elam ülkesine boyun eğdirdiği" söylenen MÖ 2700 yılında Kiş ve Susa arasında bir savaş da kaydedilmiştir.

Elamlar

Mervdeşt'ten, Puzur-İnşuşinak dönemine ait Doğrusal Elam yazıtlı gümüş kap, İran Ulusal Müzesi.

Susa, Sümerler döneminde Karun Nehri merkezli modern Huzistan Eyaleti'nin yaklaşık olarak aynı bölgesini işgal eden Susiana (Šušan) adlı bir eyaletin başkentiydi. Susiana'nın kontrolü Elam, Sümer ve Akkad arasında el değiştirdi.

Elam hükümdarlığı sırasında Susa'ya diğer şehirlerin yağmalanmasından elde edilen birçok zenginlik ve malzeme getirildi.[40] Bunun başlıca nedeni Susa'nın İran'ın Güneydoğu bölgesinde, Babil şehrine ve Mezopotamya'daki şehirlere yakın bir konumda bulunmasıydı.

Elam dilinin idari bir dil olarak kullanımı ilk olarak MÖ 1000 tarihli antik Ansan, Tall-e Mal-yan metinlerinde görülmüştür.[41] Elamlılar döneminden önce, antik belgelerde kullanılan metinlerin çoğu veya tamamı Akad diliyle yazılmıştı. Susiana, Büyük Sargon tarafından yaklaşık MÖ 2330 yılında Akad İmparatorluğu'na dahil edildi.[42]

Şehrin ana tanrıçası Susa'da önemli bir tapınağı olan Nanaya'ydı.[43]

Eski Elam dönemi (yak. MÖ 2700–1500)

Eski Elam dönemi MÖ 2700 civarında başlamıştır. Tarihi kayıtlar Elam'ın Mezopotamya'daki Kiş'in Sümer kralı Enmebaragesi tarafından fethedildiğinden bahseder. Bu dönemde üç hanedan hüküm sürdü. İlk iki hanedan olan Avan (MÖ 2400-2100 civarı) ve Şimaşki'nin (MÖ 2100-1970 civarı) on ikişer kralı, Birinci Babil Hanedanı dönemine tarihlenen Susa'daki bir listeden bilinmektedir. Çok erken dönemlerde Sümer'in bazı bölgelerinde kısa süreli hakimiyet kurdukları söylenen iki Elam hanedanı arasında Avan ve Hamazi yer alır. Aynı şekilde Lagaşlı Eannatum ve Adablı Lugal-Anne-Mundu gibi bazı güçlü Sümer hükümdarlarının geçici olarak Elam'a hakim oldukları kaydedildi.

Puzur-İnşuşinak

Susa, valisi Puzur-İnşuşinak'ın isyan ederek Susa'yı bağımsız bir devlet ve yazın merkezi haline getirdiği MÖ 2100 yılına kadar bir Akad eyaletinin başkentiydi. Ayrıca Puzur-İnşuşinak, Susa kral listesine göre Avan hanedanının son üyesiydi.[44] Puzur-İnşuşinak komşu şehirleri birleştirdi ve Elam kralı oldu. Henüz çözülemeyen Doğrusal Elam yazısının kullanılmasını teşvik etti.

Şehir daha sonra Yeni Sümer Üçüncü Ur Hanedanı tarafından fethedildi. Ur Hanedanı, Kindattu yönetimindeki Elamlar tarafından yaklaşık MÖ 2004'te yıkılana kadar şehir bu hanedanlığın elinde kaldı. Bu dönemde Susa yeniden Elam egemenliğine girmiş ve Şimaşki Hanedanlığı'nın başkenti olmuştur.

