Suriye İç Savaşı sırasında Suriye-Türkiye sınırındaki çatışmalar
Türkiye-Suriye Krizi, 2011 yılının Mart ayında, Suriye İç Savaşı'nın başlamasıyla birlikte, Türkiye ile Suriye arasında yaşanan, askeri ve siyasi gerilimler, çatışmalar dizisidir.
Arka plan
Suriye İç Savaşı'nın başlaması ile birlikte iki ülke arasında siyasi gerilim yaşanmaya başlanmıştır. Krizi büyüten en önemli etkenler ise sınır ihlalleri ve Türkiye tarafına düşen mermilerdir. Sınıra yakın birçok Türk köyüne mermi ve havan topu düşmüştür. 5 sivil bu nedenle ölmüştür ve 10 sivil de yaralanmıştır.[1] Bu olaylar üzerine Türkiye, 4 Ekim 2012 tarihinde Suriye'ye ateş açmış ve 34 Suriye askerini öldürmüştür.[2] Kriz günümüzde devam etmektedir.
Olaylar
İlk gerginlikler
Suriye'de iç karışıklıkların çıkmasıyla birlikte, Türkiye hükûmeti Suriye yönetimini birçok kez uyarmıştır. Türkiye, çatışmaların şiddetlenmesi ile birlikte siyasi, ekonomik ve lojistik açıdan Suriye muhalefeti'ni desteklemiştir.[3][4][5][6]
Mülteciler
Suriye İç Savaşı sırasında milyonlarca Suriyeli mülteci (sivil ve direnişçi) Türkiye'ye sığınmıştır. Günümüzde 3 milyon 649 bin 750 mülteci Türkiye'deki kamplara sığınmıştır. 10 Mart 2016 tarihinde Başbakan Yardımcısı Yalçın Akdoğan Türkiye'deki Suriyeli göçmen sayısını 2 milyon 733 bin 784 olarak açıklamıştır. Bölgedeki karışıklık güvenlik önlemlerini arttırmıştır. Halen mülteci akınları sürmektedir. Türkiye bu göç dalgasını durdurmak için Suriye'ye bazı açıklama ve uyarılarda, diplomatik çabalarda bulunmuştur.[7][8]
Türk uçağının düşürülmesi
Malatya Erhaç 7. Ana Jet Üs Komutanlığı'nda konuşlu 173. Filo'ya ait RF-4E Phantom model uçak tek başına, silahsız ve tanıtma sistemi açık olduğu halde sınır ihlali gerekçesi ile Suriye tarafından ihtarsız olarak düşürülmüştür. Mevcut ve yeni radar sistemlerinin test edilmesi maksadı ile havalanan uçak, Hatay'ın güneyinde, Suriye'nin Lazkiye kentinin 8 mil açığına düştü. Uçağın radar ekranından kaybolması ve telsiz bağlantısının kesilmesinin ardından Türkiye ve Suriye Sahil Güvenlik birimleri ile müşterek arama ve kurtarma çalışması yapıldı.[9] Türk Donanması'na ait TCG Çeşme ve ABD'ye ait Nautilius gemilerinin, uzun süren arama çalışmaları neticesinde 5 Temmuz'da deniz seviyesinin, bin 260 metre altında ve içerisinde; Hava Pilot Teğmen Hasan Hüseyin Aksoy ve Hava Pilot Yüzbaşı Gökhan Ertan'ın naaşlarının bulunduğu uçak enkazına ulaşıldı.[10][11]
Sınır ihlalleri ve Türkiye'ye düşen mermiler
Özgür Suriye Ordusu ile Suriye Ordusu arasında devam eden çatışmalar, zaman zaman Türkiye sınırına ulaşmıştır. Suriye askerleri sınırı zaman zaman geçmiştir. Bunun yanında bazı mermi ve toplar, Türkiye tarafına düşmüştür. Tüm bunlar üzerine TSK karşılık vermiştir. Türkiye, angajman kuralları çerçevesinde Suriye'ye anında sınırdaki topçu birlikleri ile karşılık verdi. Türk birlikleri, topun düştüğü günün gecesinde 4 sularında başlattıkları top atışını saat 6 sularında kesti. Ardından top atışı tekrarlandı. 34 Suriye askeri öldürüldü.[1][12][13][14]
NATO tepkisi ve dış destek
Suriye'den atılan top mermisinin Akçakale'ye düşmesinin ardından Türkiye'nin çağrısı üzerine olağanüstü toplanan NATO Konseyi, saldırıyı kınadı. Türkiye'nin yanında yer alacağını belirten NATO, Suriye rejimini uluslararası hukuku bir kez daha ihlal etmemesi için uyardı. ABD ve NATO'ya üye olmayan birçok ülkeden de Türkiye'ye destek geldi.[15][16]