İndus-Susa ilişkileri (MÖ 2400-2100)

Susa'da bu döneme ait çok sayıda İndus Vadisi Uygarlığı kökenli eser bulunmuştur. Bulunan eserlerden özellikle mühürler ve dağlanmış karnelyan boncuklar bu dönemde İndus-Mezopotamya ilişkilerine işaret etmektedir.[45][46]

Orta Elam dönemi (MÖ 1500-1100 civarı)

MÖ 1500 civarında, Orta Elam dönemi Anşanit hanedanlarının yükselişiyle başladı. Anşanitler'in yönetimleri Susa'nın "Elamlaştırılması" ile karakterize edildi ve krallar "Anşan ve Susa kralı" ünvanını aldılar. Önceleri yazıtlarda sıklıkla Akad dili kullanılırken, MÖ 1400'lerdeki İgihalkid hanedanı gibi sonraki krallar Elamca kullanmaya çalışmışlardır. Böylece Susiana'da Elam dili ve kültürünün önemi artmıştır.

Bu dönem aynı zamanda Susada Elam panteonunun empoze edildiği dönemdi. Bu politika, Susa'nın 30 km güneydoğusundaki Çoğa Zenbil'de inşa edilen siyasi ve dini kompleksle doruk noktasına ulaşmıştır.

MÖ yaklaşık 1175 yılında Şutruk-Nahunte yönetimindeki Elamlar Hammurabi Kanunları'nı içeren orijinal steli yağmalayarak Susa'ya götürmüşlerdir. Arkeologlar Hammurabi Kanunları'nı Susa'da yapılan kazılarda 1901 yılında buldular.

Yeni Elam dönemi (MÖ 1100-540 civarı)

Yeni Asurlular

MÖ 647'de Yeni Asur kralı Asurbanipal, Susa halkının da karşı tarafta yer aldığı bir savaş sırasında kenti yerle bir etti. Austen Henry Layard tarafından 1854 yılında Ninova'da ortaya çıkarılan bir tablet, Asurbanipal'i, Elamlıların Mezopotamyalılara yüzyıllar boyunca uyguladığı aşağılamaların intikamını almak isteyen bir "intikamcı" olarak göstermektedir:

Susa'yı, büyük kutsal şehri, tanrılarının meskenini, gizemlerinin merkezini fethettim. Saraylarına girdim, gümüş ve altının, mal ve servetin biriktirildiği hazinelerini açtım. Susa'nın zigguratını yıktım. Parlayan bakır boynuzlarını parçaladım. Elam'ın tapınaklarını yerle bir ettim; tanrılarını ve tanrıçalarını rüzgârlara savurdum. Eski ve yeni krallarının mezarlarını harap ettim, güneşe maruz bıraktım ve kemiklerini Asur ülkesine doğru taşıdım. Elam illerini harap ettim ve topraklarına tuz ektim."[55]

Susa'daki Asur egemenliği MÖ 647'de başlamış ve MÖ 617'de Medlerin Susa'yı ele geçirmesine kadar sürmüştür.

Ahameniş fethinden sonra Susa

Kaynakça

  1. ^ John Curtis (2013). "Introduction". Perrot, Jean (Ed.). The Palace of Darius at Susa: The Great Royal Residence of Achaemenid Persia. I.B.Tauris. s. xvi. ISBN 9781848856219. 
  2. ^ a b Hinz & Koch 1987, s. 1184.
  3. ^ a b Hinz & Koch 1987, s. 1183.
  4. ^ Kriwaczek, Paul, Babylon: Mesopotamia and the Birth of Civilization, St. Martin's Press, 2012, ISBN 978-1250054166
  5. ^ George Rawlinson, A Memoir of Major-General Sir Henry Creswicke Rawlinson, Nabu Press, 2010, 1-178-20631-9
  6. ^ [1], William K. Loftus, Travels and Researches in Chaldaea and Susiana, Travels and Researches in Chaldaea and Susiana: With an Account of Excavations at Warka, the "Erech" of Nimrod, and Shush, "Shushan the Palace" of Esther, in 1849–52, Robert Carter & Brothers, 1857
  7. ^ John Curtis, "William Kennett Loftus and his Excavations at Susa", Iranica Antiqua; Leiden, vol. 28, pp. 1-55, (1 Ocak 1993)
  8. ^ Vaux, W. S. W., "ON COINS DISCOVERED, BY W. K. LOFTUS, Esq., AT SUSA", The Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society, vol. 20, pp. 25–32, 1857
  9. ^ [2] Jane Dieulafoy, "Perzi?, Chaldea en Susiane : De Aarde en haar Volken, 1885-1887", at Project Gutenbrg (in Dutch)
  10. ^ a b c Mousavi, Ali (21 Haziran 2013). The History of Archaeological Research in Iran. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199733309.013.0003. 
  11. ^ a b Peters, John P. (1915). "Excavations in Persia". The Harvard Theological Review. 8 (1): 82–93. doi:10.1017/S0017816000008336. ISSN 0017-8160. JSTOR 1507314. 
  12. ^ "M. J. DE MORGAN'S EXCAVATIONS IN THE AKROPOLIS AND PALACES OF SUSA", Scientific American, vol. 82, no. 11, pp. 169–70, 1900
  13. ^ V. Scheil , "Excavations Made by the French in Susa and Babylonia, 1902-1903", The Biblical World, vol. 24, no. 2, pp. 146-152, Aug 1904 JSTOR
  14. ^ R. de Mecquenem, "Excavations at Susa (Persia), 1930–1931", Antiquity, vol. 5, iss. 19, Eylül 1931
  15. ^ [3], Jacques de Morgan, Fouilles à Suse en 1897–1898 et 1898–1899, Mission archéologique en Iran, Mémoires I, 1990
  16. ^ [4], Jacques de Morgan, Fouilles à Suse en 1899–1902, Mission archéologique en Iran, Mémoires VII, 1905
  17. ^ Robert H. Dyson, Early Work on the Acropolis at Susa. The Beginning of Prehistory in Iraq and Iran, Expedition, vol. 10, no. 4, pp. 21–34, 1968
  18. ^ [5] Roland de Mecquenem: Archives de Suse (1912–1939) - Unpublished excavation archive (French)
  19. ^ Ghirshman, Roman, "The Elamite Levels at Susa and Their Chronological Significance", American Journal of Archaeology, vol. 74, no. 3, pp. 223–25, 1970
  20. ^ Roman Ghirshman, Suse au tournant du III au II millenaire avant notre ere, Arts Asiatiques, vol. 17, pp. 3–44, 1968
  21. ^ Hermann Gasche, "Ville Royale de Suse: vol I : La poterie elamite du deuxieme millenaire A.C.", Mission archéologique en Iran, Mémoires 47, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, 1973 ISBN 978-9004038264
  22. ^ M. Steve and Hermann H. Gasche, "L'Acropole de Suse: Nouvelles fouilles (rapport preliminaire)", Memoires de la Delegation archeologique en Iran, vol. 46, Geuthner, 1971
  23. ^ Jean Perrot, Les fouilles de Suš en 1975, Annual Symposium on Archaeological Research in Iran 4, pp. 224–231, 1975
  24. ^ D. Canal, La haute terrase de l'Acropole de Suse, Paléorient, vol. 4, pp. 169–176, 1978
  25. ^ Potts: Elam, pp. 46.
  26. ^ Wright, Henry T., "The Zagros Frontiers of Susa during the Late 5th Millennium", Paléorient, vol. 36, no. 1, pp. 11–21, 2010
  27. ^ a b Alizadeh, Abbas (2003). Excavations at the prehistoric mound of Chogha Bonut, Khuzestan, Iran: seasons 1976/77, 1977/78, and 1996. University of Chicago Oriental Institute publications. Chicago, Ill: Oriental Institute of the University of Chicago in Association with the Iranian Cultural Heritage Organization. ISBN 978-1-885923-23-3. OCLC 53122624. 
  28. ^ [6] Hole, Frank. "A Monumental Failure: The Collapse of Susa". In Robin A. Carter and Graham Philip, eds., Beyond the Ubaid: Transformation and Integration of Late Prehistoric Societies of the Middle East, pp. 221–226, Studies in Oriental Civilization, no. 63, Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago, 2010