NATO, Türkiye Hükûmeti'nin talebi üzerine, Suriye sınırına patriot füzeleri yerleştirilmiştir, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye'nin füze talebini resmi olarak bildirmesi öncesinde, Endonezya ziyareti sırasında konuyla ilgili bir soruya, NATO'dan sınıra füze talebimiz olmadı, iddialar asılsız. Bu füzeyi alma konusunda karar verecek merci biziz. Benim böyle bir şeyden haberim yok. Bu dışişleri kim. Böyle bir şeyden haberimiz yok. 'Sağır duymaz uydurur' cinsinden Reuters böyle bir haber yapıyor. Bizim böyle bir talebimiz olmamıştır açıklamasında bulunmuştur.[17][18] İran ve Rusya hükûmetleri, sınıra füzenin yerleştirilmesine karşı çıkmıştır ve Türkiye'nin İsrail'in güvenliği için böyle bir talepte bulunduğunu açıklamıştır.[19][20]
TBMM Suriye Tezkeresi
Türk hükûmeti böyle bir ihlalin tekrarlanması karşısında, ordu birliklerinin Suriye-Türkiye sınırını aşabilme ve Suriye'ye bir askerî müdahalede bulunma yetkisi vermiştir. 3 saat 20 dakika süren görüşmelerin ardından, tezkere 320 oyla kabul edildi. Tezkereye 129 ret oyu çıktı.[21]
Suriye uçağının düşürülmesi
11 Ekim 2012 tarihinde, Rusya'dan Suriye'ye giden yolcu uçağı, ABD'nin askeri kargo istihbaratıyla Ankara'nın Esenboğa Havalimanı'na indirildi. Rusya ve Suriye'den olaya tepki geldi. ABD ve Avrupa ülkeleri ise olay konusunda Türkiye'nin yanında oldukları mesajını verdi.[22]
Suriye'de Türk pilotlarının yakalandığı iddiası
Suriye Hükûmeti, 31 Aralık 2012'de Suriye'de bulunan bir havaalanına muhalif silahlı güçlerle beraber Türk pilotlarının sızmaya çalıştığını ve yakalandığını duyurmuştur. Türk Hükûmeti, Dışişleri bakanı Ahmet Davutoğlu aracılığı ile haberlerin asılsız olduğunu ve Suriye'de esir bulunan herhangi bir Türk askerinin olmadığını duyurdu. Genelkurmay Başkanlığı ise haberin asılsız olduğunu web sayfası üzerinden duyurmuştur.[23] 4 Ocak 2013'te CHP Aydın Milletvekili Türkiye Büyük Millet Meclisine bir soru önergesi sunmuş, Suriye'de yakalandığı iddia edilen biri yüzbaşı, üçü teğmen ve biri astsubay olan on Türk askerinin ismini vermiştir.[24]
Gaziantep'te bağ evinde patlama
24 Ocak 2013'te, Suriyeli muhalif bir grubun Gaziantep'te bulunan bir bağ evinde bomba imal ederken patlama olmuş, patlamada 3 Suriyeli muhalif yaralanmıştır.[25][26]
Cilvegözü Sınır Kapısı Saldırısı
12 Şubat 2013'te Özgür Suriye Ordusu kontrolündeki[27] Türkiye-Suriye sınırında bulunan Cilvegözü Sınır Kapısı'nda gerçekleştirilen bombalı araç saldırısında, dördü Türk vatandaşı olmak üzere 14 kişi ölmüş, 30 kişi yaralanmıştır.[28][29] Olay ardından Suriye Hükûmeti yetkilileri, bölgenin kontrolünün Özgür Suriye Ordusu'na ait olduğunu işaret ederek saldırıdan muhalifleri sorumlu tutmuş,[27] muhalif Suriye Ulusal Konseyi Başkanı George Sabra ise saldırının Suriye Hükûmeti'nce yapıldığını iddia etmiştir.[30] Olaydan bir ay sonra saldırı ile ilgisi olduğu düşünülen 8 kişi gözaltına alınmış, gözaltına alınanlar arasında 4'ü Suriye vatandaşı, biri Türk vatandaşı olmak üzere 5 kişi adliyeye sevk edilmiştir. İçişleri Bakanı Muammer Güler, zanlıların Suriye istihbaratı ve ordusu ile bağlantılarının olduğunu iddia etmiştir.[29]
Reyhanlı'daki patlamalar