  29. ^ Hole, Frank, "The Organization of Ceramic Production during the Susa I Period", Paléorient, vol. 36, no. 1, pp. 23–36, 2010
  30. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Potts: Elam isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
  31. ^ a b Aruz, Joan (1992). The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre. New York: Abrams. s. 26. 
  32. ^ Aruz, Joan (1992). The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre. New York: Abrams. s. 29. 
  33. ^ Thomas Rose 2022, Emergence of copper pyrotechnology in Western Asia. PhD thesis, Beer-Sheva. 342pp
  34. ^ Rosenstock, E., Scharl, S., Schier, W., 2016. Ex oriente lux? Ein Diskussionsbeitrag zur Stellung der frühen Kupfermetallurgie Südosteuropas, in: Bartelheim, M., Horejs, B., Krauß, R. (Eds.), Von Baden bis Troia, Oriental and European Archaeology. Leidorf, Rahden/Westf., pp. 59–122. p. 75
  35. ^ Moghaddam, A., Miri, N., 2021. Tol-e Chega Sofla Cemetery: A Phenomenon in the Context of Late 5th Millennium Southwest Iran, in: Abar, A., D’Anna, M.B., Cyrus, G., Egbers, V., Huber, B., Kainert, C., Köhler, J., Öğüt, B., Rol, N., Russo, G., Schönicke, J., Tourtet, F. (Eds.), Pearls, politics and pistachios. Ex oriente, Berlin, pp. 47–60. https://doi.org/10.11588/propylaeum.837.c10734
  36. ^ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge World Archaeology. Cambridge University Press, 2015 1107094690 p58
  37. ^ Daniel T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge World Archaeology. Cambridge University Press, 2015 1107094690 pp 58–61
  38. ^ Lawler, Andrew. 2003. Uruk: Spreading Fashion or Empire. Science. Volume 302, pp. 977–978
  39. ^ D. T. Potts, A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Volume 94 of Blackwell Companions to the Ancient World. John Wiley & Sons, 2012 1405189886 p. 743
  40. ^ Aruz, Joan; Fino, Elisabetta Valtz (2001). "Ancient near Eastern Art". The Metropolitan Museum of Art Bulletin. 59 (1): 8. doi:10.2307/3269163. ISSN 0026-1521. JSTOR 3269163. 
  41. ^ Mikołajczak, Tytus K. (2011). "Elam and Persia. Edited by Javier Álvarez-Mon and Mark B. Garrison. Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2011. pp. xviii + 493. $89.50 (cloth)". Journal of Near Eastern Studies. 72 (2): 284–289. doi:10.1086/671453. ISSN 0022-2968. 
  42. ^ FOSTER, BENJAMIN R, "'International' Trade at Sargonic Susa (Susa in the Sargonic Period III)", Altorientalische Forschungen, vol. 20, no. 1, pp. 59-68, 1993
  43. ^ Potts: Elam, pp. 364.
  44. ^ Potts: Elam, pp. 122.
  45. ^ a b "Site officiel du musée du Louvre". cartelfr.louvre.fr. 
  46. ^ Marshall, John (1996). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. Asian Educational Services. s. 425. ISBN 9788120611795. 
  47. ^ Marshall, John (1996). Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. Asian Educational Services. s. 425. ISBN 9788120611795. 
  48. ^ "Louvre Museum - cachet -2340 / -2200 (Akkad) - Lieu de création : Vallée de l'Indus - Lieu de découverte : Suse - SB 5614 ; AS 15374". 
  49. ^ Guimet, Musée (2016). Les Cités oubliées de l'Indus: Archéologie du Pakistan (Fransızca). FeniXX réédition numérique. ss. 354–355. ISBN 9782402052467. 
  50. ^ Art of the first cities : the third millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. s. 395. 
  51. ^ Nandagopal, Prabhakar (13 Ağustos 2018). Decorated Carnelian Beads from the Indus Civilization Site of Dholavira (Great Rann of Kachchha, Gujarat). Archaeopress Publishing Ltd. ISBN 978-1-78491-917-7. 
  52. ^ "Louvre Museum Official Website". cartelen.louvre.fr. 
  53. ^ Guimet, Musée (2016). Les Cités oubliées de l'Indus: Archéologie du Pakistan (Fransızca). FeniXX réédition numérique. s. 355. ISBN 9782402052467. 
  54. ^ Art of the first cities : the third millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. (İngilizce). s. 398. 
  55. ^ "Persians: Masters of Empire" 0-8094-9104-4 p. 7-8

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Sümerler</span> Güney Mezopotamyadaki eski medeniyet ve tarihi bölge

Sümerler, yaklaşık MÖ 4000-2000 yılları arasında Irak'ın güneyinde yerleşik hayata geçmiş olup medeniyetin beşiği olarak bilinen coğrafi bölgede yaşamış bir uygarlıktır. MÖ 6'ncı ve 5'nci milenyumda Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı dönemi arasında ortaya çıkmış olup Dünyanın bilinen en eski uygarlıklarından birisi olarak kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Elam</span> Antik bir medeniyet

Elam, İran'ın güneybatısında MÖ 3000'li yıllarda var olmuş antik bir medeniyet ve tarihsel bölge.

<span class="mw-page-title-main">Babil</span> Mezopotamyada tarihi bölge ve devlet

Babil, Mezopotamya'da adını aldığı Babil kenti etrafında MÖ 1894 yılında kurulmuş, Sümer ve Akad topraklarını kapsayan bir imparatorluktur. Babil'in merkezi bugünkü Irak'ın El Hilla kasabası üzerinde yer almaktadır. Babil halkının büyük bir kısmını tarih boyunca çeşitli Sami asıllı halklar oluşturmuştur. Bölgede konuşulmuş en yaygın dil Akadca olmuş olmasına rağmen Sümerce dinî dil olarak kullanılmıştır. Aramice ise ilerleyen yıllarda bölgenin geçer dili konumuna gelmiştir.

Lugalbanda, Sümer mitolojisi ve edebiyatından bir karakterdir. Adı genç kral anlamına gelir. Sümer Kral Listesi'ne göre Uruk şehrinin üçüncü kralıdır. Eski Çağ Mezopotamya edebiyatında Gılgamış'ın babası olarak yer alır ve karısı tanrıça Ninsun'dur.

<span class="mw-page-title-main">Üçüncü Ur Hanedanı</span>

Üçüncü Ur Hanedanı, Üçüncü Ur Sülalesi, III. Ur Hanedanlığı ve benzeri isimlerle anılan, Mezopotamya'da bir dönem egemen olmuş, Ur kenti temelli Sümer hanedanıdır. Bundan dolayı “Yeni Sümer Devleti” olarak da tanımlanmaktadır. Kısa bir dönem boyunca bölgesel bir siyasi güç olmuştur. Hanedan kısaca Ur III veya III. Ur olarak da anılmıştır.

Sümerce, Sümerlerin ana dili. Güney Mezopotamya'da MÖ 4000 yılında konuşuluyordu. MÖ 2000'li yılların başlarında yerini konuşma dili olarak Akadcaya bıraktı ancak Mezopotamya'da MS 1. yüzyıla kadar kutsal, şölensel, edebî ve bilimsel bir dil olarak kullanılmaya devam etti. Daha sonra ise bu dil 19. yüzyıla kadar unutuldu. Mezopotamya'da konuşulan diğer dillerin aksine Sümercenin izole dillerden olduğu kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Melid</span> Türkiyede arkeolojik sit alanı

Arslantepe Höyüğü veya Melid, Malatya'nın 7 km. kuzeydoğusunda yer alan bir arkeolojik yerleşimdir. Türkiye'deki en büyük höyüklerden biridir. Höyük, Fırat üzerindeki Karakaya Baraj Gölü'nün batısındadır. Otuz metre yükseklikteki höyük MÖ 5 bin yıllarından MS 11. yüzyıla kadar iskan edilmiştir. Bölge MS 5. ve 6. yüzyıllarda bir Roma köyü olarak, daha sonra da Bizans nekropolü olarak kullanılmıştır. Yerleşim alanı 200 x 120 metre boyutlarındadır.