11 Mayıs 2013'te, Reyhanlı'da belediye önünde iki bomba yüklü araç patladı. Hayatını kaybedenlerin sayısı 52 ve yarananların sayısı 100'dür. Saldırgan veya saldırganların kim olduğu bilinmiyor.[31]
Suriye'ye ait helikopterin düşürülmesi
16 Eylül 2013'te, Suriye'ye ait Mil Mi-17 helikopter sınır ihlali yaptığı gerekçesiyle Türk savaş uçakları tarafından düşürüldü.[32]
Suriye uçağının düşürülmesi
23 Mart 2014'te Hatay Valisi Mehmet Celalettin Lekesiz; hava sahası ihlali sebebiyle TSK kuvvetlerince düşürülen Suriye'ye ait MIG-23 tipi uçağın, Hatay'ın Yayladağı ilçesi, Keseb kasabasının batısına düştüğünü açıkladı.
Olayın ardından Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, "Suriye uçağı saat 12.15 civarı sınırımızı ihlal etti. F-16’larımız kalktı, bu uçağı vurdu. Başta Genelkurmay Başkanım olmak üzere Silahlı Kuvvetlerimizi, o şerefli pilotlarımızı, hava kuvvetlerimizi tebrik ediyorum." şeklinde açıklama yaptı.
Doğan Haber Ajansı, uçağın pilotunun paraşütle uçaktan ayrıldığını ancak yerinin tespit edilemediğini söyledi.[33]
2017 Nisan Türk Irak ve Suriye hava saldırıları
25 Nisan 2017 sabahında, Türk Hava Kuvvetleri'nin Suriye ve Irak'taki PKK ve YPG hedeflerini bombaladı.
Saat 02:00 sularında Türk Hava Kuvvetleri uçakları Qarachok Dağı'ndaki YPG radyo istasyonu ve askeri üssünü bombalamaya başladı. Bu hava saldırısı sonucunda 12 YPJ militanı ve 8 YPG militanı öldü ve 20 militan yaralandı.[34]
Tepkiler
Türkiye'nin çeşitli yerlerinde, aralarında Cumhuriyet Halk Partisi, Özgürlük ve Dayanışma Partisi, Türkiye Komünist Partisi, Halkevleri, Saadet Partisi, TGB'in de bulunduğu bazı sivil toplum örgütlerince Suriye ile gerilimden AKP Hükûmeti'ni sorumlu tutmuş, Türkiye'nin çeşitli yerlerinde muhtemel bir savaşa ve TBMM Suriye Tezkeresi'ne karşı gösteriler düzenlenmiştir.[35][36][37][38][39]
Türkiye'ye yönelik eleştiriler
Türkiye, IŞİD'e destek vermekle veya iş birliği yapmakla özellikle YPG tarafından suçlanmaktadır.[40] Gazeteci Patrick Cockburn'un iddiasına göre Türk istihbarat servisleri ile IŞİD arasında bir derece işbirliği olduğu yönünde güçlü kanıtlar bulunmaktadır fakat "ilişkinin tam niteliği bulanık kalmaktadır".[41] Columbia Üniversitesi İnsan Hakları Araştırmaları Enstitüsü'nden David L. Phillips, Türkiye'nin IŞİD'e destek verdiğine dair iddiaları ve suçlamaları bir liste haline getirdi. Listede "askeri işbirliği ve silah transferlerinden lojistik desteğe, finansal yardım ve sağlık hizmetlerinin sağlanması" dahil çeşitli iddialar yer almaktadır.[42][43] Bazı IŞİD savaşçıları ve komutanları, Türkiye'nin IŞİD'i desteklediğini dile getirmiştir.[44][45][46] Türkiye'nin kendi içinde, IŞİD'in laik ve İslamcı kesimler arasındaki siyasi kutuplaşmayı arttıran neden olduğuna inanılıyor.[47]
Türkiye'nin bölge dışından gelen kişilerin topraklarına girmesine ve Suriye'de IŞİD'e katılmalarına olanak sağladığı iddia edilmiştir.[48][49] Birçok İslamcı savaşçı Türkiye üzerinden Suriye'de savaşmak için geçerken, Türkiye bu savaşçılar için bir transit ülke olmakla suçlanmaktadır ve "Cihada Geçit Yolu" olarak anılmaktadır.[50] Türk sınır devriye görevlilerinin az miktarda rüşvet karşılığında Suriye'ye geçenleri kasten göz ardı ettiği iddia edilmiştir.[50] Sky News tarafından hazırlanan bir raporda Suriye'ye geçerek IŞİD'e katılmak isteyen yabancı İslamcıların pasaportlarının Türk devleti tarafından damgalandığını gösteren belgeler ortaya çıkarıldı.