<span class="mw-page-title-main">İran hükümdarları listesi</span> Vikimedya liste maddesi

İran hükümdarları listesi coğrafyacılara tarafından Büyük İran bölgesi olarak tanınan arazilerde kurulan devletlerde hükûmet süren tüm imparatorluk, krallıklar ve hükümdarlıklarda hukuken idareci olan hükümdarların listesidir.

Isin Irak'ın El-Kadisiyye Valiliği'nde bulunan Arkeolojik sittir. MÖ 4. binyılın sonlarında Uruk döneminden itibaren en azından MÖ 1. binyılın sonlarına kadar Yeni Babil dönemine kadar kullanılmış Antik Yakın Doğu kentidir. Modern Ed-Divaniye şehrinin Yaklaşık 40 km (25 mi) güneydoğusundadır.

<span class="mw-page-title-main">Çoğa Zenbil</span>

Çoğa Zenbil, Elam dilince Dur Untaşı, İran'ın Huzistan eyaletinde, Susa şehrinin 30 km güneydoğusunda ve Ahvaz'ın 80 km kuzeyinde bulunan Elam İmparatorluğu arkeolojik sit alanı. Özellikle orta Elam dönemine tarihlenen kalıntılarıyla tanınır.

Kırtiler, çoğunlukla Medya Atropatena'nın dağlık bölgelerinde, Amardi , Cadusii, Tapyri ve diğer kabilelerle birlikle yaşamış antik dönem kabilelerden biridir. Bazı erken dönem tarihçiler tarafından Kırtiler'in, isimlerinden yola çıkılarak Kürtlerin öncül popülasyonları olabileceklerini ileri sürülmüştür. Ancak Garnik Asatrian'a göre Kırtiler, yalnızca göçebe bir yaşam tarzını paylaşan ve Kürtlerin aksine İranî olmayan yerli kabilelerin bir karışımıydı.

<span class="mw-page-title-main">Eşnunna</span> antik bir Sümer kenti

Eşnunna (günümüzde Tell Asmar, Diyala, Irak), antik bir Sümer kenti ve Mezopotamya'nın merkezinde yer alan şehir devletidir. Her ne kadar Sümer'in kuzey-doğusundaki Diyala Vadisi'nde bulunsa da şehir yine de Sümer kültür alanına girmiştir. Kentin koruyucu tanrısı Tişpak'tı (Tišpak).

<span class="mw-page-title-main">Ur-Ningirsu</span>

Ur-Ningirsu ya da II. Ur-Ningirsu, yaklaşık olarak MÖ 2100 yılında Güney Mezopotamya'daki Lagaş'a hükmeden hükümdar (ensi). Önceki Lagaş hükümdarı Gudea'nın oğludur. Ur-Ningirsu'nun bir heykeli, New York'taki Metropolitan Sanat Müzesi ile Louvre Müzesi'nde sergilenmektedir ve her iki müze, heykelin baş ve gövdesine ayrı ayrı sahiptir. Heykelin arka tarafında bir yazıt vardır.

Meluhha ya da Melukhkha, Orta Tunç Çağı sırasında Sümerler'in önde gelen ticaret ortağının Sümerce adıdır. Kimliği hala bir sır olarak devam etmektedir ancak çoğu bilim insanı Meluhha'yı İndus Vadisi Medeniyeti ile ilişkilendirmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Mesannepada</span> Sümer kralı

Mesannepada, Mesh-Ane-pada ya da Mes-Anne-pada, Sümer kralları listesinde Birinci Ur Hanedanı için listelenen ilk kraldır. Uruk'lu Lugal-kitun'u devirerek 80 yıldır hüküm sürdüğü kaydedilmiştir: "Sonra Unug (Uruk) yenildi ve krallık Urim'e (Ur) alındı." Ur Kraliyet Mezarlığı'nda bulunan mühürlerinden birinde Kiş kralı olarak da tanımlanmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Ur Kraliyet Mezarlığı</span> arkeolojik sit