[51] Bir IŞİD komutanı "Savaşın başında bize katılan savaşçıların çoğu Türkiye üzerinden geldi, ekipman ve malzemelerimiz de buna dahil" dedi ve IŞİD savaşçılarının Türk hastanelerinde tedavi gördüğünü de sözlerine ekledi.[46] The Independent gazetesine konuşan bir IŞİD militanı, 2015 Tel Abyad harekatı sırasında Türkiye'nin örgüte çok destek verdiğini, sınırdaki güvenlik güçlerinin herhangi bir engeli olmaksızın çok sayıda silah ve mühimmat aldıklarını iddia etti.[52]
Kaynakça
- ^ a b "Suriye'ye yine karşılık verildi". Hürriyet. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Suriye'deki hedeflere sabaha kadar top atışı yapıldı". Milliyet. 6 Ekim 2012. 8 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "'Suriye'de işler çıkmaz sokağa girdi'". Haber 5. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Muhalifleri destekliyoruz". Spot Haber. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.[]
- ^ "Lojistik destek veriyoruz". Haber Konya. 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Erdoğan: Esad siyasi açıdan ölmüştür". Hakimiyet. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "944 Suriyeli Daha Türkiye'ye Geldi". TRT Haber. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2012.
- ^ "Syria: Refugees brace for more bloodshed". News24. 12 Mart 2012. 4 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Türk savaş uçağı Suriye karasularında düştü". CNN Türk. 30 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Türk Savaş Uçağı Suriye'de Düştü". Haber Türk. 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Türkiye'den Suriye'ye karşılık ateşi!". Samanyolu Haber. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Akçakale'ye yine top mermisi düştü". CNN Türk. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Hatay'a top mermisi düştü". Akşam. 21 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Türkiye'yi savunmak ve korumak için gerekli bütün planlarımız hazır". TRT. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.[]
- ^ "Beyaz Saray sözcüsü: Türkiye'nin yanındayız". Haber7. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-20590129 5 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Syria crisis: Nato approves Patriots for Turkey
- ^ http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=376782 9 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ahmet Davutoğlu'ndan 'Patriot' açıklaması
- ^ http://www.trthaber.com/haber/gundem/natodan-rusyaya-patriot-cevabi-64494.html?utm_campaign=TRTHABER&utm_term=TRTHABER&utm_content=TRTHABER&utm_source=TRTHABER&utm_medium=TRTHABER 4 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NATO'dan Rusya'ya Patriot Cevabı
- ^ http://www.cnnturk.com/2012/dunya/11/23/irandan.patriot.tepkisi/685908.0/index.html 27 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İran'dan "Patriot" tepkisi
- ^ "Suriye tezkeresi TBMM'den geçti!". Milliyet. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.[]
- ^ "ABD'nin istihbaratıyla Suriye uçağı indirildi". Milliyet. 11 Ekim 2012. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.[]
- ^ "Genelkurmay Başkanlığı Basın Açıklaması". Genelkurmay Başkanlığı. 31 Aralık 2012. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2013.