Ur Kraliyet Mezarlığı, Güney Irak'ın Zi Kar Valiliği'nde bulunan bir arkeolojik sit alanıdır. Ur'daki ilk kazılar, 1922-1934 yılları arasında, Leonard Woolley'in yönetiminde Londra'daki British Museum ile Philadelphia, Pennsylvania'daki Pennsylvania Üniversitesi Arkeoloji ve Antropoloji Müzesi tarafından gerçekleştirildi. Buluntuların çoğu özellikle Irak, Bağdat ile British Museum olmak üzere çeşitli müzelerde sergilenmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Ur-Nammu</span> Sümer kralı

Ur-Nammu, birkaç yüzyıllık Akad ve Guti egemenliğinin ardından Güney Mezopotamya'da Üçüncü Ur Hanedanı'nı kuran Sümer kralıdır. En önemli başarısı devleti yeniden yapılandırmasıdır ve günümüze ulaşan en eski yazılı hukuk örneği olan Ur-Nammu Kanunları ile tanınmaktadır. "Ur, Sümer ve Akad Kralı" unvanına sahip olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Dholavira</span>

Dholavira, Batı Hindistan'daki Gucerat eyaletinde, Kutch Bölgesi'ndeki Bhachau Taluka'daki Khadirbet'te, adını 1 kilometre (0,62 mi) güneyindeki modern bir köyden alan bir arkeolojik sit alanıdır. Bu köy Radhanpur'dan 165 km (103 mi) uzaklıkta yer almaktadır. Yerel olarak Kotada timba olarak da bilinen sit alanı, antik bir İndus Vadisi Uygarlığı/Harappan şehrinin kalıntılarını içerir. Dholavira'nın bulunduğu yer Yengeç Dönencesi üzerinde yer almaktadır. Hindistan'daki İndus Vadisi Uygarlığına ait en büyük beş Harappan bölgesinden ve en önemli arkeolojik sitlerinden biridir. Aynı zamanda zamanının en görkemli şehirlerinden biri olarak kabul edilir. Kutch Great Rann'daki Kutch Çölü Vahşi Yaşamı Koruma Alanı'ndaki Khadir bet adasında yer almaktadır. 47 hektar büyüklüğündeki dörtgen şehir, kuzeyde Mansar ve güneyde Manhar olmak üzere iki mevsimlik akarsu arasında uzanıyordu. Alanın MÖ 2650'den beri yerleşim gördüğü, MÖ 2100'den sonra yavaş yavaş terk edildiği ve kısa bir süre tamamen terk edildiği ve daha sonra MÖ 1450'ye kadar yeniden yerleşim gördüğü düşünülüyordu, bununla birlikte, son araştırmalar MÖ 3500 civarında yerleşimin başladığını ve bu yerleşimin MÖ 1800'lere kadar devam ettiğini göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Uruk dönemi</span> arkeolojik kültür

Uruk dönemi Mezopotamya tarihinde protohistorik Kalkolitik dönemden Erken Tunç Çağı dönemine kadar, Obeyd döneminden sonra ve Cemdet Nasr döneminden önce var oldu. Adını Sümer kenti Uruk'tan alan bu dönem, Mezopotamya'da kentsel yaşamın ve Sümer uygarlığının ortaya çıkışına tanıklık etti. Geç Uruk dönemi çivi yazısının kademeli olarak ortaya çıkışına tanıklık etti ve Erken Tunç Çağı'na karşılık gelir; "Protoliter dönem" olarak da tanımlanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Harakini</span> Part İmparatorluğu içinde bir devlet (141 MÖ-222 MS)

Harakini, Messina (Μεσσήνη) veya Meshan olarak da bilinen, İranlı Hyspaosines tarafından kurulan ve çoğunlukla günümüz Irak sınırları içinde kalan Basra Körfezi'nin başında bulunan bir krallıktı. Başkenti Charax Spasinu, Mezopotamya ile Hindistan arasındaki ticaret için önemli bir limandı ve ayrıca Karun Nehri'nin yukarısındaki Susa şehrine liman olanakları sağlıyordu. Krallık sıklıkla Part İmparatorluğu'nun vasalıydı. Harakini çoğunlukla kültürel dilleri Aramice olan Araplardan oluşuyordu. Prensliğin tüm yöneticilerinin İran isimleri vardı. Arsak hanedanının üyeleri de devleti yönetiyordu.