- ^ "CHP'den flaş soru önergesi". Hürriyet. 4 Ocak 2013. 22 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2013.
- ^ Bağ evinde patlama 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Doğan Haber Ajansı
- ^ Gaziantep'te patlayan o evde bomba yapılıyordu! 14 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Sol Haber Ajansı
- ^ a b Suriye'den Cilvegözü'ndeki patlamayla ilgili ilk açıklama! 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sol Haber Ajansı
- ^ "Hatay'da büyük patlama". 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2013.
- ^ a b Cilvegözü saldırısını yapanlar yakalandı 18 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Haber Türk, 11 Mart 2013, erişim tarihi: 13 Mart 2013
- ^ Suriye Ulusal Konseyi üyesi: Cilvegözü'nde hedef bizdik, Hürriyet
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2013.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2013.
- ^ "Türkiye sınır ihlali yapan Suriye uçağını düşürdü". 26 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2014.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2017.
- ^ "CHP'den 'Suriye ile Savaşa Hayır' protestosu". 12 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2013.
- ^ Savaşa, "hayır" diyenler meydanları doldurdu[]
- ^ "Adana'da Savaşa Hayır Mitingi". 8 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2013.
- ^ "Lütfi Yalman 'İsrail, Patriotların Güvencesinde Suriyeyi Vuruyor'". 30 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2013.
- ^ "CHP Genel Başkan Yardımcıları Toprak ve Oran Adana'da basın toplantısı yaptı". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2013.
- ^ Zaman, Amberin (10 Haziran 2014). "Syrian Kurds continue to blame Turkey for backing ISIS militants" 26 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Al-Monitor. (İngilizce)
- ^ Cockburn, Patrick (6 Kasım 2014). "Whose side is Turkey on?" 10 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. London Review of Books 36 (21): 8–10. (İngilizce)
- ^ Phillips, David L. (9 Kasım 2014). "Research Paper: ISIS-Turkey List" 15 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Huffington Post. (İngilizce)
- ^ Diken (10 Kasım 2014). "ABD'li akademisyen derledi: Dokuz maddede ‘Türkiye-IŞİD işbirliği'ne dair her şey" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Diken.com.tr.
- ^ Guiton, Barney (7 Kasım 2014). "'ISIS Sees Turkey as Its Ally': Former Islamic State Member Reveals Turkish Army Cooperation" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Newsweek. (İngilizce)
- ^ Ben-Solomon, Ariel (30 Temmuz 2014). "Islamic State fighter: 'Turkey paved the way for us'" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Jerusalem Post. (İngilizce)
- ^ a b Faiola, Anthony; Mekhennet, Souad (12 Ağustos 2014). "In Turkey, a late crackdown on Islamist fighters" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Washington Post. (İngilizce)
- ^ Lauren Williams (1 Nisan 2015). "ISIS Has Polarized Turkey Domestically" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Daily Star, Lebanon. (İngilizce)
- ^ Tattersall, Nick; Karouny, Mariam (26 Ağustos 2014). "Turkey's 'Open Border' Policy With Syria Has Backfired As ISIS Recruitment Continues" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Business Insider. (İngilizce)
- ^ Schanzer, Jonathan (25 Eylül 2014). "Boosting Turkey as it backs terror" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New York Post. (İngilizce)
- ^ a b Greenhill, Sam (25 Ağustos 2014). "How seven radicalised young Britons a week are taking the Gateway to Jihad" 13 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Daily Mail. (İngilizce)
- ^ "New report further exposes Turkey links to ISIL militants" 11 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Press TV. 21 Ekim 2014. (İngilizce)
- ^ "Isis fighter reveals group's plan to spread even after defeat in Iraq and Syria and claims collusion with Turkey" 12 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Independent. 10 Eylül 2016. En son 13 Eylül 2016 tarihinde erişildi. (İngilizce)
